Маҳкумлар гуруҳида низоларнинг тузилиши ва келиб чиқиш сабаблари - Юриспруденция - Рефераты

Маҳкумлар гуруҳида низоларнинг тузилиши ва келиб чиқиш сабаблари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98.5 KB

Маҳкумлар гуруҳида низоларнинг тузилиши ва келиб чиқиш сабаблари Режа: 1. Низо тушунчаси. 2. Маҳкумлар ўртасидаги низоларнинг олдини олиш ва бартараф этишнинг ижтимоий-психологик шарт-шароитлари 3. Низо қатнашчиларининг хатти-ҳаракатлари 4. Низоларнинг олдини олиш ва низони юзага келтирувчи сабаблар

Маҳкумлар гуруҳида низоларнинг тузилиши ва келиб чиқиш сабаблари Низо тушунчаси. Низо ўз моҳиятига кўра ижтимоий ҳодисадир. Уни кенг ва тор маънода тушуниш мумкин. Кенг маънодаги низо – жамиятдаги янги ва эски қарашлар ўртасидаги кураш. Тор маънодаги низо – муайян муаммони ҳал этиш мақсадида ҳар бир шахснинг ўз фикрини қаттиқ туриб ҳимоя қилиши жараёнида юзага келади. Низо ижтимоий психологияда қандай тушунилади? Низо муомаланинг бузилиши ёки ички руҳий келишмовчиликдир. Буни олимлар турли соҳаларда турлича талқин қилишади. Масалан, Г. Ковалев шундай таъриф беради: «Низо инсонлар ўртасида ижтимоий ва шахсий масалаларни ечишда юзага келадиган ҳолат. Аммо ҳар қандай қаршилик ҳам низо бўлавермайди. Одамлар бир-бирининг фикри билан келишмаслиги ва ўзаро баҳслашишлари мумкин. Ҳар бир киши ўз фикрида қолади, лекин инсонлар кўп ҳолларда барибир келишишга мажбур бўладилар. Қарама-қаршилик, баъзан ёқтирмаслик, эмоция, тушунмаслик, кўрабилмаслик кабилар низонинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Низо нафақат қарама-қаршилик, балки ўзига хос кураш ҳам. Иккала томон ҳам бундай ҳолатда ўзини ҳақ деб билади ва ўзаро курашади. Қарама- қарши қарашлар негизида низо юзага келади. Уни, албатта, ҳал қилиш керак, акс ҳолда ҳаёт маромида давом этмайди. Юқорида айтиб ўтилганларни таҳлил қилиб, психологик нуқтаи назардан, биз шундай таъриф берамиз: «Низо – шахслардаги қарашлар, манфаатлар ўртасидаги қарама-қаршиликлар натижасида юз берадиган психологик ҳолат. У шахсларнинг ўзаро муносабатлари жараёнидагина юзага келади». Аслида, ҳаётни қарама- қаршиликларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Низонинг олдини олиш учун муомала одобини мукаммал билиш керак. Агар муассаса ходимлари ҳар доим ўз айтганини қилаверса ва маҳкумлар билан тил топишмаса, уларнинг иш фаолияти аста-секин сусаяди. Бу маҳкумлар жамоаси ёки гуруҳида носоғлом муҳитни юзага келтиради ва гуруҳбозликни пайдо қилади.

Шундай ҳолатлар ҳам борки, улар тарбияга салбий таъсир кўрсатади: маҳкумнинг ижобий томонга ўзгаришига тўсқинлик қилади, ҳатто унинг ёмон томонга «бурилиб» кетишига замин яратади. Бундай ҳолатлар тарбия жараёнини қийинлаштиради, ишларнинг самарадорлигини пасайтиради. Маҳкумда тўғри йўлга кириш хоҳишининг йўқлиги, тарбиячи билан маҳкум ёхуд маҳкумлар орасидаги ўзаро тушунмовчиликлар салбий психологик ҳолатларни вужудга келтиради. Ўзининг мазмунига кўра, тарбиявий жараёндаги салбий психологик ҳолатлар ҳиссиётли ёки ақлий бўлиши мумкин. Салбий психологик ҳолатларда тарбияланувчи тарбиячи томонидан қўйилаётган талабларни билиши ҳамда яхши тушуниши мумкин, аммо ўша талабларнинг маъносини ўзгартириб, бошқача талқин этади, уларни бажармасликка ҳаракат қилади. Бу тарбиявий таъсирларга нисбатан «шахснинг ички қаршилиги» ҳисобланади. Маҳкумнинг туркум (отряд) бошлиғи ёки тарбиячининг талабларини бажармаслиги оқибатида ҳам салбий психологик ҳолатлар шакллана бошлайди. Натижада улар орасида психологик тўсиқ пайдо бўлади. Ушбу тўсиқ тарбияланувчининг педагогик- тарбиявий таъсирларни қабул қилмаслиги учун асос бўлади. Педагогик таъсирлар ва тарбиячининг самара олиш учун қўйган талабларининг баъзан тескари натижа бериши оқибатида бундай ҳолат юзага келади. Ҳиссиётли, салбий психологик ҳолатларда маҳкум мантиқий мулоҳазаларга йўл бермайдиган кўнгил эзилишини бошидан кечиради. Бу ҳолат жуда кўп сиқилиш, ҳиссиётларга берилиш оқибатида вужудга келади. Турли сабабларга кўра (камситилганда ёки шахсияти «ерга урилганда») маҳкумда пайдо бўлган ички бўйсунмаслик ва салбий эмоционал ҳолатлар тарбиячи қўйган ўринли талабларни тушунишга тўсқинлик қилади, хатти- ҳаракатларининг нотўғри эканлигини англаб етишига халақит беради. Ҳиссиётли, салбий психологик ҳолатларда ҳаттоки тарбиячининг энг тўғри, ҳаққоний талаблари ҳам маҳкумнинг руҳиятида ижобий «из» қолдирмайди.

Маҳкумларни тарбиялаш жараёнида ақлий ва ҳиссиётли психологик тўсиқлар аксарият ҳолларда бир вақтда намоён бўлади. Бунда маҳкум тарбиячининг ҳар бир сўзини ўзича тескари талқин қилади. Шу боис туркум бошлиғининг ўринли танбеҳи маҳкумда норозилик ҳамда қўполликни келтириб чиқаради, рағбатлантириши эса унга кулгилидек туюлади. Жазони ижро этиш муассасасида тарбияланаётганларнинг салбий психологик ҳолатлари парциал ёки глобал бўлиши мумкин. Парциал ҳолатда тарбиячи ва маҳкум ўртасида тушунмовчилик намоён бўлади. Бундай жараёнларда кўпинча маҳкумларнинг тарбиявий аҳамиятга эга ахборотни қабул қилмаслиги, бўйсунмаслиги юзага келади. Лекин улар хизмат юзасидан берилган ахборотни сўзсиз қабул қилиб, аслида ҳиссиётлари тўсқинлик қилса ҳам, бўйсунишга мажбур бўладилар. Глобал салбий психологик ҳолатларда эса тарбиячи ва тарбияланувчининг барча соҳалардаги ўзаро муносабатлари бир-бирига тўлиқ мос келмайди. Бунда тарбиячи бераётган ҳар қандай информация ёки тарбиявий таъсирлар ўша заҳотиёқ тўсиққа учрайди. Сабаби уларнинг нотўғрилигида эмас, балки айнан шу тарбиячи томонидан қўлланилаётганида бўлади. Бироқ худди шундай тарбиявий таъсир ёки талаблар жазони ижро этиш муассасасининг бошқа ходими томонидан қўйилса, маҳкум унга ижобий муносабатда бўлиши мумкин. Салбий психологик тўсиқлар жазони ижро этиш муассасаларида нафақат тарбиячи билан тарбияланувчи орасида, балки тарбиячи билан бир гуруҳ тарбияланувчилар ўртасида ҳам юзага келиши мумкин. Аксарият ҳолларда ЖИЭМ ходими қўллайдиган тарбиявий таъсирларни қабул қилмайдиган маҳкумларда илгаридан, ҳатто болалигидан вужудга келган (яқинлари томонидан камситилиш, қўполликка дуч келиш сингари) оғир ҳиссий кўникмалар мавжуд бўлади. Айниқса, ёшликдаги ўта кучли сиқилишлар, мактаб ёки маҳалладагиларнинг ёхуд ишлаб чиқаришдаги жамоанинг эътиборсизлиги маҳкумларнинг тарбиясига сезиларли даражада салбий таъсир кўрсатади.

Ҳиссий-психологик таъсирдаги инсон жазони ижро этиш муассасасига илк бор тушганида ушбу руҳий ҳолатни ўз тарбиячиларига ва жазони ижро этиш муассасасининг бошқа ходимларига «юқтириб» боради. Салбий психологик тўсиқлар пайдо бўлишининг сабабларидан бири маҳкумнинг ҳақиқий руҳий ҳолати ва ҳиссиётларини тарбиячи ҳисобга олмаслигидир. Шу билан бирга, кўпгина тарбиячилар маҳкумнинг ташқи кўриниши ва натижаларига қараб қарор қабул қиладилар. Амалиётда маҳкумлар содир этган бир хилдаги хатти-ҳаракатни тарбиячилар ҳар хил талқин этиши учраб туради. Тарбиячининг нотўғри хулосаси маҳкумнинг руҳий ҳолатига таъсир этмай қолмайди. Бу эса маҳкумда ички қаршиликни келтириб чиқаради: «Мен жазога лойиқ эмасман, аксинча, тушунмовчилик ва адолатсизликлар бўляпти», деб ўйлайди. Натижада у билан тарбиячи ўртасидаги психологик боғлиқлик йўқолади. Тарбиячи ва тарбияланувчи, жамоа ва тарбиячи орасидаги муносабатларнинг бузилиши салбий психологик тўсиқни келтириб чиқарувчи сабаблардан яна бири саналади. Тарбиячининг маҳкум билан салбий муносабатда бўлиши қонунга зид бўлса ёки ходим кўр-кўрона хулоса қилса, бундай ҳаракатлар хунук оқибатларга олиб келади. Юқоридаги ҳолатлар жазони ижро этиш муассасаларида камдан-кам юз берса-да, лекин ҳанузгача учраб туради. Тарбиячининг қўполлиги ёхуд ўзини тута билмаслиги (ҳатто адолатли талаблар қўйилганида ҳам) маҳкумда салбий психологик ҳолатларнинг юзага келишига сабаб бўлади. Бундай кўринишлар такрорланиб ҳамда ривожланиб ҳиссий-психологик мажмуани ҳосил қилади. Бу эса маҳкумда салбий ҳис- ҳаяжоннинг пайдо бўлишига олиб келади. Тарбия жараёнидаги психологик тўсиқнинг пайдо бўлиш сабабларига маҳкумларга чора кўриш ёки уларни рағбатлантиришнинг нотўғри амалга оширилишини ҳам қўшиш мумкин. Шундай ҳоллар учраб турадики, тарбиячи айрим маҳкумларга ортиқча эътибор қаратади ва жуда кўп рағбатлантириб юборади, баъзиларини эса адолатсиз равишда қайта-қайта

жазолайди. Натижада, адолатсиз жазо олган маҳкумда маъмуриятга нисбатан ёмон муносабатлар вужудга келади. Агар тарбиячи вақтида буни эътиборга олмаса, шу ҳолат тобора кучайиб кетаверади. Айрим ҳолларда эса маҳкумлар рағбат учун астойдил ҳаракат қиладилар ва тарбиячининг ишончини оқлашга интиладилар. Амалиётдан маълумки, маҳкумлар томонидан қўполлик ва тартибни бузиш каби ҳолларнинг содир этилиши, асосан, тарбиячининг интизомий таъсирларни нотўғри қўллаши оқибатида келиб чиқади. Тарбиячи одоб-ахлоқ ҳақида қанча кўп «ваъз» ўқиса, маҳкумлар шунча кўп тескари ҳаракат қиладилар. Нотўғри ёки ўринсиз интизомий тушунтиришлар психологик тўсиқни юзага келтиради. Булар эса тартиб (режим)нинг бузилишига сабаб бўлади. Шу боис тўғри йўлга солиш жараёнида педагогик-психологик таъсирлардан ўринли фойдаланиш ҳамда тарбия усулларини маҳкумларнинг индивидуал хусусиятларига кўра қўллаш лозим. Маҳкумларнинг қайғуга тушиб қолиши (яқинларидан бирининг оламдан ўтиши, касалланиши, оиласининг бузилиши ва ҳоказо) ҳиссий туйғуларнинг салбий психологик ҳолатларга айланишига сабаб бўлади. Натижада, бу тарбиявий таъсирларнинг самарали бўлишига тўсқинлик қилади. Узоқ муддат маҳкумларнинг тарбиясига эътибор бермай, кейинчалик уларга талаблар қўйиш салбий психологик тўсиқларни юзага келтиради. Тарбиячилар томонидан қўйиладиган талабларнинг тўсатдан бўшаштириб юборилиши маҳкумларнинг ички руҳий ҳолатига салбий таъсир кўрсатади. Маълум вақт ўтгач уларга тўғри талаб қўйилса-да, барибир, «адолатсизлик бўляпти» деб ўйлайдилар. Аслида, салбий психологик тўсиқларнинг юзага келиши сабаби тарбиячининг маҳкум шахсини яқиндан ёндашган ҳолда, яккама-якка мулоқот воситасида батафсил ўрганиш ўрнига, у тўғрисидаги дастлабки таассуротлар билан кифояланишидадир.

Инсон тўғрисидаги илк таассурот жуда кучли ва узоқ муддатгача сақланиб қолади. Қачонлардир ўзини ёмон тутган одам хатоларини тузатиб, ўзини ижобий тутса ҳам, айрим йиғилишларда уни (одатдаги инерцияга кўра) салбий муҳокама қилишади. Бу эса кишида оғир ҳаяжон, ички зиддият, унга берилаётган баҳодан норозилик кабиларни келтириб чиқаради. Бундай ҳолларда психологик тўсиқни йўқотиш учун шу инсонга ишонч билдириш, унга нисбатан муносабатни ижобий томонга ўзгартириш, унинг характеридаги салбий хислатларни йўқотиш билан бир вақтда ширин муомалани йўлга қўйиш зарур бўлади. Шундан сўнг маҳкум ўзини жамоанинг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида, атрофдагиларнинг унга нисбатан ишонч ҳосил қилишганини ҳис этади. Булар тарбия жараёнида ижобий натижа олишга замин яратади. Зиддиятли вазиятлар маҳкумлар жамоасида энг кўп учрайдиган ҳолатлардан бири ҳисобланади. «Зиддият – аниқ ҳолатлар юзасидан шахсларнинг олдига қўйган мақсади, олиб бораётган фаолиятлари ва кўрсатмаларининг тўқнаш келишидир», – деб таъкидлайди социолог олим Я. Шепаньский. Унинг пайдо бўлишига, асосан, жамоадаги шахсларнинг фикрлари, дунёқарашлари ёки хатти-ҳаракатларининг хилма-хиллиги сабаб бўлади. Маҳкумлар гуруҳида қарама-қаршиликлар кўп учрайди. Чунки кўпинча гуруҳ ёки шахслар бир-бирларини тўғри тушунмайдилар ёки тушунишни ҳам хоҳламайдилар. Зиддиятли вазият одатда гуруҳлараро, шахс ва жамоа ўртасида, жазони ижро этиш муассасалари ходимлари ҳамда маҳкумлар гуруҳи орасида, ходим ва маҳкум ўртасида кузатилади. Психолог олимлар А. Д. Глаточкин ва В. Ф. Пирожков: «Маҳкумлар орасидаги зиддиятлар – жамоадаги қарама-қарши фикрлар, қизиқишлар ва манфаатларнинг ўзаро тўқнашуви ҳамда шахсларнинг бирбири билан муносабат ўрнатишдаги қийинчиликлари натижасида жамоада кучли

психологик зўриқишнинг юзага келиши ва шахслараро муносабатларнинг чигаллашуви», – деб таъриф беради. Бундай зиддиятларнинг пайдо бўлишига яна бир сабаб лидер (етакчи)ликка интилишдир. Маҳкумларнинг кичик гуруҳларида унга даъвогарлар ва айни вақтдаги лидер (етакчи)лар билан келишмовчиликларнинг мавжудлиги туфайли кескин қарама-қаршиликлар келиб чиқади. Маҳкумлар орасидаги зиддиятлар тарбиявий ишлар жараёнига салбий таъсир қилади ва ходимларга бир қатор қийинчиликлар туғдиради, қолаверса, маҳкумларнинг ёмон томонга ўзгариши учун замин яратади. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, муассасада сақланаётганлар орасида ижобий, салбий ва ноаниқ йўналган кичик гуруҳлар мавжуд бўлиб, улар ижтимоий-психологик муҳитнинг шаклланишига турлича таъсир кўрсатадилар. Масалан, салбий кичик гуруҳлар ахлоқ тузатиш ишларини олиб бориш жараёнида ЖИЭМ ходимлари учун маълум бир тўсиқларни юзага келтиради. Озодликдан маҳрум этиш жазосини ўташ шахснинг яшаш шароити ва фаолиятига, ижтимоий муҳитдаги ўзаро муносабатларига таъсир қилиши табиий. Маҳкумлар ўртасидаги низоларнинг олдини олиш ва бартараф этишнинг ижтимоий-психологик шарт-шароитлари Низо бузиш ва бузилиш сингари хусусиятларга эга. Бундай ҳолатлар жамоанинг салбий жиҳатдан ўзгаришига, ижтимоий-психологик шарт- шароитларнинг ёмонлашувига олиб келади. Шу боис маҳкумлар ўртасидаги низоли ҳолатларни ижобий ҳал қилиш учун аввал низоларнинг тузилишини ўрганиб чиқиш лозим.

Ижтимоий-психологик нуқтаи назардан қараганда, жазони ижро этиш муассасаларида низо қатнашчилари бир нечта шахс, гуруҳ ва жамоалар бўлиши мумкин: 1) маҳкумнинг маҳкумлар билан (шахслараро) низоси; 2) маҳкумлар билан гуруҳлар ўртасидаги низо; 3) 3) гуруҳ билан гуруҳлар ўртасидаги низо. Низо қатнашчиларининг хатти-ҳаракатлари Бунда низо сабаблари чуқур таҳлил қилинади ва қатнашчилар бир- бирлари билан ўзаро муросага келадилар. Бироқ ҳаракатнинг ўз диапазони бор. Баъзи низоли ҳолатларда улар ўзига рақиб деб ҳисоблаган шахсларни енгиш учун мавжуд имкониятларини ишга соладилар; масалан, обрўманд маҳкумларни аралаштирадилар, ўзларига стратегия ва тактика ишлаб чиқиш сингари барча имкониятларни қўллайдилар. Низони юзага келтирувчи сабаблар эса ижтимоий-психологик муҳитларни юзага келтиради. Низо динамикаси Низо бир неча босқичларни ўз ичига олади. Психолог А. И. Китовнинг фикрига кўра, у олти босқичга бўлинади: 1-босқич – низо юзага келгунга қадар бўлган вақт (давр); 2-босқич – низонинг интеллектуал даражада ривожланиши; 3-босқич – низонинг максимал даражага кўтарилиши; 4-босқич – низоли ҳолатнинг кучайиши; 5-босқич – низонинг қисман сусайиши; 6-босқич – хатти-ҳаракатни расмий ва норасмий жиҳатдан таққослаш ва низонинг ечилиши. Биринчи босқичда – низонинг юзага келишигача бўлган вақтда ички қарама-қаршиликлар пайдо бўлиб, руҳий куч йиғилиб боради ва бу рақибга билдирилмайди. Иккинчи босқичда – иккала томон ҳам ташқи кучлар таъсири натижасида қарама-қарши фикрлайди ва интеллектуал ҳаракатда бўладилар.

Эътирозлар йиғилган сари низо баттар кучайиб боради ва бу ўзаро муносабатларда салбий ҳолатни юзага келтиради. Учинчи босқичда – иккала томон ҳам очиқ ҳолатга ўтиб олади ва ғалаба қозонгунга қадар ўз имкониятларидан фойдаланадилар ҳамда курашадилар. Низонинг ривожланиши янги психологик ҳолат бўлиб, унда салбийлик юзага келади: кўзга ҳеч нарса кўринмайди, фақат хақиқатни юзага чиқариш учун ҳаракат қилинади. Тўртинчи босқичда – томонларнинг ўзаро қизиқишлари ёки фикрларининг бир-бирига тўғри келмаслиги таҳлиллар асосида аниқланади. Психологик жиҳатдан келишмовчиликлар эса яна кучаяди. Бешинчи босқичда – иккала томоннинг ўзаро қизиқишлари, фикрларининг бир-бирига тўғри келиши таҳлиллар асосида аниқланади ва психологик жиҳатдан келишмовчилик маълум маънода бартараф этилади. Олтинчи босқичда – ўтиб кетадиган, турғун ҳолат кузатилади. Барча жараёнлар ўтиб кетгандан сўнг уларга расмий ва норасмий баҳо беришади. Бўлиб ўтган воқеаларни эслашади, ўзларида нохуш ҳолат сезишади. Жазони ижро этиш муассасаларида низони юзага келтирувчи бир қанча ҳолатлар мавжуд: а) ходимнинг маҳкумга берган баҳоси билан маҳкумнинг ўзини ўзи баҳолашига номутаносиблиги; б) ходимларнинг маҳкумни баҳолаши билан жамоатчиликники тўғри келмаслиги; в) маҳкумнинг ўзини ўзи баҳолаши билан жамоатчилик берган баҳонинг ўзаро мос келмаслиги; г) маҳкумнинг бошқалар томонидан баҳоланиши.

Низо оддийлиги ва чуқурлиги бўйича иккига бўлинади: 1) ўткир низо – хусусиятига кўра юқори эмоционаллик, ўзини бошқара билмаслик, мулоқотдаги қўполликлар билан ажралиб туради. Энг қизиғи, шахсларнинг характерида қўрқитиш асосий ўрин эгаллайди. Ушбу низода, нима бўлишидан қатъи назар рақибни мағлубиятга учратиш мақсади туради; 2) оддий низо – бундай ҳолларда ёмон психологик ҳолат юзага келади, инсон ўзини ўзи тушунтира билмай қолади. Бундай ҳолни кишилар кўпинча «кайфияти йўқ» деб изоҳлайдилар. Низо қисқа ва узоқ муддатли бўлиши билан фарқланади. Қисқа муддатли низо маълум вақт – 1, 2, 3 кун давом этади. Узоқ муддатлиси бир ёки бир неча йилгача чўзилиши мумкин. Бундай давомли низолар маиший хусусиятга эга бўлиши мумкин. Уларнинг 70 фоизи 6 ойгача давом этади. Низо, ижтимоий сабабларига кўра, арзигулик ёки арзимайдиган бўлади. Агар у атайлаб уюштирилса ва жамоатчиликка қарши бўлса, бу арзигулик низо ҳисобланади. Арзимайдиган низо эса масаланинг моҳиятини чуқур тушунмаслик оқибатида келиб чиқади. Буни шундай изоҳлаш мумкин: шахс ўзининг характеридаги камчиликларни англаб, тўғрилашга ҳаракат қилса, бу арзимайдиган низо дейилади. Масалан, билмасдан бировнинг оёғини босиш ёки туртиб юборишдан иккинчи шахснинг жаҳли чиқса, лекин оёқни босган одам ўз вақтида кечирим сўраса, бу билмай қолиш натижасида содир бўлган қисқа муддатли низо саналади. Низо, кўринишига кўра, очиқ ва ёпиқ ҳолда бўлади. Очиқ турдаги низода ҳамма уларнинг аҳволини ёки ҳолатини билади. Ёпиқ турдаги низода эса ҳар иккала томон ҳам бир-биридан ўз ниятларини яширади ва ниқоблайди, аммо зарур бўлганида ички низоларини очиб ташлайди. Низоларнинг олдини олиш ва низони юзага келтирувчи сабаблар Психолог В. В. Вендерованинг фикрига кўра, жамоатчилик фаолиятида низони юзага келтиришнинг объектив ва субъектив сабаблари мавжуд. Жумладан, ишни ташкил қилишдаги камчиликлар, норматив ҳужжатлардаги

номукаммалликлар, хизмат (иш)даги қийин шароитлар ва қарашларнинг тўғри келмаслиги кабилар объектив омиллар бўла олади. Жамоа аъзолари билан ўзаро боғлиқлик, маданиятнинг пастлиги, тарбиянинг сустлиги, феъл-атвордаги камчиликлар, ўзига юқори баҳо бериш, психологик жиҳатдан бир-бирига характернинг тўғри келмаслиги, психологик шароитларнинг ноқулайлиги, салбий кўринишга эга бўлган кичик гуруҳлар, салбий эмоцияли гуруҳларнинг барчаси субъектив сабаблар ҳисобланади. Юқоридагилардан ташқари, қуйидагиларни ҳам шундай омиллар сирасига киритиш мумкин: 1) ишлаб чиқаришдаги камчиликлар, айниқса, меҳнат жамоасидаги ишни тақсимлаш ёхуд моддий ва маънавий рағбатлантиришлардаги тенгсизликлар; 2) бошқарувдаги камчиликлар ҳамда маҳкумларни ёши, мутахассислиги, билими ва кўникмаларига қараб жойлаштирмаслик; 3) жамоада шахслараро муносабатлар жараёнидаги келишмовчиликлар. Низонинг назарий-амалий ҳамда ечилиш жиҳатларини мукаммал билиш жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг фаолиятларида жуда ҳам зарур ва долзарб муаммолардан биридир. Низони ҳал қилиш методикаси амалиётга таъсир қилмаслиги керак. Умуман, низо чиқмаслигида муассаса ходимларининг ўрни беқиёс. Низони бартараф этишда ходимдан асабийлашиш эмас, балки эмоционал барқарорлик ва матонат талаб қилинади. ЖИЭМдаги низоларни бартараф этишнинг ижобий (педагогик) ва салбий (маъмурий) турлари мавжуд. Биринчисида маҳкумларга яхши меҳнат қилиш ва ўқиш учун шароит яратилса, бошқасида низони келтириб чиқарувчи маҳкумлардан бири интизомий жазоланади. Низоларни бартараф этишда педагогик-психологик таъсир этишнинг асосий усулларидан бири – ишонтириш. Низонинг барча турлари жамоа

фаолиятига салбий таъсир кўрсатади, чунки унинг сабабларини аниқлаш, ечимини излаш ва низода иштирок этганларни жазолаш талаб қилинади. Ҳеч иложи бўлмаган ҳолларда маъмурий жазо қўлланилиши керак. Низоларни бартараф этишнинг қуйидаги қўшимча йўллари ҳам мавжуд: 1) низони умуман йўқ қилиш йўллари (бошқа муассасага жўнатиш, бир отряддан иккинчисига ўтказиш); 2) иккала томонга ҳам жамоа орқали таъсир қилиш ва ўзаро келиштириш; 3) низода томонлардан бирининг йўл бериши; 4) «трансформация», яъни биринчи низонинг иккинчисига ўтиши, натижада биринчисининг бўшашиши; 5) низодаги кишилардан бирининг рақиб талабини қондириши; 6) низони келтириб чиқарадиган сабаб ва шароитларнинг олдини олиш; 7) ишонтириш йўли билан томонларни яраштириб қўйиш, яъни қўшимча ижобий хабарлар бериш йўли орқали амалга ошириш. Жазони ижро этиш муассасаларидаги низоларнинг олдини олиш ва бартараф этишда қуйидагиларни тавсия қилиш мумкин: – низонинг олдини олиш ва бартараф этиш учун, энг аввало, унинг келиб чиқиш сабаблари ва шарт-шароитларини тўғри баҳолаш; – низонинг келиб чиқишига шароит яратмаслик; – низонинг келиб чиқиши ўзагини аниқлаш ва иштирокчиларни ўзаро келиштириш; – келишмовчиликнинг субъектив сабабларини аниқлаш; – субъектлар томонидан низонинг йўналишини аниқлаш; – низо қатнашчиларининг барча дардларини эшитиш ва диққатни низо предметига қаратиш; – низо юзага келганидан кейин маҳкумларнинг сўзларини диққат билан эшитиш ва ҳис-ҳаяжонларга берилмаслик; – самарали йўл-йўриқларни излаб топиш.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996.

Похожие

Ёлғон назарияси унинг келиб чиқиш сабаблари ва шакллари

Маҳкумлар гуруҳи ва шахс муаммоси

Маҳкумлар жамоасидаги шахслараро муносабатларда низолар ва ижтимоий психологик ҳодисалар

Маҳкумлар ҳуқуқий ҳолати ( Махкумлар хукукий холати

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш