Профайлинг методи маҳкумлар хулқ атвори ва хатти ҳаракатини психологик баҳолаш усули сифатида - Юриспруденция - Рефераты

Профайлинг методи маҳкумлар хулқ атвори ва хатти ҳаракатини психологик баҳолаш усули сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Профайлинг методи маҳкумлар хулқ атвори ва хатти ҳаракатини психологик баҳолаш усули сифатида Режа: 1. Профайлинг методи тушунчаси ва моҳияти 2. Профайлинг концепцияси айнан инсонларнинг профил кўриниши ва улар хулқ-атворининг тузилиши

Профайлинг методи тушунчаси ва моҳияти Психология фани ижтимоий фанлар тизимида нисбатан навқирон, лекин жуда тез ривожланиб бораётган истиқболли фанлардан биридир. Бу фаннинг ривожланишига аввало ижтимоий ҳаёт ва амалиётнинг ўсиб бораётган эҳтиёжлари, яъни жамиятда бўлаётган ижтимоий ҳодисаларнинг социал- психологик жиҳатдан ўрганиб, тушунтириб бериш зарурати туртки бўлмоқда. Профайлинг методи ҳозирги кунда психология соҳасининг янги ривожланиб келаётган қизиқарли ҳамда амалий аҳамиятга эга бўлган тармоғидан биридир. Уни муаммо сифатида нафақат ижтимоий психология фани, шунингдек фалсафа, педагогика, мантиқ, ҳуқуқий ва этика фанлари тизимида ҳам ўрганилади. Жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолияти давомидаги муносабатлар тизими этнопсихологик хусусиятларга боғлиқ холда шаклланиб боради. Ўзбек халқининг тарихий шаклланган анъаналари, муайян урф-одатлари, маълум удумлари, шахслараро муносабати, мулоқот мароми ва фикрлаш хусусияти бошқа халқларникидан сезиларли даражада фарқ қилади. Жазони ижро этиш хизмати ходимлари ходимлари профайлинг хизматини ўз фаолиятига татбиқ этишда ўзбек халқининг миллий характери, фазилатларининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олиши лозим. Миллий характер ўз ичига иродавий сифатларни (мустақиллик, чидамлилик, принципиаллик, ўзини тута билиш, бардошлилик, қатъийлик, матонатлилик сингари) ва ахлоқий хислатларни (маданиятлилик, хушмуомалалик, поклик, интизомлилик, самимийлик, ҳаққонийлик, инсонпарварлик ва бошқаларни) қамраб олади. Профайлинг методининг психологик қонуниятлари ва механизмлари жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида муҳим ўрин эгаллайди. Бу метод ёрдамида ходим психология қонуниятларига таянган ҳолда маҳкумлар билан шахслараро муносабатга киришади. Профайлинг жараёнида ходимнинг билиш сифатлари (хотира, диққат, идрок, сезги,

этилган. Ушбу марказда асосан ўрта ва оғир жиноятларни таҳлил қилиш, уларни ўрганиш, жиноятчиларни психологик портретини яратиш бўйича илк изланишлар олиб борилган. Профайлерларнинг хизматлари ёрдамида бир қанча оғир ҳамда ваҳшиёна қотилликлар фош этилган. Унда асосан жиноятчининг хулқатворини ўрганиш, психологик портретини яратиш, ўзига хос психологик хусусиятларини таҳлил қилиш, жиноят содир этиш мотивларини ўрганиш ҳамда келгусидаги ҳаракатларини башорат қилиш орқали бу ютуқларга эришдилар. Профайлинг йўналиши бу инсонларнинг ташқи қиёфасига, хулқатворига қараб таҳлилий башорат қилишнинг комплекс методидир. Бу метод ХХ асрнинг 70-йилларида Исроил авиакомпанияларининг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида ҳаво транспорти полицияси томонидан тавсия этилган усул бўлиб, бугунги кунга қадар кенг тарқалган ва ўз самарасига эга. Европанинг бир қанча давлатларида бу метод кенг қўлланилиб келмоқда. Собиқ иттифоқнинг махсус хизмат ходимлари томонидан ҳам профайлинг методига мурожаат этиш ҳоллари кузатилган. Унда асосан, ходимларнинг тайёргарлик масалаларига ижодий ёндашишга эришилган. Энг асосий талаб сифатида одамлар орасида юрганда ажралиб қолмаслик, бегона жойга тез мослашиб кета олиш, ҳудуднинг ўзига хос этнопсихологик хусусиятларини таҳлил қилиш, ўзидаги ақлий ҳамда ҳиссий фазилатларининг жойнинг хусусиятидан келиб чиққан ҳолда мослаштириш ўргатилган. Профайлингга асосий эътибор Россияда 2004 йил cодир этилган террорчилик ҳаракатидан кейин айниқса кучайтирилди. Россия Федерацияси транспорт федерал хизмати бошлиғининг тавсиясига биноан авиация хавфсизлик хизматига профайлинг бўйича мутахассислардан иборат гуруҳ юборилди. Бугунги кунда профайлинг хизмати Россия Федерациясининг Пулково, Шереметьево, Домодедово каби аэропортларида кенг қўлланилмоқда. Бу технология АҚШ, Финляндия, Франция, Буюк Британия каби Европанинг бир қанча йирик давлатлари, шунингдек, Исроил

давлатининг транспорт хавфсизлиги хизматларида хавфсизликни таъминлаш мақсадида кенг қўлланилади. Бугунги кунда Россия Федерацияси полицияси томонидан ходимларни полиграф (ёлғон детектори) ва профайлинг техникаси бўйича ўқитиш кенг йўлга қўйилган. Жумладан, Москва шаҳрида жойлашган «Ёлғонни тадқиқ этиш халқаро Академияси»нинг махсус профайлинг мактабида америкалик психолог Пол Экманнинг юз мушакларини ўрганиш учун (эмоционал кодировка) FACS(Facial Action Conding System) ва Em Facs атлас дастури бўйича таълим берилади. Бундан ташқари, Ростов на-Дону шаҳридаги Ростов алоқа йўллари Давлат университетида психологик профайлинг лабораторияси жорий этилган бўлиб, лаборатория махсус видео ва аудио аппаратура ҳамда полиграф мосламалари билан жиҳозланган. Профайлерлар воқеа жойини фотолавҳа орқали ўрганиш, экспертиза хулосалари ва бошқа жиноятларга оид маълумотлар билан ишлаш, шунингдек, жиноий қилмиш тафсилотларини таҳлил қилибгина қолмай, жиноятчининг ҳаракатланиш тартибини ўрганиш ва психологик портретини тузиш малакасига эга бўладилар. Ҳозир кунга келиб профайлинг методи психологиянинг Ўзбекистонда энди ўрганилаётган тармоғи ҳисобланади. Бу соҳада илмий изланиш олиб бориш талаб этилади. Ички ишлар тизимида гумон қилинувчи, гувоҳ, жабрланувчи ва бошқа тоифадаги шахслар билан сўроқ олиб боришда – терговчи учун, шубҳа уйғотувчи шахсларни аниқлаш, хавфсизликни таъминлаш, фуқаролар билан психологик алоқа ўрнатишда профилактика инспекторлари, хорижга чиқиш, келиш ва фуқароликни расмийлаштириш хизмати ва патруль-пост ва жамоат тартибини сақлаш хизмати ходимлари, жиноят содир этилган жойни таҳлил қилишда эксперт криминалистлар, шубҳали ҳайдовчиларни аниқлашда йўл ҳаракати хавфсизлиги хизмати ходимлари, маҳкумларни қайта тарбиялаш, уларга психологик таъсир ўтказишда жазони ижро этиш муассасалари ходимлари ва бошқа хизмат ходимлари учун профайлинг методи жуда ҳам зарурдир.

Ҳозирги кунда шахсларнинг профилини яратиш асосида кўплаб зўравонлик, кўп такрорланадиган қотиллик жиноятларини очишда кенг фойдаланилади. Психолог олимлар П. Экман, В. Фризен, М. Цукерман ва Б.Де Паулолар профайл методининг асосчилари ҳисобланади. Е. Спирица томонидан 2012 йилда Ёлғонни тадқиқ қилиш бўйича халқаро академияда криминал профайлинг усули тақдим этилди. Унинг фикрича: криминал профайлинг жиноятчи деб тахмин қилинаётган шахс хусусиятларини ташхисловчи комплекс усуллар ёрдамида унинг психологик профилини яратиш тушунилади. Инсон типларини ўрганишнинг яна бир назариясига тўхталсак. Бу конституционал назария бўлиб, унинг асосчиси немис психиатри Эрнст Кречмер (1888–1964 й.). У 1921 йилда бу назарияни илгари сурган. У темперамент типларини асосан морфологик конституциясига қараб, аниқлашга эътибор қаратган. Инсоннинг тана тузилишига қараб, унинг психологик хусусиятлари, темпераменти ва характерини аниқлаш мумкин, деб ҳисоблаган. Э.Кречмернинг асосий тадқиқотлари шу муаммони ёритишга қаратилган, у инсонларни тана тузилишига қараб, уч турга ажратган ва уларга таърифлар берган. У ўз ўрнида Э.Кречмер томонидан таклиф этилган шахс гавда тузилишларининг тавсифига аҳамият бериш зарур деб ҳисоблайди ва тажрибаларда кузатилган қуйидаги фикрларини билдиради. Астеник (юнонча «аsthenes» – заиф деган маънони англатади) турга мансуб инсон ўрта бўйли, ориқ, жуссаси кичикроқ бўлади. Шунинг учун кўпгина ҳолларда унинг бўйи паст бўлиб кўринади. Тана ва юз териси нозик, елкаси тор, қўллари ва билаклари ингичка, кўкрак қафаси тор ҳамда мушаклари яхши ривожланган. Астеникнинг юзи одатда чўзиқ ва бурни катта бўлади. Унга эмоционал заифлик, доимо ўзини ўзи таҳлил қилиш, хатти-ҳаракатларини ўрганиш каби хислатлар хос, бундай инсон ёлғизликка мойил бўлади.

Атлетик (юнонча «athletes» – курашчи деган маънони англатади) турига мансуб инсоннинг суяк ва мушаклари яхши ривожланган, ўртача юқори ёки баланд бўйли, елкаси ва кўкрак қафаси кенг, у бошини тик тутиб юради. Тана тузилиши пастга қараб қисқариб (торайиб) кетган, боши кўпинча чўзиқ, тухумсимон тузилишда бўлади. Иродаси кучли, қатъиятли, ўз фикрида қайсарлик билан туриб олиш каби хислатлар унга хос. Пикник (юнонча «pyknos» – йирик деган маънони англатади) турига мансуб инсоннинг боши, кўкрак қафаси ва қорин бўшлиғи яхши ривожланган, семиришга мойил, таянч ҳаракат аъзолари яхши ривожланмаган. У жуда эмоционал бўлиб, ҳаётдаги турли вазиятларга ҳаддан зиёд бўёқ беради, жазавага тушишга мойил. Ҳаётдан доимо завқланиб яшашга ҳаракат қилади. Астеник типдаги шахслар ўғрилик, фирибгарлик, товламачиликка мойил бўладилар. Атлетик типдаги шахслар зўравонлик ҳаракатларига мойил бўладилар. Пикник типдаги шахслар муттаҳамлик ва қаллобликка мойил бўладилар. Аралаш типдаги шахслар эса жамият қонун-қоидаларига зид ҳаракатларни содир этишга мойил бўладилар. Профайлинг концепцияси айнан инсонларнинг профил кўриниши ва улар хулқ-атворининг тузилиши Профайлинг концепцияси айнан инсонларнинг профил кўриниши ва улар хулқ-атворининг тузилишига қаратилган ва уни ўрганишга йўналтирилган тадқиқот соҳасидир. Профайлинг методининг методологик асоси бўлиб, айнан инсонларнинг ноодатий ҳаракатлари, ташқи кўринишидаги баъзи белгилари, ўзларини тутишлари, гапириш оҳанги, суръати ва бошқа хабар берувчи аъзоларининг ўзига хос хислатлари ҳисобланади. Масалан, бирор-бир салбий ҳаракатларни амалга оширмоқчи бўлган маҳкумни аниқлашда профайлинг методининг афзалликлари шундан

иборатки, у орқали маҳкумнинг юз профили, умумий ва хусусий ҳаракатларини ўрганиш ҳамда баҳолаш мумкин. Пенитенциар таълимотда ҳам профайлинг методи ёрдамида муассаса ходимларига маҳкумлар хулқ-атвори ва хатти-ҳаракатларини олдиндан аниқлаш, хавфни олдиндан башорат қилиш учун кенг фойдаланиш мумкин. Шунингдек, профайлинг усулини жазони ижро этиш хизмати ходимлари фаолиятида жорий этилиши касбий кузатувчанлик, маҳкумларнинг ёзишмалари, ариза, таклиф ва шикоятларини таҳлил қилиш, маҳкумларнинг хулқ-атвори, қочишга мойиллиги бўлган маҳкумларни аниқлаш, хизмат вақтида маҳкумлар билан юзага келадиган муаммоларни ҳал қилишда самарали ҳисобланади. Профайлинг билан шуғулланувчи шахсларни одатда профайлерлар деб юритилади. Профайлернинг ўрганиш объекти сифатида қуйидагиларни эътироф этиш мумкин: – мимика; – жестлар; – хатти-ҳаракатларнинг ўзига хос хусусиятлари; – нутқнинг психолингвистик қонуниятлари; – вербал мулоқотнинг паралингвистик аломатлари ва бошқалар. Ҳар қандай ахборот фақат белгилар, аниқроғи, белгилар тизими орқали берилади. Коммуникатив жараёнда фойдаланиладиган бир қанча белгилар тизими мавжуд бўлиб, уларга мос тарзда мулоқот жараёнида фойдаланиладиган воситаларни таснифлаш мумкин. Нутқли (белгилар тизими сифатида нутқдан фойдаланилади) ва нутқсиз (турли нутқсиз белгилар тизимидан фойдаланилади) мулоқот воситалари фарқланади.

Мулоқотнинг вербал ва новербал воситаларининг тавсифи. Мулоқотнинг психологик воситалари иккига: вербал (нутқ орқали) ва новербал (нутқсиз) шаклларга бўлинади ва қуйидагиларни ўз ичига қамраб олади:  оғзаки нутқ;  имо-ишора;  ёзма нутқ;  мимика;  пантомимика. Нутқий мулоқот – э нг универсал алоқа воситаси ҳисобланади. Зеро, нутқ орқали ахборотнинг мазмуни деярли тўлиқ берилади. Вербал мулоқот орқали шахс ўзининг фикр-мулоҳазаларини бемалол баён эта олади. Жазони ижро этиш хизмати фаолиятида мулоқотнинг нутқий воситаларидан фойдаланиш ўта муҳим ўрин тутади. Маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятни давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш кўп жиҳатдан бевосита мулоқот жараёнида ўз фикрларини тўғри ифодалаш, уларни тўғри баён этишига боғлиқ. Нутқ мулоқотнинг универсал воситаси бўлса-да, у фақат фаолият тизимига алоқадор бўлган шароитдагина аҳамиятга эга бўлади, фаолиятга дахлдорлик эса мулоқотнинг бошқа – нутқсиз воситаларини қўллаш билан тўлдирилади. Ушбу воситаларнинг биринчи гуруҳига имо-ишора ва мимика киради. Мимика – юзнинг мулоқот пайтидаги динамик ифодаси. Жест ( имо-ишора) – жамиятда ишлаб чиқилган ва руҳий ҳолатни ифодалайдиган ҳаракат. Уларга қараб, ходим маҳкумнинг бирор-бир воқеага, ходимларга ёки бошқа маҳкумларга, нарсага муносабати ҳақида хулоса қиламиз. Имо-ишора маҳкумнинг истаклари, унинг ҳозирги ҳолатидан дарак бериши мумкин. Имо-ишоралар ижтимоий шаклланган ҳаракатлар бўлиб, маҳкумнинг психик ҳолатини кўрсатади. Улар асосида маҳкумнинг у ёки бу ҳодиса,

ходимларга ёки бошқа маҳкумларга, предметга бўлган муносабатини аниқлаш мумкин. Жазони ижро этиш муассасаси ходими маҳкумнинг имо- ишоралари асосида унинг ҳолатини тушуниб олиш мумкин. Инсон гавдасининг мимика, имо-ишора, интонациялар воситасида унинг психик ҳолатини, айниқса, ҳис-туйғуларини ифодаловчи ҳаракатларга пантомимика дейилади. Мулоқотнинг нутқсиз воситасига кирувчи бошқа гуруҳини вокаллаштириш тизими, яъни овоз сифати, унинг диапазони, оҳанги ва бошқалар ташкил этади. Ушбу қўшимчаларнинг барчаси ахборотнинг аҳамиятини оширади ва ўзига хос нутққа «қўшимча» вазифасини бажаради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002.

Похожие

Профайлинг хизматининг ички ишлар тизимида жорий этилиши ва аҳамияти

Тарбиявий ишларни ўтказишда маҳкумларнинг индивидуал психологик хусусиятларини ҳисобга олиш

Маҳкумларни тўғри йўлга солишнинг асосий воситаларига ижтимоий психологик тавсиф

Ёлғон назарияси унинг келиб чиқиш сабаблари ва шакллари

Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари