Тарбиявий ишларни ўтказишда маҳкумларнинг индивидуал психологик хусусиятларини ҳисобга олиш - Юриспруденция - Рефераты

Тарбиявий ишларни ўтказишда маҳкумларнинг индивидуал психологик хусусиятларини ҳисобга олиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Тарбиявий ишларни ўтказишда маҳкумларнинг индивидуал психологик хусусиятларини ҳисобга олиш Режа: 1. Тарбиявий ишларни ўтказишда маҳкумларнинг индивидуал психологик хусусиятларини ҳисобга олиш 2. Маҳкумнинг хулқига жамоада унга нисбатан қилинадиган муносабатлар ҳам таъсир этади.

Тарбиявий ишларни ўтказишда маҳкумларнинг индивидуал психологик хусусиятларини ҳисобга олиш Инсон дунёга келган дастлабки кундан бошлаб асосан атрофдаги муҳит таъсирида шаклланиб боради ва шу аснода шахсий йўналганлик таркиб топади. Йўналганлик шахснинг мураккаб хусусиятларидан бўлиб, инсоннинг фаоллиги ва муносабатларни танлаш тизимини ўз ичига олади. Талаб ва ишонч, хулқ ва одатлар, мақсад ва келажакдаги режалар – буларнинг ҳаммаси шахс йўналишининг турли элементлари ҳисобланади. Шахснинг йўналганлиги ҳаёт ва фаолиятнинг ҳар хил муҳитида юзага келади, шу боис маънавий-сиёсий, касбий ва маиший турларга бўлинади. Маҳкумлар шахсини кўриб чиқадиган бўлсак, уларнинг йўналганлигига ғоясизлик, сиёсатга нисбатан эътиборсизлик, маънавий ва ижтимоий тубанлик хосдир. Маиший йўналганлик эса, яшаш давомида моддий ва эстетик қарашлар туфайли юзага келади. Инсон ўз йўналишига кўра ҳаракат қилаётганида турли ҳолатларни бошқаради. Айримлари умумжамият таъсири остида ўз йўналишини белгилаб олсалар, бошқалари қабиҳ ният билан мақсадга эришадилар. Маҳкумларнинг қилмишларини тўғри таҳлил қилиш учун ҳар бирининг йўналиши бўйича чуқур билимга эга бўлиш талаб этилади. Шахснинг йўналганлиги унинг етуклиги, қамрови, ҳаракатчанлиги, турғунлиги, фаолиятининг даражаси бўйича баҳоланади. Кўпгина маҳкумларнинг йўналганлиги жамиятга қарши бўлиб, криминал тавсифга эга 1 . Етуклик даражаси бўйича йўналиш деганда, шахснинг ҳаётда, жамиятда тутган ўрни, ғоявийли даражаси тушунилади. Шахс йўналишининг кенг қамровлилиги унинг турли хил интилишлари билан боғлиқ. Масалан, айрим одамлар турли соҳаларда ўзларини синаб кўрадилар, ҳар хил меҳнат 1 Қаранг: Луков Г. Д., Платонов К. К. Психология. – М., 2004. – С. 258–259.

фаолиятини юритиб, жуда кенг қамровли ҳаёт кечирадилар. Аммо кўпчилик фақат битта касбий фаолият муҳити билан чекланади. Олдинги жиноий ўтмишидан ҳақиқатан воз кечган маҳкум озодликка чиққандан кейинги ҳаётида ҳар хил йўлларга кирмасликка аҳд қилиб, топширилган мажбуриятларни сидқидилдан бажариб, ишлаб чиқариш фаолиятида самарали меҳнат қилади. Иккиланган ёхуд ўз йўлини тўғри танлай олмаган маҳкумлар эса бефарқ бўлиб қоладилар, тарбиявий таъсирларга қаршилик кўрсатадилар. Маҳкумлар фаолиятидаги мотивлар шахс йўналишининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Мотив – инсон онгида акс этган эҳтиёж. Мотив сифатида хоҳиш, дунёқараш, истак, қизиқиш ҳамда идеаллар намоён бўлиши мумкин. Инсон эҳтиёжлари қанчалик кенг ва турли-туман бўлса, мотивлари ҳам шунчалик турғун, хилма-хил ва кўп қиррали бўлади. Мотивлар инсон фаолиятини уйғунлаштириб ва йўналтирибгина қолмай, балки унинг субъектив фаолияти ва ҳаракатларига шахсий маъно беради. Бир хилдаги қилмишларни содир этган маҳкумлар қарама-қарши мотивларга эга бўлишлари ҳам мумкин. Шунга кўра уларни баҳолаш ҳам ҳар хил бўлиши лозим 2 . Маҳкумлар шахсининг йўналишида қизиқиш, дунёқараш ва идеаллар ўзини тутиш мотивлари сифатида асосий ўрин эгаллайди. Маҳкумларнинг мотивлари жуда ўзгарувчандир. Суд, тергов ёхуд жазо муддатини ўташ давомида улар ўзгариб туради. Уларнинг ривожланиши бир қатор шароитлар туфайли содир бўлади. Хусусан, сиёсий-тарбиявий ишлар, бошқа маҳкумларнинг малакаси, тарбиячининг таъсири, шунингдек маҳкумнинг ўз ҳаракати ва қилмишлари таъсирида юз беради. Мотивлар динамикасини тушуниш маҳкумлар ҳолати ва ҳаракатларини тўғри баҳолаш учун муҳим. Мақсад пайдо бўлишининг ички манбаи мотивлар ҳисобланади. Мақсадга эса инсон ўз ҳаракати туфайлигина эришади. Ҳалоллик йўлини танлаган маҳкумнинг мотивига жавоб берувчи фаолияти узоқ вақт, ойлар, 2 Қаранг: Леонтьев А. Н. Потребности, мотивы и сознание. – М., 2003. – С. 25.

ҳатто йиллар мобайнида давом этиши лозим. Ушбу мотивни амалга ошириш учун эса маҳкум жиноий ўтмишидан воз кечиши ва айбини ҳалол меҳнати билан ювиши зарур бўлади. Амалиёт шуни кўрсатадики, битта мотивнинг ўзи бир неча ҳаракатларда ўзининг мақсадлари бўйича амалга ошиши мумкин. Мақсад ва мотивлар асосида келажак режалари шахснинг йўналиши сифатида шаклланади. Бундай режаларга эришиш учун эса одамдан жуда катта куч, энергия талаб этилади, ирода керак бўлади. Инсонда битта эмас, бир неча келажак режалари бўлиб, улар ягона тизимни ташкил қилади. Жиноий жазони ижро этиш муассасаларида шахснинг келгусидаги режалари муаммоси катта аҳамият касб этади. Жумладан, маҳкумларни тўғри йўлга солиш ва тарбиялаш жараёнига тўсиқ бўлувчи ҳолатлардан бири маҳкумларнинг ўз келажагини тасаввур қила олмасликларидир. Маҳкумларда ўз келажак тизимини қайта қуриш ва ишлаб чиқишда эски ва янги режалар ўртасида кураш юзага келади. Бу кураш давомли ҳамда азобли бўлади, аммо тарбиячилар ва жамоанинг доимий таъсири натижасида анча енгиллашади. Инсонлар бир-бирларидан темпераменти билан ҳам фарқ қилади. Улар ўз кучи, тезлиги, ҳаракатларининг суръати ва ритми, юриштуриши, ҳиссиётларга тез ёки секин берилиши, нутқ талаффузи кабилар билан ажралиб турадилар. И. П. Павловнинг фикрига кўра, темперамент «инсоннинг умумий тавсифи» ҳисобланади. Психик фаолият динамикаси нафақат темпераментга, балки одамнинг психик ҳолати, мотиви, установкаларига ҳам боғлиқдир. Темпераментнинг психологик тавсифи ташқи кўринишларга эга бўлиб, уларни ўрганиш ва аниқлаш мумкин.

И. П. Павлов олий нерв фаолиятининг қуйидаги тўртта асосий типини ажратган: 1) кучли, бироқ мувозанатлашмаган типида қўзғалиш жараёнлари тормозланишдан устун туради. Бу тип холерик темпераментга мос келади; 2) кучли, мувозанатлашган типда нерв жараёнлари жуда ҳаракатчан бўлади. Олий нерв фаолиятининг бу типи сангвиник темпераментга мос келади; 3) кучли, мувозанатлашган типда нерв жараёнлари кам ҳаракатчан («ювош», инерт) бўлади. Бу флегматик темпераментга мос келади; 4) кучсиз тип, бунда қўзғалиш жараёни ҳам, тормозланиш жараёни ҳам суст бўлади. Бу типдаги кишиларда нерв системасининг тез чарчаши, қобилиятининг йўқолиши кузатилади. Бу меланхолик темпераментга тааллуқли. Темпераментни криминал жиҳатдан баҳолаб бўлмайди ва ўзўзидан бундай бўлиши ҳам мумкин эмас. Шахснинг жиноий хаттиҳаракатидаги темпераменти унинг бошқа хусусиятлари билан бирга баҳоланади. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда маҳкумлар билан тарбиявий жараённи олиб боришда уларнинг темперамент хусусиятлари албатта ҳисобга олиниши керак. Меланхолик темпераментли маҳкумлардаги ўзига ишончсизлик, шубҳаланиш, ўзи билан ўралашиб қолиш каби хусусиятларни жамоатчилик таъсирида бартараф этиш керак бўлади. Умумий ва касбий таълим жараёнида ҳам темперамент хусусиятларини ҳисобга олиш муҳим. Ўқув материалини ўзлаштириш қобилияти маҳкумларнинг ўқув жараёнида муваффақиятга эришишларига сабаб бўлади. Шу боис ўқув жараёнининг самарадорлиги маҳкумларнинг индивидуал- психологик хусусиятларини ҳисобга олиш даражасига чамбарчас боғлиқ. Сангвиниклар ўқув материалини тез ўзлаштирадилар, флегматиклар янги материални ўзлаштиришга улгурмайдилар, холериклар эса яхши шароитли дарсларда фаол бўлишади, меланхоликлар машғулот шароитларига жуда

таъсирчан, тарбиячининг дағал гапириши ёки кулгига олишини жуда оғир қабул қиладилар. Меҳнат фаолиятида маҳкумларнинг темпераментидаги хусусиятларни инобатга олиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳар қандай фаолият инсон психикасининг динамикасига маълум талаблар қўяди. Маҳкум учун иш танлаганда унинг темпераментига эътибор бериш керак. Лекин ҳар доим ҳам муассасаларда бунга имкон бўлавермайди. Шунинг учун маҳкумни иш фаолиятига йўллашда унга бериладиган топшириқларнинг индивидуаллигини, иложи борича маҳкум темпераментига мос келишини таъминлаш зарур. Маҳкумларнинг янги шароитдаги ҳаётга руҳан тайёргарлигини ташкил этишда уларнинг темпераментидаги хусусиятларни эътиборга олиш керак. Турли темпераментли маҳкумлар ҳукм эълон қилинганидан кейин ҳар хил руҳий ҳолатларни бошдан кечирадилар. Маҳкумларни жамоага бирлаштиришда ҳам уларнинг темпераменти ҳисобга олиниши керак. Кичик жамоаларда (бригада, звено, камерада) турли типдаги темпераментга эга одамларни танлаш лозим. Бу уларнинг бир-бирига мос келиши учун шароит яратади. Инсоннинг индивидуал-психологик хусусиятлари ва хулқ-атвори ўзига хос бўлиб, бири бошқасидан кўпгина жиҳатлари билан фарқ қилади. Индивидуал хусусиятларни биологик (кўз ва соч ранги, қаддиқомати ва бўйи) ва психологик (меҳнатсеварлик, эътиборлилик, онглилик сингари) турларга бўлиш мумкин. Барча биологик ва кўпгина индивидуал-психологик хусусиятлар хулқ- атвор белгиларига тааллуқли бўлмайди. Масалан, бирмунча паст механик хотира бунга мисол бўла олади. Инсоннинг феъли, хулқ-атворини мукаммал ўрганиш орқали унинг ҳар хил ҳолатларда ўзини қандай тутишини олдиндан билиш мумкин. Бу эса катта криминологик аҳамиятга эга бўлиб, масалан, ЖИЭМдан озод этилган

маҳкумлар томонидан содир этилиши мумкин бўлган қилмишлар ва ҳуқуқбузарликларнинг профилактикаси учун зарур. Хулқ-атворнинг физиологик асосларини билиш ЖИЭМ ходимлари учун жуда муҳим бўлиб, маҳкумларнинг хулқ-атворини ижобий томонга ўзгартириш муваффақиятли амалга оширилишига имкон беради. Инсоннинг хулқ-атвори унинг одатларига узвий боғлиқ бўлади. Одатлар деганда, шаклланган ҳаракатлар тушунилади. Улар инсон характерини белгилайди. Характер эса кишининг хатти-ҳаракати ва фаолиятида намоён бўладиган индивидуал-психологик хусусиятлар мажмуи ҳисобланади. У индивидуалликнинг муҳим белгиларидан бўлиб, кишига такрорланмайдиган ўзига хос хусусиятлар беради, шахснинг иродаси, эмоционал соҳаси, темпераменти ва интеллектуал (ақл-идрок) хусусиятларида намоён бўлади. Характер белгилари кишининг барқарор хусусиятлари ҳисобланади. У секин-аста ўзгариши ҳам мумкин. Характер инсонларнинг анча барқарор ва яққол кўринадиган белгиларидан бўлганлиги сабабли хатти-ҳаракат (хулқ- атвор) ва қилмишларда, табиат, жамият, фаолияти ҳамда ўзига нисбатан муносабатларда кўзга ташланади. Характер ижтимоий шароитлар, ўрганиш ва тарбияланишлар асосида аста-секин шаклланади. Бунда оила ва мактаб тарбияси, атрофдагиларнинг хулқ-атвори катта аҳамият касб этади. Болалик ва ўсмирлик даврида характерни тарбиялаб ҳамда ривожлантирибгина қолмай, балки унинг ижобий белгиларини мустаҳкамлашга, салбийларини эса йўқотишга ҳаракат қилиш лозим. Инсоннинг характеридаги ўзига хослик интеллектуаллик, ҳиссиёт ва ирода хусусиятларини беради. Шу боис, маҳкумлар характерини баҳолашда уларни ҳисобга олиш жуда муҳимдир. Маҳкумлар характеридаги умумий (бир-бирига ўхшайдиган) ва хусусий (фарқланувчи) томонларни юзага чиқариш керак. Яккаликка ва эгоист (худбин)ликка ҳаракат қилиш уларнинг характеридаги умумий белгилардандир.

Шахснинг жиноят йўлига кириб кетишида унинг феъл-атворидаги хусусиятлари катта ўрин тутади. Бахиллик, очкўзлик, ўзгалар мулкига кўз олайтириш шулар жумласидан бўлиб, мулкий жиноятларни юзага кетиради. Маҳкумнинг хулқ-атворидаги иродасизлик, гинахонлик ва масъулиятни ҳис этмаслик каби хислатлар унинг жазони ижро этиш муассасаларидаги жиноий гуруҳларга қўшилиб кетишига сабаб бўлади. Маҳкумларнинг характерида, юқорида санаб ўтилган хусусиятлардан ташқари, патологик бузилиш – психопатия ҳолати ҳам кўп учрайди. Бундай характерли маҳкумлар жамият учун хавфли ҳисобланади. Уларга нисбатан мажбурий даволаш чоралари кўрилади. Маҳкумлар характерини тўғри йўлга солишда уларни ўрганиш ва баҳолаш зарур шарт саналади. Бунинг учун тарбиячи психология усулларини билиши лозим. Кучли ҳис-ҳаяжонни юзага келтирадиган шароитларда маҳкумларнинг ўзини тутиши ва уларнинг фаолиятини ўрганиш характерни баҳолашда алоҳида аҳамиятга эга. Тартиб-интизомли бўлиш учун шахсда бир неча ўзаро боғлиқ белгилар – зийраклик, ҳаракатчанлик, бажарувчилик, қатъият, фаоллик, мустақиллик кабилар шаклланиши лозим. Уларни мужассамлаштириш орқали характердаги интизомни тарбиялаш мумкин бўлади. Бунинг учун тарбиячилардан узлуксиз равишда ишларни ҳар томонлама тўғри ташкил этиш талаб этилади. Маҳкумлар орасида олиб бориладиган ишларда ҳар қандай мафкура қуйидаги мақсадларни кўзда тутади: – муайян ғояга ишонтириш; – уюштириш; – сафарбар этиш; – маънавий-руҳий рағбатлантириш; – ғоявий тарбиялаш; – ғоявий иммунитетни шакллантириш; – ҳаракат дастури бўлиш.

Мафкура ўз олдига қўйилган шу каби мақсадларни бажара олсагина, амалий самара бериши мумкин. Шунинг учун янгиланаётган жамиятимизда соғлом авлодни тарбиялаш, эркин фуқаро маънавиятини шакллантириш, маънавий-маърифий ишларни юксак даражага кўтариш орқали баркамол инсонларни вояга етказишга муҳим эътибор берилмоқда 3 , – деб таъкидлайди Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов. Маҳкумларнинг хулқ-атвори муносабатлар орқали шаклланиб боради. Лекин уларни муассаса ҳаётидаги фаол муносабатларга бирданига аралаштириш мақсадга мувофиқ эмас. Маҳкумнинг хулқига жамоада унга нисбатан қилинадиган муносабатлар ҳам таъсир этади. Қўпол ёки юмшоқ, қуруқ ёки ҳаяжонли, кўнгилни эзадиган ёки руҳан кўтарадиган муомала маҳкумларда салбий хулқнинг шаклланишига таъсир кўрсатади. Низоли ҳолатлар маҳкумларнинг хулқини тарбиялашда алоҳида ўрин тутади. Бу вақтда унинг характеридаги камчиликларни тез аниқлаб олишга имкон бўлади. Маҳкумлар хулқини тарбиялашда уларнинг фаолиятини тўғри ташкил этишга алоҳида эътибор қаратиш керак. Тарбиячи ўзининг хулқи билан маҳкумларга ўрнак бўлиши керак. Лекин кўпгина маҳкумлар жиноят оламидаги «авторитет»ларга ўхшагиси ва улардан ўрнак олгиси келади. Маҳкумларда ижобий одатларни шакллантириш ва салбийларини бартараф қилиш учун иккита йўналиш танлаб олинган: 1) ўзини тутиш учун қандай ҳаракат қилиш кераклигини тўғри тушуниш; 2) ўзини тўғри тутишни ташкил этиш. Маҳкумлар хулқига меҳнат фаолиятининг таъсири жуда каттадир. Иш давомида уларда меҳнатсеварлик, ташкилотчилик ва иродавий белгилар шакллана боради. Ўқув жараёнида ҳам маҳкумларнинг хулқ-атвори 3 Қаранг: Каримов И. А. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. – Т., 2001.-67-б

мустаҳкамланади. Қўйилган талабларни доимий равишда бажариб бориш натижасида уларнинг хулқи яхшиланиб боради. Маҳкумларга психологик таъсир кўрсатишда дифференциал ва якка тартибдаги ёндашув муҳим ҳисобланади. Ўзини ўзи тарбиялаш маҳкумлар хулқ-атворини қайта тарбиялашдаги зарурий шартлардан бири ҳисобланади. Агар маҳкум психика нима эканлигини билса ва ўзининг шахсий характери қандай хусусиятларга эга эканлигини тасаввур эта олса, бу жараён муваффақиятли ўтади. Айтиш мумкинки, психология масаласида, тарбия ва ўз-ўзини тарбиялаш ёхуд муассасада хулқ-атворни тўғри йўлга солиш бўйича қандай ишлар ташкил этилганлиги борасидаги суҳбатлар ва маърузалар ўтказилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Маҳкумлар орасида мураккаб, умумий ва хусусий қобилиятлари юқори даражада ривожланган одамлар ҳам учрайди. Улар мусиқа, ёзувчилик, актёрлик, конструкторлик, ташкилотчилик фаолияти, ўқиш, техника кабиларга нисбатан ўта қобилиятли бўлишади. Уларнинг айримлари ўз қобилиятларини муассаса ҳаётига бағишлайдилар, жамоа қизиқишлари билан бирга бўладилар. Баъзилари эса, афсуски, ўз қобилиятларини жиноий мақсадга йўналтирадилар. Масалан, рассомликка қобилияти бор маҳкум пулларни қалбакилаштириш билан шуғулланиши, мусиқага қобилияти бори ўғрилар тўғрисидаги қўшиқларни яратиши, ихтирочиси эса қочишнинг оригинал йўлларини ўйлаб топиши, яхши ташкилотчиси эса жиноий гуруҳлар тузиши, уларга бошчилик қилиб, жиноий ҳаракатларга сабаб бўлиши мумкин. У ёки бу жиноий фаолият билан шуғулланган ҳуқуқбузар бора-бора «мутахассислашади» ва қобилияти бўйича юқори даражага эга бўлиб, ўз фаолияти мобайнида шахсий жиноий «имзоси»ни шакллантириб боради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002.

Похожие

Маҳкумларни тўғри йўлга солишнинг асосий воситаларига ижтимоий психологик тавсиф

Маҳкумларга таъсир кўрсатишга нисбатан педагогик психологик воситаларнинг ишлаб чиқилганлик даражаси

Маҳкумлар гуруҳи ва шахс муаммоси

Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш