Маҳкумлар жамоасидаги шахслараро муносабатларда низолар ва ижтимоий психологик ҳодисалар - Юриспруденция - Рефераты

Маҳкумлар жамоасидаги шахслараро муносабатларда низолар ва ижтимоий психологик ҳодисалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143 KB

Маҳкумлар жамоасидаги шахслараро муносабатларда низолар ва ижтимоий психологик ҳодисалар Режа: 1. Маҳкумлар ўртасидаги мулоқот ва ўзаро муносабатларга ижтимоий-психологик тавсиф 2. Маҳкумлар шахсини ахлоқий шакллантиришга жамоавий таъсир кўрсатишнинг самарадорлиги 3. Коммуникатив-атрибутив вазифаси маҳкумлар мулоқотининг криминал деформацияси 4. Маҳкум татуировкалари:

Маҳкумлар ўртасидаги мулоқот ва ўзаро муносабатларга ижтимоий- психологик тавсиф Маҳкумларнинг ахлоқий қарашларини ривожлантириш мақсадли ташкил этилган фаолият жараёнида амалга оширилади. Муассасадаги шароитларга боғлиқ ҳолда бу ҳаммага турлича таъсир кўрсатади. Демак, фойдали меҳнат ёки тарбиялаш давомида ҳар бир шахс жамоадан ажралмаган тарзда ўзининг қизиқиш ва эҳтиёжларини унга мос келтириши мақсадга мувофиқ бўлади. Шундагина бунинг асосий мазмуни ўз аксини топади. Шунингдек, озодликдан маҳрум этилган ҳар бир шахсга муомала қилиш жараёнида халқаро қамоқхона қоидаларини самарали қўллашга доир амалий қўлланмада белгиланганидек, жазо муддати узоқлигини ҳисобга олган ҳолда, маҳкумларда қонунларга бўйсуниш ва озод бўлгач ўзининг яшашини таъминлаш истагини сингдиришга интилиш лозим. Маҳкумлар билан қилинган муомалада уларда ўз қадр-қимматини англаш ва масъулиятини тушуниш туйғусини мустаҳкамлаш лозим 1 . Инсоният тарбиясида жамоатчилик муҳим ўрин тутади. Жамоанинг шаклланишида ижтимоий фойдали қадриятларга эга бўлган кишилар гуруҳининг таъсири катта. Маҳкумлар жамоаси эса бошқа жамоаларга нисбатан алоҳида хусусиятларга эга. Уларнинг шаклланиш тамойиллари турли хил: ишлаб чиқариш, педагогика, ёшига нисбатан ва ҳоказо. Масалан, жазони ижро этиш муассасаларида уч тоифадан иборат маҳкумлар жамоаси мавжуд: бригада, отряд, колония. Ушбу жамоаларнинг ҳар бири Жиноят- ижроия кодексида ўз аксини топган. Маҳкумларни тарбиялашда жамоанинг турғунлиги муҳим шарт саналади. У ҳар бир шахсни мукаммал ўрганишда тарбиявий таъсирларнинг узлуксизлигини таъминлайди ва ўз-ўзини тарбиялаш жараёнининг вужудга келишига имкон туғдиради. Турғун бўлган жамоада маҳкум нафақат тарбия объектига, балки субъектига ҳам айланади. 1 Қаранг: Стандартни қандай қилиб ишлатиш мумкин: Халқаро қамоқхона қоидаларини самарали қўллашга доир амалий қўлланма. – Т., 2003. – 149 б.

Тарбиялаш субъекти, аниқроқ қилиб айтганда, бошқарув субъекти сифатида маҳкумлар жамоасининг ўзи ҳам катта аҳамиятга эга. Жамоанинг ўзи ҳар томонлама етук, маънавий соғлом бўлсагина, маҳкумни тарбиялашдаги мавқеи юқори бўлади. Жамоанинг ўзи ўзаро муносабатларни тартибга солиб боради. Халқаро қамоқхона қоидаларини самарали қўллашга доир амалий қўлланмада: «Жиноят содир қилган ва айби исботланган шахсларни жазо тариқасида озодликдан маҳрум этадилар, жазолаш учун эмас» 2 , – дейилган. Шундан келиб чиққан ҳолда айтиш жоизки, жазони ижро этиш муассасаларида маҳкумларга нисбатан ғайриинсоний хаттиҳаракатларнинг содир этилиши уларнинг тарбиясига салбий таъсир кўрсатибгина қолмасдан, балки давлатга, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига нисбатан нафрат ҳиссининг уйғонишига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Маҳкумлар озодликдан маҳрум қилиш жойларида ҳукмга кўра жазо муддатини ўтайдилар. Улар жазо тариқасида шу жойларда сақланадилар, аммо жазоланиш учун эмас. Жазонинг моҳияти – озодликдан маҳрум қилинганликда. «Жазони ижро этиш муассасаларида жамоанинг имкониятларини ортиқча баҳолаб юбориш ҳам мумкин эмас. Бунда маҳкумларнинг фаолияти, ўзига хос хусусиятларини эсдан чиқармаслик лозим» 3 . Шу сабабли, жамоа орқали тарбиялаш, маҳкумнинг шахсига якка тартибда таъсир кўрсатиш билан бирга, узлуксиз равишда олиб борилиши лозим. Маҳкумлар шахсини ахлоқий шакллантиришга жамоавий таъсир кўрсатишнинг самарадорлиги қуйидагиларга боғлиқ: – жамоанинг равнақи қай даражада эканлиги; – жамоадаги маънавий-психологик муҳит ва маҳкумнинг унга муносабати. Маълумки, жамоадаги маҳкумларнинг ўзаро муносабатлари расмий ва норасмий муносабатлар тизими орқали аниқланади. Агар улар ўртасидаги 2 Ўша жойда. 3 Қаранг: Педагогика и политико-воспитательная работа с осужденными / Под ред. Ю. В. Гербеева. – Рязань, 1985. – С. 280.

келишмовчиликлар ёхуд фарқлар катталашиб кетса, салбий оқибатларни келтириб чиқаради ва маҳкумни тарбиялашга ёмон таъсир кўрсатади. Амалиётдан маълумки, салбий йўналишдаги кичик-кичик гуруҳлар жазони ижро этиш тартиби ва режимини бузишга олиб келадиган салбий оқибатларни келтириб чиқарадилар. Шунинг учун уларни аниқлаш ва ўрганишга биринчи навбатда аҳамият бериш зарур. Жиноят-ижроия педагогикаси маҳкумларга нисбатан қандай муносабатда бўлиш тўғрисидаги тамойилларни асослаб беради. Ҳуқуқбузарларга нисбатан давлат томонидан белгиланган мажбурлов чоралари уларга жисмоний шикаст етказмайдиган ёки инсон қадрқимматини таҳқирламайдиган бўлиши керак. Ҳозирги кунда жазони ижро этиш тизими доирасидаги айрим муассасаларда методик кенгашлар фаолият кўрсатмоқда. Улар қуйидаги ишларни амалга оширади: – маҳкумларни тарбиялаш назарияси ва илғор амалиёти бирлигини таъминловчи ҳаракатлар қилиш; – ходимларнинг фан ва тарбия жараёнидаги илғор тажриба ютуқ-лари бўйича маълумотларга эҳтиёжларини қондириш; – тарбия жараёнининг самарали шакл ва усулларини умумлаштириш, тарғиб қилиш ва амалиётда қўллаш ҳақида қайғуриш; – маҳкумларни тўғри йўлга солиш бўйича ўзаро тажриба алма-шинишни уюштириш; – муассаса ходимларининг ҳаракатларида ҳамжиҳатликни ташкил қилиш; – ходимлар орасида маҳкумларни ахлоқан қайта тузатиш ва тарбиялаш жараёнини таъминлашда ижобий анъаналарни сақлаб қолиш ҳамда янада мукаммаллаштиришга интилиш. Бундай услубий кенгашларни ташкил этиш муассасада ҳам амалий, ҳам назарий томондан маҳкумларни сақлаш ва тарбиялаш жараёнининг

самарадорлигини оширишда янгидан-янги қирраларнинг очилишини таъминлайди. Маълумки, маҳкумлар орасидаги мулоқот улар томонидан амалга ошириладиган фаолиятлар ичида етакчи ўрин эгаллайди. Чунки у инсоннинг жамият ичида яшаш ва ўзини шахс деб ҳисоблаш билан боғлиқ энг муҳим эҳтиёжларини қондиради. Мулоқот деб одамларнинг эҳтиёжларидан келиб чиқадиган турли фаолиятлари давомида бир-бирлари билан муносабатга киришишларига айтилади. Табиийки, ҳар қандай фаолият одамлардан ўзаро тил топишиш, турли маълумотларни узатиш, фикр алмашишни талаб этади. Мулоқотнинг кўп қиррали эканлиги қуйидагиларда намоён бўлади: – бир вақтнинг ўзида шахслар орасида ўзаро таъсир жараёни кечади; – ахборот алмашинуви амалга ошади; – бир одамнинг бошқа одамга мулоқот жараёни юз беради; – бир-бирига ҳамдардлик билдириш имконияти туғилади; – бирининг бошқасига таъсир кўрсата олиши кузатилади; – ўзаро тушуниш жараёни юз беради. Жамоа ижтимоий-психологик объект бўлганлиги сабабли, унда шахслараро муносабатлар жамоа аъзоларининг ижтимоий мавқеи ва уринишларига мос равишда юз беради. Маҳкумларнинг бир-бирлари билан мулоқоти жараёнида жамоа ёки гуруҳ фикри шаклланади. Бу маҳкум шахсини ахлоқан тузатишда ва уни ижобий ёки салбий томонга йўналтириш учун муҳим омил саналади. Жамоа ёки гуруҳ фикри инсонларнинг қарашлари, дўстона муносабати ва ўртада аниқлик уйғотувчи восита ҳисобланади. Бундай фикрларнинг пайдо бўлиши ва амалга ошишида лидер (етакчи)ларнинг ўрни катта. Мабодо, лидер(етакчи) нотўғри танланса, у ўз сўзини ўзгаларникидан устун қўйиш учун, ҳамма шахсий фикримни маъқуллаши ва менга бўйсуниши шарт, деб ҳисоблайди. Кези келганда эса, у жамоанинг фикри шундай, деб жар солишдан ҳам тоймаслиги мумкин.

Жамоа ёки гуруҳнинг ишончли хатти-ҳаракатлари маҳкумларнинг етуклигига ҳамда бир-бирларини тушуниб, фикрларининг бир жойдан чиқишига узвий боғлиқ. Фикр қанчалик бир хил ва яқин бўлса, ривожланиш шунчалик юқори бўлади. Лекин жиноятчилар жамоаси ёки гуруҳларида ўзаро тушуниб, якуний хулосага келиш ҳоллари жуда кам учрайди. Маҳкумлар орасида бир неча турдаги (етук, илғор, хом, қолоқ) фикрлар мавжуд. Бундай хилма-хиллик маҳкумларни тарбиялашда жуда кўп зиддиятларни келтириб чиқаради. Ана шу қарама-қаршиликларнинг олдини олиш учун ЖИЭМ ходимлари жамоа фикрининг тарбия, тузалиш учун қанчалик аҳамиятли эканлигини батафсил тушунтириб, «ўғрилар қонунлари»га амал қилиш улар орасида фақат салбий муносабатлар туғдиришини ва ҳар бир хатти-ҳаракатни салбий ёки ижобий томонга силжитиши мумкинлигини исботлаб беришлари лозим. Жамоа фикрини ижобий шакллантиришнинг бир қанча йўллари мавжуд. Энг аввало, тарбиячи ўз фикрини ўзгаларга тазйиқ билан эмас, балки маҳкумларга ўз қарашларини тўғри тушунтириб, маслаҳат берган ҳолда ўтказишга ҳаракат қилиши керак. Ҳар бир масалани маҳкумлар жамоаси ёки гуруҳининг ўз (албатта, ижобий) ҳал қилишини айтиши лозим. Шундан сўнг маҳкумлар бажарилаётган ишга масъулият билан ёндашиб ҳаракат қиладилар. Малакали тарбиячи гуруҳ ёхуд жамоа муҳокамаси давомида зиддиятли вазиятлар юзага келишига йўл қўймайди. Тарбиячилар жамоадаги нотўғри фикрловчиларни ёки якка маҳкум шахсни тўғри фикрлашга йўналтиришлари ва режалар тузиб, ўз вақтида амалга оширишлари жоиз. Жамоанинг фикри кайфият ва анъаналарга ҳам боғлиқ. Агар жамоа ёки гуруҳнинг кайфияти яхши бўлса, фикрлаш ижобий томонга ўзгаради ҳамда тарбиявий ишнинг самарадорлиги юқори бўлади. Криминоген мулоқот муаммолари бир қанча олимлар – Ю. А. Алферов, В. М. Анисимков, А. Г. Бронников, И. В. Каретников, Д. С. Лихачев, Л. А. Мильяненков, В.Ф.Пирожков, А.В.Усс, А.Н. Сухов, Г. Ф. Хохряковларнинг

қатор нашрларида эълон қилинган. Кўриб чиқилаётган мазкур феномен махфий мулоқотнинг ўзига хос хусусиятлари: ўғрилар жаргони, мусиқаси, шартли товуш сигналлари, яширин аудиовизуал мулоқот, яширин ёзма ва техник воситалар ёрдамидаги мулоқот билан узвий боғлиқликда келади. Йиғилган эмперик материалларни умумлаштириш натижасида шундай хулосага келинадики, маҳкумлар субмаданияти нафақат жиноятчилар ўзаро мулоқотининг хусусиятлари билан, балки бошқа турдаги барча мулоқот турларидан – криминогенлиги билан ажралиб туради. Маҳкумлар мулоқотининг деформацияси изоляция, стереотиплашув таъсири остида, криминал профессионалликка эга бўлган шахсларни идрок қилиш орқали пайдо бўлади. Криминоген мулоқот жиноий фаолият билан шартланган мулоқотнинг алоҳида тури бўлиб, озодликдан маҳрум этиш жойларидаги мулоқот деформациясини намоён этади. У стресснинг кўплиги, низолилик, яширинлик, қатъий маълум ролларни ижро этиш билан тавсифланади, ундан тақиқланган алоқалар ўрнатиш, жиноий тажриба билан алмашиш, психик зўравонлик воситасида қасддан содир этиладиган жиноятларга замин яратиш, тайёрлаш, ниқоблаш, шунингдек, интер ва ауто- тажовузкор эмоционал тангликни ечиш учун фойдаланилади (А. Н. Сухов, 1993). Криминоген мулоқот – жазони ўташ жойларидаги шароитга, субмаданиятга, реал мавжуд «бошқа ҳаёт»га, турма урф-одатларию анъаналарига ижтимоий-психологик мослашиш натижасидир. А. Н. Сухов томонидан криминоген мулоқот устида ўтказган тадқиқот натижаларига кўра маҳкумлар мулоқотидаги деформациянинг қуйидаги турлари мавжуд экан: - фрустрация ва тартибот чеклашлари оқибатида пайдо бўлиб, стрессга бой, тажовузкор ва криминоген, изоляцияланган (ажратиб қўйилган) мулоқот; - идрок этишни салбий стереоитиплари оқибатида келиб чиқувчи, маҳкумлар орасида ётсираш муносабатини касб этувчи ахлоқий мулоқот;

- озодликдан маҳрум этиш жойларида жазони ўтаётган шахсларнинг жиноий фаолияти натижасида келиб чиқувчи, жиноий тажриба билан алмашувчи криминал мулоқот. Маҳкумлар орасида мулоқотнинг деформацияси унинг барча: информацион, перцептив, интеракцион таркибий қисмларига таъсир қилади. Маҳкумлар криминоген мулоқотининг мезон сифатлари қуйидагича: хабарлар мазмуни ва тақиқланган алоқаларнинг аксилижтимоий йўналганлиги; ҳаракат доираси; стрессга бойлик; юқори даражадаги низолилик; қаттиқ норматив-ролли тавсифланиши; гуруҳий жиноятларни содир этишда ташкилотчилик роли; гуруҳ аъзолари ва алоқа каналларини ўрганиш усулларининг ўзига хослиги, конспиративлик; алоқанинг нутқли ва нутқсиз шартли воситаларидан фойдаланиш; ҳиссиётлилик (психологик таъсир экспрессияси) ва б. Маҳкумлар криминоген мулоқоти бир қатор ўзига хос хусусиятли вазифаларни бажаради. Коммуникатив-атрибутив вазифаси маҳкумлар мулоқотининг криминал деформацияси билан шартланган бўлиб, криминал мулоқот жараёнида махфий ахборот билан алмашиниш содир этилади, тақиқланган алоқалар ўрнатилади. Жиноятга тайёрлаш, содир этиш ва ниқоблаш учун маҳкумлар шартли мулоқот (вербал ва новербал) воситаларидан фойдаланадилар. Вербал мулоқот воситаларига жаргон, «ўғрилар луғати», новербал воситаларга эса татуировкалар, кодлар асосида узатиладиган ахборот ( иситиш ва канализация тизимларини тақиллатиш ), китоблар, ҳуштак, шартли ишоралар, махфий ёзув воситалари ва овознинг ҳар хил хусусиятлари киради. Кўпроқ маҳкумлар қўл ишоралари, жаргон, махфий ёзув воситалари ва овознинг ҳар хил хусусиятларидан фойдаланадилар. Маҳкумлар криминоген мулоқотининг вербал воситасига жаргон кириб кетади. Унинг воситасида ҳар доим бир томонлама алоқа ўрнатилади: бу ёки сигнал, ёхуд у ёки бу шаклда ифодаланадиган мажбурловдир. Жаргон жиноятчи «ўзлигиники» эканидан далолат бериши, унинг жиноий оламга

мансублигини исбот этиши керак. Жиноятчилар сўкинишга катта аҳамият берадилар. У аниқ йўналган бўлиши, ўзида ҳақоратни ифодалаши, қамоқ қоидалари бўйича эса у «ювилиши» керак. Шу билан бир қаторда сўкинишга оид бўлмаган ўғрилар аргосига тегишли бўлган сўзларга ҳам аҳамият берилади. Жиноятчининг нутқи бироз сусткаш характерга эга бўлади, чунки у ортиқча сўзни айтиб қўйишга ёки ман этилган сўзни гапириб қўйишга қўрқади. Жаргон нутқи орқали ички тангликни ечиб бўлмайди, бундай тубанлашган элементлар лексикасини билдиради. Жаргон бир қатор синонимларга эга, булар: ўғрилар тили, жиноятчилар тили ёки ўғри, жиноятчилар аргоси. Жаргон стихияли тарзда вужудга келади. У воқиф бўлмаганлар (қонунга итоаткорлар) учун тушунарсиздир, жиноят олами эса бундан ҳуқуққа хилоф мақсадларда самаралифойдаланади. Мазкур арготизмлар бадиий асарларда ўз ўрнини топган, ундан ёзувчилар жиноят оламини тасвирлашда фойдаланадилар. Кўпчилик маҳкумлар бир неча ўнлаб бундай сўзларни биладилар ва улардан криминоген мулоқот ва фаолиятнинг мақсад ва мотивларини ниқоблаш учун ишлатадилар. Жаргонга интилишни В. Ф. Пирожков (1996) қуйидагича тушунтиради: жаргонни билиш жиноятчининг ўз мавқеини ошириш имкониятини беради, жиноий муҳитда ўрнини мустаҳкамлашга, бошқалар устидан устунлигини ҳис этишга хизмат қилади. Жаргонни ҳам бир неча функциялари бор. Конспиратив функцияси, ҳуқуққа хилоф ўй-ниятлари, аҳди, ҳаракатларни яшириш учун хизмат қилади. Ўзиникиларни ажратиш функцияси, агар шахс жаргон тилини тушунса жиноят оламига алоқаси бор деб ҳисобланади. Номинатив функцияси , жаргонда адабий тилда ўзини эквивалентига эга бўлмаган жуда кўп сўзлар, фразеологизмлар борки, улар буюм ва ҳодисаларни белгилаш учун ишлатилади.

Эмоционал-ифодалаш функцияси, жаргоннинг жуда кўп сўзлари ҳиссиётларни ёрқин эмоционал ифодалайди, кўпинча хатарга бепарволикни акс эттириш учун ишлатилади. Шуниси қизиқки, жаргон авлоддан-авлодга ўтиб бориб, қонунга итоаткор фуқаролар нутқига ҳам кириб бормоқда. Бу аввало, ўзининг субмаданиятига, анъаналарига, қоидаларига, ўзига хос арготик тилига эга бўлган ва замонавий жиноятчи(рэкитчи, босқинчи)ларни ўзига жалб этувчи аксилижтимоий йўналган барқарор гуруҳларнинг мавжудлиги билан юзага келган ҳол. Криминоген мулоқотда жаргон типлари турли тушунчаларни белгилаб беради,масалан , «хит», «оёқ», «мурид», «тегирмон», «маймун», «нухгир», «заршунос», «бедана», «шойил», «лой», «хуна», «совзи» ва б. Жаргонда жиноятчиликнинг ёрқин ифодаланган туси бор, кўпчилик арготизмлар «профессионал лексикага» (жиноят, жиноий ҳаракат, жиноят қуроллари номлари) оид. Жиноят жаргони ўн минглаб сўз ва ифодаларидан иборат. Жаргоннинг асосий учта: умумжиноий, турмага оид ва махсус-профессионал гуруҳга ажратса бўлади. Маҳкумлар замонавий жаргони махсус луғатларда акс эттирилган. Бироқ улар умумлаштирилган бўлиб мамлакат турли регионларидаги тафовут ёритилмаган. Универсиаллиги билан тавсифланадиган жаргон профессионал жиноятчилар ҳар бир гуруҳида (чўнтаккесарлар, товламачилар, қартабозлар) индивидуал тарзда мавжуд. Жиноятчилар психологик кайфияти ҳақида уларнинг нутқи оқими, иборалари тузилиши, фикр билдириш мазмунидан келиб чиқиб хулоса қилса бўлади. Бу эса улар билан музокара олиб боришда ўта муҳимдир. Музокара ўтказиш шароитида мулоқотга киришишни чигаллаштирадиган ҳолат визуал алоқанинг бўлмаслигидир. Жиноятчилар нутқининг оқимида пайдо бўлаётган тажаввузкорликни психолингвистик таҳлил қила олиш алоқа ўрнатишда анча ёрдам беради. Жиноятчилар психик ҳолатининг индикаторидан бири, музокаралар давомида улар нутқи оқимида императив

ифодалар ва сўзларнинг орттиқроқ келиши даражасидир. Модомики, жиноятчилар нутқи жаргон ифодалар ва сўкиниш сўзларидан иборат бўлар экан, «куч билан босим ўтказиш» нинг асосини мана шу сўзлар арсенали ташкил этади. Криминоген мулоқотда муҳим ўринлардан бирини лақаблар тутади. Уларда асосан ташқи қиёфа нуқсонлари ( дев , ғилай, пакана, оқсоқ ), характер ва хулқ хислатлари ( илон, чаққон, разил, эпчил, топқир, ўткир, маккор ), исмларни масхаралаш ( абу , кетмон, тош, гул, мир, болта, бек ), нуқсон ва камчиликлар ( фитна , сотти, абкаш , тентак, қўй, овсар, гунг ), жиноий фаолият хусусиятлари ( долларчи , қаллоб, ғирром, қартавоз, фириб ), жиноят содир этилган жой ( курортчи, гастролчи, бозорчи, дубайчи, вокзалчи ), миллатидан келиб чиқиши ( жўги, жуҳуд, ўрис, фаранги, рум ), гуруҳ иерархиясидаги тутган ўрни ( граф, хўжайин , шотир, барон ), муқаддам меҳнат ёки спорт фаолияти ( пистафуруш, самбочи, мусиқачи, мардикор ), бошқа фаолияти акс эттирилади. Кўпчилик маҳкумларга олинган лақаблари ёқмайди, улардан қутулишни истайдилар. Ранжитадиган, ҳақоратомуз, камситадиган, хўрлайдиган, обрў тўкадиган, ерга урадиган, алам қиладиган, таҳқирли лақаблар маҳкумлар орасида низоларни келтириб чиқаради, улар ўз навбатида жиноятни юзага келтириши ҳам мумкин. Бундай лақаблар беришни олдини олиш маҳкумлар орасида хайрихоҳлик муносабатларини шакллантиришга қаратил бўлиб, кези келганда лақаб берувчилар уринишларига барҳам бериш, уларни деворий газеталарда ҳажвия қилиш, масхаралаш, устидан кулиш яхши самара беради. Маҳкумлар криминоген мулоқотида махфий ёзув дан тез-тез фойдаланиб турадилар. Махфий ёзув кўринмас сиёҳ билан, жаргонни қайтадан яширин иборалар орқали, бир ҳарфни иккинчисига алмаштириб, трафаретдан фойдаланиб ёзилади.

Махфий ёзувдан маҳкумлар: а) ҳуқуқбузарлик ёки жиноят содир этиш учун; б) жазолаш учун; в) озодликдан маҳрум қилиш жойидан қочиш ва беркинишга жой топиш учун; г) пенитенциар муассаса ҳаётига ўғрилар норма ва қоидаларини киритиш учун «авторитетлар» кўрсатмаси ва йўл-йўриғини етказиш учун фойдаланадилар. Маҳкумлар орасида шунингдек, « тамтам » тилидан муваффақиятли амалга оширилади, бу тил махсус ишлаб чиқилган ҳуштаклардан иборат бўлиб, ҳар бир товушга сўз ёки ибора мос келади. Бу хабарлар тизимини яхши ўзлаштирганлар, бадиий ҳуштак чалиш моҳир усталари бўлиб етишади. Ю.А. Алферов (1994) бунақа сигналлар бериш тизимига тутундан фойдаланиш намунасини келтиради, маҳкумлар муассасага қайси раҳбар келганига қараб, турли нарсалар қўшиб тутунни бўяганлар, тутунни қайси жойда ёқиш ҳам аҳамиятга эга бўлган. Жиноят содир этиш ёки уни ниқоблаш учун маҳкумлар имоишоралардан ҳам самарали фойдаланадилар. Қамоқ муҳитида кўп гапни ёқтирмайдилар, деярли ҳамма бир-бирини ярим сўздан, гавда ҳаракати, нигоҳдан тушунишлари керак. Айнан шунинг учун ходимлар имо-ишорани тушуниши ва талқин қилиш маҳоратини эгаллаши тақозо этилади. Мазкур тил ҳақида чоп этилган ахборот жуда танқис, баъзи тадқиқотлар олиб борилган, лекин улар махфий бўлган. Бундан ташқари, уларда муаммонинг назарий жиҳатлари кўриб чиқилган бўлиб, пенитенциар тизим амалиёти учун қимматга эга бўлмаган. Маҳкумлар криминоген мулоқотининг новербал воситасига татуировкалар кириб кетади. Азалдан жиноятчиларни бошқалардан ажратиш учун уларни белгилаб қўяр эдилар, тамғалаш – яъни темирни қиздириб баданга: пешонага, кўкракка, елкага, белга тамға босиш узоқ тарихга эга

бўлиб шахсни содир этган жиноятидан дарак берар эди, масалан, «Ў» – ўғри, «С» – сургундаги, «Қ» – қўзғолончи каби ва б. Унинг ўрнига кейинчалик, мис игнали пластиналар билан ёзувлар ёзиш – татуировкалар келди. Татуировкалар маҳкумлар криминал мулоқотининг новербал воситалари деб ҳисобланади. Ўтган асрнинг 80-йилларига қадар татуировкаларни босиш ҳақидаги маълумотлар ёпиқ (махфий) турдаги ахборотга киритилар эди ва мамлакатимизда бу соҳада чуқур татқиқотлар кам ўтказилган. Кейинги йигирма йиллар орасида бу соҳада бир қанча олимлар Ю. А. Алферов, А. Г. Бронников, Ю. А. Вакутин,Ю. П. Дубягин, Л.А. Мильяненков, В. Ф. Пирожков, А. Н. Суховлар томонидан илмий тадқиқот ишлари амалга оширилмоқда. Татуировка нишона рамзи сифатида ижтимоий мулоқот қатламларидан бирини акслантиради. Жиноятчилар қисқартма рамзлар градациясидан фойдаланиши муҳим аҳамият касб этади. Э. Фромм таъкидлаганидек, ҳақиқатда индивид танлаган у ёки бу рамзини ўз идрокига сингдиради ва жиноят фалсафасини ўзиникидек қабул қилади. Энди у ўзининг бут- санамларига қарам бўлиб қолиб, уларнинг қулига айланади, сиғинади ва воз кеча олмайди, чунки онгини улар измига топшириб қўйган бўлади. Масалан, «БЕС» («шайтон»- қўлингдан келса уриб кўр) деган татуировка, маҳкумнинг тажаввузкор ҳолатини ифодалайди ва уни хафа қилган барчадан қасдини олишга тайёрлигини кўрсатади. Маҳкумларнинг криминоген мулоқот усули бўлган татуировкаларга мойиллиги анчадан бери маълум. Тергов ҳибсхоналари ва озодликдан маҳрум этиш жойларида бўлган шахсларда татуировкаларнинг озодликда бўлганлардан қараганда бошқачалиги кўп учрайди. Мазкур ҳодисани пайдо бўлиши ва оммалашишига юзага келган турма анъаналари, маҳкумлар ўртасида ҳосил бўлган умумий психологик муҳит, турма субмаданияти, салбий йўналган маҳкумлар гуруҳлари таъсир кўрсатади. Психологлар нега татуировкалар айнан жиноий муҳитда бунчалар ўрнашиб қолганига жавоб топа омайдилар.

Маҳкум татуировкалари: 1. «Аёл билан шайтоннинг қучоқлаб туриши» – жиноятга аёл киши бошлади; 2. «Мушукнинг шляпа кийган боши» – омад ва эҳтиёткорлик белгиси; 3. «Тиконли симга уралган машъала» – қамоқлардаги қардошлик, дўстлик; 4. «Пичоқ кўтарган кишанли қўл» – безори; 5. «Илон ўралиб олинган ханжар» – ўғрибоши; 6. «Қалқон устида қуш» – судлангунгача бўлган дўстлик рамзи; 7. «Гул ушлаган қўлга тикон ўралган» – 16 ёшга колонияда тўлдим, каби мазмунни англатади. Ч. Ломброзо жиноятчиларни ривожланишдан орқада қолган, шунинг учун шафқатсизлик ва зўравонликда ибтидоий одамлардан узоққа кетмаган шахслар деб ҳисоблар эди. Шунга мувофиқ, татуировкаларга бўлган ишқибозликни ибтидоий одамларга хос туғма атавизм деб изоҳлайди. Жиноятчининг татуировкаси тезкор-қидирув фаолиятида рўйхатдан ўтказиш назоратини амалга оширишда, тергов остидаги шахс ҳақида бошқа ҳеч қандай маълумотлар бўлмаганда тергов ҳаракатлари олиб боришда (таниб олиш учун намуналар тайёрлаш ва сўроқда мулоқотни режалаштириш учун)анчайин ёрдам бериши мумкин. Татуировкаларнинг уч хил тури фарқланади: маиший-кўргазмали, ошна- оғайнигарчиликка оид, жиноятчиликка доир татуировкалар. Одатда жиноятчиликка оид татуировкалар озодликдан маҳрум қилиш жойларида чизилади.

Мазмуни, сифати ва унинг ташувчиси мавқеига қараб уларни уч типга бўладилар: – жиноят оламининг «оқсуяклари»га одатда мутахассис-рассомлар замонавий ускуналар ва камёб бўёқлар ёрдамида фарқли белгилар – ҳокимият рамз ва нишонлари тасвирини туширадилар, улар регалка лар деб юритилади; – қўл остидаги асбоб ва воситалар ёрдамида «ўғрилар ҳаёти» этикасини бузганлиги учун қўлбола, хонаки татуировкалар – портачка лар (бузувчилар); – куч ишлатиш билан қўрқитиб, зўрлаб қилинган шармисорлик ва иснод маъносини билдирувчи нахалка лар. улар шармандалик белгисини билдиради. Кўпгина татуировкалар эгаси ҳақида шифрланган мазмундаги маълумот берадилар. Одатда татуировкалар гавда устига қуйидаги шаклларда туширилади: 1) саналар (рақамлар); 2) алоҳида ҳарфлар, сўз ёки ҳарф бирикмалари; 3) матн; 4) расм; 5) шартли ишора, белги; 6) юқоридагиларни аралашган варианти. Бундан ташқари татуировкалар турли характерда: этник, профессионал, сохта-бадиий, мифологик ва маданий, ғайридиний, шаҳватпарастли, тажаввузкор, эсдалик ва б. бўлиши мумкин. Алоҳида маъмурият эътиборини тортадиган татуировкалар ҳам мавжуд: «этик кийган мушук» ёки «елканлар» бўлса, маҳкумни қочишга мойиллигидан далолат беради; «илон ўраб олган тож» – маҳкум кимгадир қасд қилганини билдиради; «қилич кўтарган ҳарбий асир»– «ўғрилар қоидаси»ни бузган ҳар қандай муртадни «авторитетлар»нинг буйруғига кўра жазосини бериши ҳақида маълум қилади ва б.

Баданида татуировкаларнинг кўплиги бавосита маҳкум ижтимоийлашуви ноқулай келишидан башорат қилади. Бўшатилишидан олдин қўшимча татуировкаларни тушириши уларни жиноий деформациясидан, тузалмай кетаётганидан далолат беради ва ҳ.з. Жиноят содир этиш ёки уни ниқоблаш учун маҳкумлар имоишоралардан ҳам самарали фойдаланадилар. Қамоқ муҳитида кўп гапни ёқтирмайдилар, деярли ҳамма бир-бирини ярим сўздан, гавда ҳаракати, нигоҳдан тушунишлари керак. Айнан шунинг учун ходимлар имо-ишорани тушуниши ва талқин қилиш маҳоратини эгаллаши тақозо этилади. Мазкур тил ҳақида чоп этилган ахборот жуда танқис, баъзи тадқиқотлар олиб борилган, лекин улар махфий бўлган. Бундан ташқари уларда муаммонинг назарий жиҳатлари кўриб чиқилган бўлиб пенитенциар тизим амалиёти учун қимматга эга бўлмаган. Илгариги пайтларда қамоқларда жаргон билан бир қаторда унинг турларидан бири «махфий» тил пайдо бўлган, булар шартли, сунъий яратилган имо-ишоралар тили бўлган, ундан кўпроқ деразадан деразага қараб фойдаланишган. Тавсифига кўра кар-соқовлар ёки денгизчилар тилига ўхшаш белгиларга эга эди. Бунда ҳарфлар ёки сўзлар тил тизимига қараб ишоралар орқали узатилган. Музокара юритишнинг бундай тури «маёқ» ёки «нур»деб юритилган. Новербал мулоқотнинг кейинги тури пантомимика ҳисобланади: 1) уни бошқариш белгилари нуқтаи назаридан: а) одам танасини мувозанатда ушлаши ( статика ); б) кетма-кет ёки галма-гал ҳаракат қилиш ( динамика ); 2) ташқи белгилари нуқтаи назаридан, у ёки бу психологик ҳолатга, яъни кўнгли ва қалбидаги аҳволга мос келувчи ташқи кўринишидан ажратса бўлади. Ю. А. Алферовнинг таълимотига кўра ички руҳият ташқи қиёфада намоён бўлади. Жиноий муҳитни визуал баҳолаш учун қадимги фалсафий

трактатлардан олинган сатрларни эслаш кифоя, унда «одам қанчалик маънавий тубанлашса, бачканалашса, шунчалик беихтиёр хунуклашади. Унинг ҳаракат ишоралари пасткашлашади, юриши келишмай дағаллашади, овози жиззакилашади, чеҳраси жирканчлашади ва бунга ўзи билмаган ҳолда кўникади. Табиатнинг руҳ билан тананинг уйғунликда бўлиши буюк қонунига кўра илоҳийликдан махлуқликка аста ўтиб боради. Ходим томонидан маҳкумга таъсир ўтказишда мулоқотнинг новербал воситаларидан фикрини ўтказиш ва ишонтиришни ошириш учун қўллаши мумкин. Шу билан бирга, ижобий муносабатни ифодаловчи ўша новербал воситалар ўзаро шахсий муносабатларни яхшилашга олиб келиши мумкин. Новербал воситалар орқали маҳкумга ишонч ва ҳурматни кўрсатилиши унинг хулқ-атворига самарали таъсир этиши, айниқса ходим таъсирига очиқ қаршилик кўрсатишини тубдан камайтириши мумкин. Шу муносабат билан айтиш жоизки, мулоқотнинг новербал воситаларидан фойдаланиш ходимлар фаолиятида низоли вазиятлар келиб чиқишини олдини олишда самарадорликни оширади. 3. Фрейд ҳам ўз касалларини даволаётганида мулоқотнинг новербал усулларига катта аҳамият бериб, кузатув остидагиларнинг заррадек хусусият, хоссаларининг ўзгаришини фарқлаган. Асосий вазифа шундан иборатки, одам ичидаги энг пинҳоний нарсаларни кўра билиб, нимани англатишини еча билиш муҳим деган. Имо-ишораларининг диагностик қадри шундаки, улар бевосита ва ўз- ўзидан спонтан тарзда пайдо бўлади. Маҳкум ўзининг юзага келтирган имо- ишораларини англашга улгурмай қолади. Маҳкум эркин жестикуляцияси уни психологик жиҳатдан ўзини хавфсизликда, қулай аҳволда, ходимга хайрихоҳ муносабатини билдирса, жестикуляциянинг камлиги аксинча, ходимга салбий муносабатини, алоқага киришни истамаслигини, ўзгалар учун ёпиқлигини англатади. Жест ва имо-ишоралар яширин мазмунга эга бўлган ахборотни нутқдан фойдаланиб бўлмайдиган шароитда ошкора ва масофали узатишга имкон беради. Ахборотни тез бориши ҳамда муайян шахслар доирасига тушунарли

бўлишини таъминлайди. Жестлар: тақиқловчи, далолат берувчи, таклиф этувчи, огоҳлантирувчи, техник, тасдиқловчи турларга бўлинади. Мулоқотнинг шартли воситаси сифатида жестлар кенг тарқалган. Фаол жестикуляция ҳар хил тилга гаплашувчиларга хос, лекин озодликдан маҳрум этиш жойларида улар пинҳоний характерга эга. Ижобий (120та) ва салбий (120та) тавсифланувчи маҳкумлар билан А. Н. Сухов ва У. Р. Ильм (1998) томонидан ўтказилган сўровномалар шуни кўрсатдики, биринчи марта судланувчи эркак маҳкумлар 5та жестдан, биринчи марта судланувчи аёл маҳкумалар 2та жестдан фойдаланар экан, уларнинг 90% бунга зарурат йўқлигини кўрсатди. Бир неча марта судланган эркак маҳкумлар 30 та жестдан фойдаланар экан ва уларнинг 90% бунга сабаб алоқа қилишни осонлаштиради ва тушунарлироқ қилади ҳамда ҳар қандай ахборотни узатса бўлади, деб кўрсатадилар. Маҳкумлар жест ва мимикасини, ташқи қиёфасини ( кийимкийиши, татуировкалар мавжудлиги, суҳбатда ўзини тутиши, катталарга муносабати ) ўрганиб бориб, ходим ўрганилувчининг камтарлиги, вазминлиги, табиийлиги ва хулқ-атворнинг бошқа сифатларини билиб олиши ва хулосага келиши мумкин. Фақат бу ерда маҳкумнинг қайси қатламга мансублиги, кимларни намоён қилаётгани ва тажрибасини ҳисобга олиш зарур. Маҳкумлар орасидаги етакчи лидерлар атрофидагилар билан манипуляция қилиш қобилиятига эга бўлади, ўз жестларини назоратда ушлайди ва бошқа одамларни бошқаришни билади. Маҳкумлар криминоген мулоқоти салбий оқибатларини камайтириш мақсадида «Қамоққа олинганлар билан муомалар қилишнинг минимал стандарт қоидалари»га мувофиқ ёзишма ва учрашувлар беришдаги чекловларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормаларни оғишмай кенгайтириб бориш зарур. Маҳкумлар билан ишлашда диний уламолар, оталиққа олганлар, қариндошлар, жамоатчилик вакилларини жалб этишни фаоллаштириш, психологик ёрдам сифатида психокоррекция ишини ва психологик маслаҳатлардан фойдаланиш муҳим.

Иштимоийлашув нуқтаи назаридан маҳкумлар криминоген мулоқотига таъсир кўрсатиш изоляцион деформация оқибатларини бартараф этишни кўзда тутади. Шу жиҳатдан: маҳкум шахсияти ва жамият ўртасидаги низони йўқотиш, маҳкумнинг озодликдаги шахслар билан соғлом алоқаларини мустаҳкамлаш, жамият ҳақида ижобий билимлар ҳажмини сақлаш ва низо келтирмаслиги учун лозим даражада кўпайтириш, кечалар, спорт тадбирлари, суҳбатлар олиб боришга алоҳида эътибор бериш зарур. Телефон сўзлашувлар, таътиллар, оталиқ ташкилотлар фаолияти, масжидлар, жамоатчилик ва қариндошлар изоляцион деформацияни камайтириши лозим. Мулоқотнинг ҳуқуқий ва маънавий деформациясининг нейтраллашуви муаммолари ижобий алоқа ва мулоқотларни тиклаш, умуминсоний қадриятларга бўлган ишончни сингдириш, ҳаёт йўқолган мазмуни ўрнини тўлдириш, ҳуқуқ институтларига бўлган йўқотилган ишончни ва бузилган қадриятлар шкаласини тиклашга боғлиқ. Маҳкумлар мулоқоти маънавий деформациясининг нейтраллаштириш ва уларни салбий алоқалари доирасидан чиқариш учун ташкилий-ҳуқуқий, педагогик-психологик чора-тадбирлардан фойдаланиш лозим. Ушбу ҳолатда турма, ундаги урф-одат, анъаналар, қатламлар, миш-мишлар, гуруҳ фикри ва бошқалар таъсир этиш объекти сифатида келади. Салбий таъсир қилувчи маҳкумлар таъсирини бартараф этиш зарур. Агар тузалиш даражасига қараб маҳкумларни категорияларга ажратиб сақланса, бу ишни уддалаш мумкин. Хулқ-атвори яхши бўлмас экан бундай маҳкумларни ижтимоий изоляцияси ҳам кучлироқ бўлаверади ва аксинча. Ижтимоий алоқаларни кенгайтириш маҳкумлар ижтимоийлашувига катта таъсир ўтказиб боради. Маҳкумлар криминоген мулоқотининг маънавий деформацияси жиноий гуруҳ етакчиларини алоҳида сақлаш ва колония ичида маҳкумлар дифференциациясини ўтказишни тақозо этади. Маҳкумлар диний уламолар панд-насиҳати, маслаҳатлар ва жавобларини турлича қабул қиладилар, бироқ уларнинг психотерапевтик самараси яққол кўриниб қолади. Диний уламолар

билан бор гапни гаплашиб уларни жиноятга бошлаган нарса нима эканлигини англаши, маҳкумларда ижобий мулоқот эҳтиёжини уйғотиш имкониятини яратади. Маҳкумлар мулоқотининг жиноий тажриба билан алмашиш вазифаси – улар ахборот билан алмашиш жараёнида нафақат маълумот беради, аксинча ўзларида жиноий кўникмаларни ҳосил қилади. Тажриба алмашиш стихияли равишда – тақлид, гуруҳ босими, ишонтириш, юқиш таъсири остида рўй бериши ёки атайин – жиноятни содир этиш, ниқоблаш илми, малака ва кўникмасини ҳосил қилиш ва тарқатиш мақсадида амалга оширилиши мумкин. Мулоқотнинг диагностик вазифаси криминоген мулоқот аъзоларини аниқлашга ёрдам беради. Бунда ташқи қиёфа, кийиниш, гавда ҳолати, шамали ҳаракат, қилиқлар, татуировкаларни таҳлил қилиш ёрдам беради. Ташкилий вазифа, яъни жиноий фаолиятни ташкил этиш эса, бу криминоген вазиятни атайин ҳосил қилишдир. Криминоген мулоқот ёрдамида жиноятга тайёргарлик кўрилади: мақсадлар ишлаб чиқилади, режа тузилади, вақт, жой белгиланади, роллар тақсимланади, ниқоблаш амалга оширилади ва қатъият шакллантирилади. Мулоқотнинг аффектив-ундовли вазифаси бу, криминоген мулоқоти орқали маҳкумлар жиноят содир этиш йўлига бошланади. Мазкур ҳолатга психик таъсир этиш (зўрлаш) орқали эришилади. Психик зўрлик бу – одам психикасига қасддан ижтимоий хавфли таъсир ўтказиш, унинг иродасига боғлиқ ёки ундаш ташқари, эркин иродавий истак билдиришга босим ўтказиш ёхуд психик жароҳатлашда ифодаланади. Бу ерда таҳдид қилиш, таҳқирлаш, туҳмат қилиш, ғийбат, шантажлардан фойдаланилади. Криминоген мулоқотнинг компенсаторлик вазифаси маҳкумлар стрессини тажовузкор йўллар билан ечишга хизмат қилади, кичик гуруҳларга бирлашиш ёрдамида мулоқот дефецити ўрнини тўлдиради, эҳтиёжларни зўрлик орқали қондирилишига, шахсиятни ахлоқсиз тарзда намоён қилишга, бесоқолбозликка, гиёҳвандликка олиб келади. Криминоген вазиятларда

маҳкумлар тўпланиб қолган тажовузкорликни «тўкиб ташлашга», стресс ҳолатидан чиқиб кетишга уринадилар. Жиноятчилар олами ўзининг асрларга тенг тарихига, субмаданияти эса – ўз тили, тасвирий санъати, қонун-қоидалари, унвон берилиши каби анъаналарга эга. Криминал субмаданият ўз ичига гуруҳий жиноий фаолиятда намоён бўладиган субъектив жисмоний куч ва қобилиятларни ҳамда жиноий уюшмалар фаолиятининг ашёвий натижаларини қамраб олади. Жисмоний субъектив куч ва қобилиятларга – билимлар, малака, жиноий-касбий кўникмалар, одатлар, ахлоқий қарашлар, эстетик эҳтиёжлар, дунёқараш, бойлик орттиришнинг шакл ва услублари, ихтилофли вазиятларни ҳал қилиш усуллари, жиноий уюшма бошқаруви, криминал уйдирма, жиноий «элита» имтиёзлари, «ўзиники ва ётники» тушунчаларига хос муносабатларни киритиш мумкин. Жиноий уюшмалар фаолиятининг ашёвий натижалари бўлиб эса, жиноятни содир этиш қуроллари ва усуллари, моддий бойликлар, молиявий воситалар ва б. хизмат қилади. Криминал субмаданият таркибий элементларининг барчасини функциясига кўра бир қанча гуруҳларга тақсимласа бўлади: - қатламларга оид ( маълум гуруҳ ёки жиноятчилар оламида жиноятчи шахси мақомини белгиловчи норма ва қоидалар, лақаблар, татуировкалар, криминал «элита»га хос имтиёзлар ); - хулқ-атворга хос бўлган («қонун-қоидалар», «топшириқлар», «кўрсатмалар» бўйича турли тоифалар учун ўрнатилган хулқ-атвор қоидалари, анъаналар, қасамёдлар, лаънатланиш); - идентификацияловчи (татуировкалар, лақаблар, жиноий жаргон ва б.); - шахсиятларига оид (турмадаги «манзили», жиноий касб-кори ва амал қилиш доираси белгиланганлиги, жиноят иерархиясидаги ўрни – пиллапоялардан кўтарилиши) ;

- интизомий («танқидий таҳлиллар», «мавқеидан тушириш», «тартибот», мажбурий татуировкалар); - коммуникатив (татуировкалар, жиноий жаргон, лақаблар, конспиратив новербал муомала); - шаҳвоний (қадрият бўлмиш – муҳаббатга оид, номатлуб шахсга нисбатан бесоқолбозлик); - моддий-молиявий (умумий бўлган ғазна – «общак»ни, жўшқин ўйинларни ташкил этиш); - бўш вақтни ташкиллаштиришга оид (ўзига хос дам олиш маданияти ёки кўнгил очиш); - саломатликка нисбатан муносабатга оид (гиёҳвандлик, алкоголизм билан касалланиш ва аксинча, криминал фаолият йўлида соғлом турмуш тарзини юритиш: фаол спорт турлари ёки культуризм билан шуғулланиш ). Келтирилган шартли таснифлашлар бир қанча хулосалар қилишга имкон беради. Биринчидан , криминал субмаданият унсурларининг талайгинаси кўп функциялидир (масалан, татуировкалар ҳам қатламга оид ҳам коммуникатив, ҳам идентификацияловчи, ҳам интизомий функцияларни бажаради) . Иккинчидан, криминал маданиятнинг ҳар бир элементи алоҳида мустақил ва бирон бир функцияни бажаради (жиноий жаргон – коммуникатив, татуировка – қатламлараро функцияни) . Учинчидан, криминал субмаданиятнинг ҳар бир элементи кишилар томонидан турлича идрок қилинади (бирон бир татуировкага эга бўлиш ёки ундан халос бўлиш) . Маълум маънода шартланганлигига қарамай келтирилган таснифлаш криминал субмаданият элементларини чуқурроқ ва ҳар тарафлама ўрганишга имкон яратади.

Шу тариқа, тадқиқ этилаётган ҳодисанинг таҳлил қилиш негизида шундай хулосага келинади: криминал субмаданият – умуммаданият таркибига кирувчи, унда жиноий ҳамжамият ва унинг баъзи аъзолари фаолиятини тартибга солувчи, жамиятга тескари тарзда мавжуд, жиноятчиларни етиштирувчи ижтимоий ҳодисадир. Криминал субмаданият жиноятчилик оламининг бир бутун яхлит маданияти ўлароқ, бир қанча тизимости тоифаларга бўлинади (булар – ўғрилар, фирибгарлар, рэкетчилар, турма субмаданиятлари ва б.) , шу билан бирга расмий маданиятга қарама-қарши туради. Маҳкумлар субмаданияти – тизимости қатламлар орасида мустақил кўринишда бўлиб, жиноятчилар муҳитидаги бошқа субмаданиятлар билан узвий боғлиқ. Криминал субмаданият жиноятчилар муҳитига оид муносабатларни тартибга солади. Шу аснода, жиноятни содир этишдан олдин бир-бирини билмаган маҳкумлар (масалан, маиший ҳаётда ёки эҳтиётсизлик оқибатида содир этилган жиноят учун ҳукм қилинганлар) жазони ўташ жойларига келгунига қадар криминал субмаданият ташувчиси бўлган эмас. Криминал маданият одатда, жазони ўташ жойларига келгунга қадар бошқа жиноятчилар билан у ёки бу муносабатда бўлган маҳкумлар учун хос. Бундан ташқари криминал субмаданият уларда турли кўринишларда бўлиши мумкин, яъни жиноятчилар билан муносабати ва жиноий фаолият турига қараб фарқланади. Шу билан бирга юқорида айтиб ўтилган маҳкумларнинг жазони ўташи бир муасасса доирасида тайинланган бўлиши мумкин. Кўриниб турибдики, маълум муддат ўтганидан сўнг уларнинг ҳаммаси ижтимоий норма, йўналишлар, қадриятлар ягона тизимининг ташувчиларига айланадилар (у ёки бу норасмий маҳкумлар тоифасига мансублигидан келиб чиқувчи ҳолатлар бундан мустасно). Биз баъзи олимларнинг «криминал субмаданият ўзининг тамойилларига кўра маҳкумлар субмаданиятига жуда яқин туради», деган нуқтаи назарига қўшиламиз. Фикримизча , маҳкумлар билан профессионал жиноятчилар

орасидаги фарқ шундаки, биринчилари норматив тизим кўмагида бой берилган имкониятлар ўрнини тўлдирмоқчи, иккинчилари эса уларни жамиятда паразитар равишда кенгайтирмоқчи бўладилар. Улар ўртасидаги тафовут номигагина фарқ қилади, чунки биринчилари ҳам, иккинчилари ҳам натижага бошқалар ҳисобидан эришмоқчи бўладилар. Шу тариқа, маҳкумлар субмаданияти – криминал субмаданиятнинг бир кўриниши ва таркибий элементи бўлиб, озодликдан маҳрум этиш жойларидаги маҳкумлар орасида сақланиб қолган ва шаклланган. Демакки, маҳкумлар субмаданияти таркибига криминал субмаданиятнинг элементлари ҳам киради. Шу билан бирга айтиб ўтиш жоизки, мазкур элементлар озодликдан маҳрум этиш жойларининг махсус шароитлари таъсирида ўзгариб боради. Ундан ташқари озодликдан маҳрум этиш жойларида эркинлик шароитида «иш бермайдиган» алоҳида хулқ-атвор нормалари вужудга келади (масалан, санитария-гигиеник тавсифдаги нормалар) .

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 7. Билл Уизерс. Управление конфликтами. – СПб., 2004. 8. Глоточкин Д., Пирожков В. Ф. Исправительно-трудовая психология. – М., 2004.

Похожие

Маҳкумлар гуруҳида низоларнинг тузилиши ва келиб чиқиш сабаблари

Пенитенциар психология фанининг предмети мақсади ва вазифалари

Маҳкумлар гуруҳи ва шахс муаммоси

Мулоқот жараёнига психологик тавсиф ва маҳкумларни ахлоқан йўлга солишда психологик алоқа ўрнатиш

Маҳкумларни тўғри йўлга солишнинг асосий воситаларига ижтимоий психологик тавсиф