Маҳкумларга таъсир кўрсатишга нисбатан педагогик психологик воситаларнинг ишлаб чиқилганлик даражаси - Юриспруденция - Рефераты

Маҳкумларга таъсир кўрсатишга нисбатан педагогик психологик воситаларнинг ишлаб чиқилганлик даражаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Маҳкумларга таъсир кўрсатишга нисбатан педагогик психологик воситаларнинг ишлаб чиқилганлик даражаси Режа: 1. Жиноий хатти-ҳаракатларнинг олдини олиш ва маҳкумни ахлоқан тузатиш учун фаолиятнинг умумий психологик тавсифи 2. Маҳкумларга нисбатан педагогик-психологик таъсир кўрсатиш йўлларини танлашда уларнинг ижтимоий-демографик ва ижтимоий психологик тизимларини аниқлаш зарур. 3. Маҳкумдаги индивудуал-психологик хусусиятлар

Маҳкумларга таъсир кўрсатишга нисбатан педагогик психологик воситаларнинг ишлаб чиқилганлик даражаси Инсонни тарбиялаш усулларини ишлаб чиқиш психологиядаги доимий муаммолардан бири бўлиб, шахсга таъсир этиш, унинг хулқатворини бошқариш ва хатти-ҳаракатларини тизимлаш долзарб масала ҳисобланади. Агар чуқурроқ мулоҳаза юритилса, ҳар бир субъектга ўз организмини бошқариш қанчалик қийин кечишини ҳис қилган ҳолда ўзга шахс билан боғлиқ ҳолатларни бошқариш янада мураккаброқ эканлиги сир бўлмай қолади. Инсон психологиясининг барча соҳаларини таҳлил қилиш, унга хос қонуниятларни билиш ва улар ёрдамида амалий чора-тадбирлар белгилаш ҳам фикрни тасдиқлайди. Тарбиянинг жисмоний ва руҳий жиҳатлари мавжудлиги доимо эътироф этилади. Уларнинг уйғунлашганлиги шахснинг мукаммаллиги ва камолотидан далолат беради. Афсуски, гоҳида жисмоний нуқсонлар ва руҳий бузилишлар ҳам учраб туради. Нормал муҳитдаги ижтимоий муносабатда маҳкумларнинг ахлоқ меъёрларини камол топтириш ва шахсий сифатларини кўзланган мақсадга мос равишда ривожлантириш мумкин. Бундай шароитда секинасталик билан ўзини ўзи тарбиялашга ўтилади. Лекин ташқаридан таъсир кўрсатиш усул ва воситаларига зарурат бўлган ҳолатда уни қабул қилмасдан ва унга бўйсунмасдан тўғридан-тўғри бу жараёнга ўтиш оғир кечади. Шу боис жамиятда юз бераётган жиноий хаттиҳаракатларнинг сабабини жамиятга қарши ижтимоий муносабатлар тизимида вужудга келадиган руҳий захирадан қидириш маъқулдир. Жиноий хатти-ҳаракатларнинг олдини олиш ва маҳкумни ахлоқан тузатиш учун фаолиятнинг умумий психологик тавсифи билан бирга шахснинг ёшига хос хусусиятларини таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ. Ҳар қандай «касаллик»нинг сабаби аниқлангач, унга мос «даволаш» воситалари танланади. Чунки инсон ўз фаолияти мобайнида атрофдаги кишилар билан кўп тармоқли боғланишларда бўлади, жамият билан ижтимоий

муносабатларга киришади ва шу асосда маълум бир фаолиятни амалга оширади. Фаолият, мазмунига кўра, ижтимоий характерга эга. Инсон ўз фаолияти орқалигина шахс сифатида шаклланиши мумкин. С. Л. Рубинштейннинг фикрига кўра, инсон фаолиятининг ўзига хос хусусияти онгли ва мақсадга йўналганликдан иборат. У орқали инсон ўз мақсадини амалга оширади ҳамда ҳосил бўладиган ғоя ва фикрларини объективлаштиришга эришади 1 . Фаолиятнинг бир томонлама намоён бўлиши хулқ-атвор тарзида гавдаланади. Шунга кўра, хулқ-атвор кишининг атрофдагилар билан муносабатида акс этадиган фаолиятнинг ташқи кўринишидир. Хулқатвор ахлоқий, маънавий, ҳуқуқий фаолият тарзида намоён бўлади. Хулқ-атворнинг жиноийлик жиҳатларини таҳлил қилиш ҳам психологик хусусиятларга эга. Ҳатто ёш психологик нуқтаи назардан ўсмир ва ўспирин ёшдагиларнинг хулқидаги ўзгаришлар таҳлил қилинганда, улардаги икки хил бузилишларни кузатиш мумкин: 1) бошқаларнинг хулқ-атворига таъсир кўрсатувчилар; 2) ўзгалар таъсирига тушиб қолувчилар. Айни дамда юридик психология, хулқ-атвор, тарбия ҳамда шахс психологиялари хулқ-атворнинг ижобий мазмун ҳосил қилишига, кишининг жамиятга мувофиқ шаклланиши ва тарбияланишига муносиб улуш қўшмоқда. Ёш психологияси нуқтаи назардан хулқ-атвордаги бузилишни таҳлил қилишда норма билан патология ўртасидаги меъёрни аниқлашга зарурат мавжуд. Жиноий хатти-ҳаракат ва жиноятнинг келиб чиқишига сабаб бўлиши мумкин бўлган омилларга қуйидагиларни киритиш мумкин: алкоголизм, наркомания, агрессивлик, психик бузилиш кабилар. Оддий мисол: ўспириндаги агрессив хулқ-атворнинг ривожланиши киссавурлик, майда ўғрилик, одамларни тунашга сабаб бўлувчи дастлабки босқич 1 Қаранг: Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. Т. 2. – М., 1989. – С. 126.

ҳисобланади. Ўспириннинг бундай жиноий фаолиятга хоҳиш сезиши секин- асталик билан унинг «фазилат»ларидан бирига айланиб боради 2 . Юқорида таъкидланганидек, маҳкумларга нисбатан педагогикпсихологик чора-тадбирларни белгилаш ва улардан фойдаланиш жиноий хатти-ҳаракат содир бўлишига сабаб бўлувчи омилларни ҳамда озодликдан маҳрум этилганларнинг шахсига хос хусусиятларни аниқлашга ёрдам беради. Юқорида таъкидланганидек, хулқ-атвордаги ўзгаришлар кишини фаоллаштирувчи манба, яъни эҳтиёжлар туфайли вужудга келади. Эҳтиёжларнинг кўпайиши ва уларни қондиришга қаратилган шахсий йўналганлик жиноий хатти-ҳаракатнинг мотивига айланиши мумкин. Шу сабабли, фаолиятга туртки бўлувчи эҳтиёжлар шахснинг шаклланишида муҳим омил саналади. Маҳкум ўзининг шахс сифатидаги хатти- ҳаракатларини ижтимоий муносабатлар тизимига мувофиқ шакллантириш мақсадида хулқ-атвор мотивларини тўғри белгилаши керак бўлади. Озодликдан маҳрум этилганларни ҳаётга, тўғри йўлга солиш ва уларнинг муассасада жиноят содир этмасликларига эришиш ходим учун шахсни чуқур таҳлил қиладиган бўлиши лозим. Статистик маълумотларга кўра, жиноятчилар орасида аёлларга нисбатан эркаклар жинояти анча кўп учрайди. Энг юқори криминоген фаолият 25–29 ёшдагиларга тўғри келади. Ундан сўнг 18–24 ҳамда 14–17 ёшлиларда кузатилади. Ниҳоят, кейинги поғона 30–45 ёшдагиларга тўғри келиши қайд этилади. 2 Қаранг: Кон И. С. Психология ранней юности. – М., 1989. – С. 215.

Маҳкумларга нисбатан педагогик-психологик таъсир кўрсатиш йўлларини танлашда уларнинг ижтимоий-демографик ва ижтимоийпсихологик тизимларини аниқлаш зарур. Агар шахснинг умумпсихологик концепцияларига таяниладиган бўлса, унинг тузилиши тўртта асосий элементдан иборат: а) инсоннинг ҳуқуқий жиҳатдан ўзини англаши (дунёқараши, қадриятларининг йўналиши, ижтимоий установка, етакчи мотивлар); б) етакчи фаолиятни танлашда намоён бўлувчи кўникма, одат каби сифатларни мужассамлаштирган тажриба; в) шахснинг билиш жараёнлари ва эмоционал ҳолатлари; г) инсоннинг индивидуал-психологик хусусиятлари (темперамент, характер, қобилият, йўналганлик). Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексининг 51, 84, 181, 196, 236, 239, 244, 420, 458, 534, 541, 566, 568, 569, 571, 576, 577, 578, 579-моддаларида руҳий касаллик ва руҳий ҳолатларнинг жиноят содир этилиши тўғрисида тегишли хулосага келиш учун асос сифатида таяниш мумкинлиги қонунан белгиланган. Жиноятчилик ҳақида маълумот берувчи ҳуқуқий ҳужжатларда психик бузилиш ёки унинг ривожланишидан фойдаланиб қолиш, енгилтаклик, шахснинг психофизиологик сифатлари, стресс, аффект ҳолатлари, таваккалчилик, ўта ваҳшийлик кабилар ҳам ўз аксини топган. Ю. М. Апапян ва В. В. Гульдонларнинг таъкидлашича, психик аномал ҳолатдагиларнинг низоли вазиятларга мойиллиги кучли бўлиб, улар баъзан онгсиз ҳолатда жиноят содир этишлари мумкин экан. Психопатлар, халқаро доирада классификациялашга кўра, қуйидаги гуруҳларга кирувчилардан иборат: – тез таъсирланувчи, гина сақловчи, импульсивли, юқори даража-даги аразлашувчи, кайфияти кескин ўзгарувчан психопатлар; – кучли аффектга мойил, ваҳший, тажовузкор, яъни эпеллептоид шаклдаги психопатлар;

– психопатияларнинг беқарор қўзғалувчан шаклдаги кўринишлари мавжуд. Маҳкумлар шахсини педагогик-психологик жиҳатдан тузатиш чора- тадбирларини белгилаш учун илмий тадқиқот ва изланишлар зарур. Чунки, ҳанузгача маҳаллий муҳитимизда жиноий хатти-ҳаракатларнинг этнопсихологик, ижтимоий-демографик ва ижтимоийпсихологик характеристикаси етарлича ёритилмаган. Шу кунга қадар чоп этилган меҳнат орқали ахлоқан тузатиш психологиясига оид адабиётлар таҳлили маҳкумлар шахсига нисбатан ёндашувнинг умумий психологик жиҳатдан мукаммал ўрганилмаганлигидан дарак беради. Деярли барча адабиётларда бундай қараш қуйидаги кўринишларда акс этганлигини таъкидлаш мумкин 3 . 1. Маҳкум психологияси: – шахснинг умумий характеристикаси; – фаолият, эҳтиёж ва мотивациялар; – шахсдаги норма ва криминал бузилишлар. 2. Маҳкумдаги психик жараёнлар ва ҳолатлар: – билиш жараёнлари; – эмоционал-иродавий соҳаси; – умумий психик ҳолатлар. 3. Маҳкумдаги индивудуал-психологик хусусиятлар: – йўналганлик; – темперамент; – характер; – қобилият. 3 Қаранг: Ушанов Т. К . Пограничные нервно-психические расстройства. – М., 1987. – С. 99. 2 Қаранг: Кербиков О. В. К вопросу о понятии и классификации психопатии // Проблемы судебной психиатрии. – М., 1971. – С. 9–18.

Юқоридагилар маҳкум шахсига психологик ёндашишнинг умумий кўринишлари ҳисобланади. Бундан ташқари, қуйидаги ҳолатлар асосийлари сифатида ўрганилади: 1. Маҳкумнинг шахсига ижтимоий-психологик ёндашиш: – маҳкумнинг гуруҳ ва жамоадаги ўрни; – маҳкумнинг ижтимоий ва ижтимоий-психологик мослашуви; – маҳкумни янги ҳаётга тайёрлаш. 2. Маҳкумни тўғри йўлга солишнинг асосий воситалари: – муассаса режимининг психологик хусусиятлари; – жазони ижро этиш муассасасидаги маҳкумларнинг меҳнат фаолияти психологияси; – маҳкумларнинг жазони ижро этиш муассасасидаги сиёсий- тарбиявий ҳолати психологияси; – маҳкумлар билан шуғулланадиган муассаса ходимларининг психологияси ва педагогик жамоа 2 . Санаб ўтилган жиҳатлар маҳкумларни ҳаётга тайёрлашга нисбатан психологик ёндашишнинг бир тизими. Даврнинг ўзгариши билан жиноий хатти-ҳаракат ва хулқдаги бузилишларнинг янада хилмахилланиши бундай муаммоларга муттасил эътибор қаратиш зарурлигини талаб қилади. Кейинги босқич маҳкумларга таъсир кўрсатишга нисбатан педагогик- психологик воситаларни ишлаб чиқишдан аввал маҳкумлар шахсини ўрганишга доир психологик методлар танлаш, татбиқ этиш ва уларнинг натижаларини олиб, таҳлилини амалга оширишдан иборат. Маҳкумларда барча жабҳалар бўйича тарбияни мужассамлаштириш, фаол ҳаёт тарзини шакллантириш, меҳнатга, ўқишга нисбатан муносабатни ижобий ҳолатга келтириш учун педагогик-психологик воситалар ташкил этилсагина белгиланган мақсадга эришиш мумкин бўлади. Шуни таъкидлаш жоизки, тарбия воситалари, шакллари, услублари ва принциплари ўртасида ўзаро яқин алоқалар барпо этилиши шарт.

Педагогик-психологик воситаларни қўллаш учун эса қуйидагилар зарур: – туркумларда маҳкумлар шахсини ўрганиш борасида ягона дастурнинг бўлиши; – маҳкум шахсининг сифатлари, хулқ-атвори каби хусусиятлар-дан келиб чиққан ҳолда ҳуқуқбузарларни ягона таснифга асосланган гуруҳларга ажратиш; – ЖИЭМ ходимлари маҳкумларни тарбиялаш ва тўғри йўлга бошқариш дастурининг асл маъносини англатувчи психологикпедагогик услубларнинг ягона комплекс таъсиридан фойдаланишлари; – ЖИЭМ бўлим ва хизмат ходимлари ўртасида маҳкумлар психологиясидаги ўзгаришлар тўғрисидаги ахборотни оператив алмашишни йўлга қўйиш орқали маҳкумларни ахлоқан тузатиш дастурига вақтида ўзгартириш ва тузатишлар киритиш; – ЖИЭМдаги тарбиячиларнинг ўзаро кўмакдош бўлишлари, бир- бирларини тушунишлари, ҳамкорликда иш юритишлари ҳамда топширилган вазифаларга доимо принципиал ёндашишларига эришиш; – ЖИЭМ ходимлари фаолиятининг якдиллигини таъминлаш билан бирга, маҳкумларга нисбатан фойдаланиладиган ягона педагогик тартиб талабларининг таъсирини ошириш. Туркумларда маҳкумлар тарбиясига комплекс ёндашув деганда уларнинг ички дунёсини шакллантириш мақсадида психологик-педагогик таъсир чоралар тизимини олиб бориш тушунилади. Бунда мустаҳкам ирода, қизиқиш, ҳалол меҳнат қилиш сингари бир қанча ижобий хусусиятлар мужассамлашади. Маҳкумлар тарбиясига комплекс ёндашишда ЖИЭМ ходимларидан чуқур ва илмий асосланган ҳамда юқори даражали психологикпедагогик тайёргарлик талаб этилади. Улар ягона тартибда услубий ҳужжатларни ишлаб чиқишлари лозим. Ана шу ҳужжатларда тарбиячининг фаолияти

натижалари, мутахассислик малакасини ошириши, маҳорати, мустаҳкамлик қобилиятини шакллантириши ва маҳкумлар билан тарбиявий ишларни ташкил этишга қизиқишларининг ортиб бориши кабилар акс эттирилади. Психологияни яхши билиш шахсга таъсир кўрсатиш услуби сифатида илмий ёндашувларни амалга оширишга қулай имконият яратади. Аксарият ҳолларда фаолиятни тўғри тахмин қилиш имконини беради. Айни вақтда маҳкумлар билан бўладиган тарбиявий жараёнларни бошқаришни намунали ташкил этиш вазифаси долзарб муаммолардан биридир. Унинг тўғри ҳал этилиши мақсадли, қатъий, режага эга бўлган ҳар бир ходимнинг фаоллигига боғлиқ. Натижаларнинг ижобий бўлиши эса муҳимлик касб этади. Жазони ижро этиш муассасаларида маҳкумлар билан педагогикпсихологик жиҳатдан тарбиявий ишларни олиб боришнинг фаол шаклларидан бири тарбиячилар кенгаши ҳисобланади. Унинг аниқ мақсадга қаратилган, кўп қиррали ва унумли иш фаолияти туркумнинг тарбиявий ишлар марказига айланишига сабаб бўлувчи шартлардан бири саналади. Тарбиявий жараёнларнинг илмий асосда ташкил этилиши, ЖИЭМ ходимларининг ўзаро ҳамкорлиги, ўқитувчилар ва жамоатчилик вакиллари билан биргаликда иш олиб боришлари заруратга айланиб қолди. Тарбиячилар кенгаши 5–7 кишидан иборат бўлади. Уларнинг таркибига туркум бошлиғи, ишлаб чиқариш инженеридан ташқари тегишли умумтаълим мактаб ўқитувчилари, ЖИЭМ қисм ва хизмат ходимлари ҳамда ҳарбий бўлинмалар, жамоатчилик ташкилотлари ва меҳнат жамоаларининг вакиллари киради. Булар туркум бошлиғига маҳкумлар тарбиясини жонлантиришда яқиндан ёрдам берадилар, юзага келган муаммоларни ҳал этадилар ва ҳамкорликда ечим топадилар. Тарбиячилар кенгаши кварталга мўлжалланган режалар асосида ва бу борада тўпланган малакаларга суяниб иш олиб борадилар. Маҳкумларнинг ахлоқан тузалишидаги самарадорликни ошириш мақсадида маълум бир даврларда улар шаҳодатдан ўтказиб турилади. Бу эса

маҳкумларнинг тарбиясида ижобий аҳамиятга эга. Шаҳодат уларнинг меҳнат, ушлаб туриш тартиби ва сиёсий-тарбиявий тадбирларга муносабатларини ҳисобга олган ҳолда ўтказилиши зарур. Тарбиячилар кенгаши қуйидаги вазифаларни амалга оширса маҳкумларни ахлоқан тузатишдаги самарадорликка эришиши мумкин: – қонунчиликни мустаҳкамлаш ва ички тартиб-қоидаларни ушлаб туриш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш; – туркумда сиёсий-тарбиявий ишларнинг комплекс режасининг бажарилишига ёрдам бериши; – якка тартибдаги тарбиявий ишларнинг самарадорлиги ва диф- ференциал хусусиятларини ошириш мақсадида маҳкумларни психологик жиҳатдан ўрганиб чиқиш ҳамда ахлоқан бузуқ ва жазо муддати давомида муассаса кун тартибига қасддан риоя қилмайдиган маҳкумлар билан иш олиб бориш услубини аниқлашда бошқа ходимларга ёрдам бериш; – меҳнат (интизоми) тарбиясини амалга оширишда, жамоа ва якка тартибдаги мусобақаларни ташкил этишда ЖИЭМ ходимларига кўмаклашиш; – маҳкумларнинг ҳуқуқий саводхонлигига алоҳида эътибор бериш ва буни ташкиллаштириш; – маҳкумларга бўш вақтдан оқилона фойдаланиш йўлларини ўргатиш; – тартиб-интизомни яхшилаш чораларини қўллаш; – жамоатчилик вакилларини маҳкумларни ахлоқан тузатиш ва тарбиялаш ишларига жалб қилиш. Оммавий сиёсий-тарбиявий ишларда, маҳкумлар ичидаги фаолларни ўқитиш, ҳуқуқбузарлар устидан якка тартибдаги тарбиявий ишларни ташкил этиш, шунингдек маҳкумларни тарбиялаш ва туркумда уларни шаҳодатдан ўтказиш жараёнида тарбиячилар кенгаши бевосита иштирок этади.

Кенгашнинг фаолиятини назорат қилиш ЖИЭМ бошлиғи ёки унинг муовини зиммасига юклатилади. Амалиёт шундан далолат берадики, охирги йилларда тарбиячилар кенгаши фаолиятида маълум бир тизим вужудга келди. Жазони ижро этиш муассасаларида тарбиявий ишлар ва тадбирларни ўтказишда уларнинг аҳамияти ортиб бормоқда. Тарбиячилар кенгашининг ҳар бир аъзоси қоидага кўра, бирорта секциянинг раҳбарлигини олиб боради. Бу эса маҳкумлар билан олиб бориладиган аниқ тадбирларни белгилаб олишга имкон беради. Ижтимоий-маънавий соҳалардаги янги ислоҳотлар ижтимоий кафолатлар билан мустаҳкамланади. Мураккаб ўтиш даврида нафақат фуқароларимиз, балки жазони ижро этиш муассасаларидаги маҳкумларнинг ҳам жазо муддати давомидаги турмуш даражасининг кескин ёмонлашувига йўл қўймаслик мақсадида ижтимоий ҳимоялаш механизми ишлаб чиқилса, уларнинг тарбиясига сезиларли таъсир кўрсатади. Бузғунчи ғоя ва мафкуралардан халос бўлиш мақсадида мамлакатимиз ва халқимиз тарихини ўрганиш, асрлар мобайнида яратиб келинган маънавий қадриятлардан баҳраманд бўлиш, она тилимизнинг гўзаллиги ва улуғворлигини тушуниш имконияти маҳкумларнинг ўз-ўзини тарбиялаш жараёнида катта аҳамият касб этади. Маҳкумларда маънавий камолотнинг юксалиб бориши натижасида ҳаётий қадриятлар, тараққиёт мазмуни ва мақсадларини, ислоҳ қилиш ва янгиланишдаги жараёнларни баҳолашга янгича ёндашиш имкони вужудга келади. Маҳкумларни ахлоқан тузатиш воситалари деганда жазони ижро этувчи муассаса ва органларда жиноий жазолардан кўзланган мақсадга эришиш учун қўлланиладиган чора-тадбирлар тушунилади. Таъкидлаш жоизки, юқоридаги чоралардан бирини танлаш жиноий жазодан кўзланган мақсаддан келиб чиқади ва жазо ўташнинг ўзига хос шароитларида тарбиявий таъсир чоралари тўғри қўшиб олиб борилиши шарт.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002.

Похожие

Маҳкумларни тўғри йўлга солишнинг асосий воситаларига ижтимоий психологик тавсиф

Маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатишда мулоқотнинг вербал ва новербал воситаларидан фойдаланиш

Маҳкумлар гуруҳи ва шахс муаммоси

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш

Маҳкумлар гуруҳида низоларнинг тузилиши ва келиб чиқиш сабаблари