Мулоқот жараёнига психологик тавсиф ва маҳкумларни ахлоқан йўлга солишда психологик алоқа ўрнатиш - Юриспруденция - Рефераты

Мулоқот жараёнига психологик тавсиф ва маҳкумларни ахлоқан йўлга солишда психологик алоқа ўрнатиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118 KB

Мулоқот жараёнига психологик тавсиф ва маҳкумларни ахлоқан йўлга солишда психологик алоқа ўрнатиш Режа: 1. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида касбий мулоқотнинг психологик жиҳатлари 2. Мулоқотнинг коммуникатив томони 3. Мулоқотнинг интерактив томони

Мулоқот жараёнига психологик тавсиф ва маҳкумларни ахлоқан йўлга солишда психологик алоқа ўрнатиш усуллари Ижтимоий муносабатлар, аслида, одамнинг сиёсий муносабатларидан тортиб, унинг шахслараро муносабатлари хусусиятларини ўз ичига олган мураккаб жараёндир. Мулоқот категорияси психология фанидаги марказий категориялардан бири ҳисобланади. Сўнгги 20-25 йил ичида мулоқот муаммолари психологиядаги, айниқса, ижтимоий психологиянинг энг йирик тадқиқот предметига айланиб қолди. Мулоқот ўта мураккаб жараён бўлганлиги сабабли унга ягона тўғри таърифни бериш жуда мушкул. Шунинг учун, одатда, мулоқот тушунчаси унинг айрим томонларига урғу бериш орқали таърифланади. Психологияга оид луғатларда мулоқот тушунчасига икки хил таъриф берилган: Мулоқот – ҳамкорликда фаолият эҳтиёжи билан тақозоланган алоқа ўрнатиш ва уни ривожлантириш жараёни; Мулоқот – белгилар тизими орқали субъектларнинг ўзаро таъсирлашуви. Албатта, ҳар бир таъриф универсаллик мақомига даъво қилмайди. Чунки унда, одатда, мулоқотнинг айрим томонлари эътибордан четда қолади, иккинчи даражага суриб қўйилади. Шундай бўлса-да, шартли равишда мулоқотга нисбатан умумий бўлган қуйидаги таърифни бериш мумкин: мулоқот – камида икки кишининг ўзаро таъсир жараёни бўлиб, бу таъсир давомида ахборот алмашинади, муносабат ўрнатилади ва ривожлантирилади, тугатилади ёки коррекцияланади. Мулоқот тушунчасини коммуникациядан фарқлаш керак. Коммуникация – тирик ва ўлик табиатдаги тизимлар ўртасида ахборот алмашинувини англатади. Ҳайвонлар ўртасидаги сигналлар алмашинуви, инсоннинг техник воситалар билан алоқа қилиши буларнинг барчаси

коммуникация. Мулоқот фақат инсонлар ўртасида амалга оширилиши мумкин. Мулоқотда ижтимоий ва шахсий муносабатлар рўёбга чиқарилади. Мулоқотсиз инсоният жамияти бўлиши мумкин эмас. Айнан мулоқот ҳамкорликда фаолият юритувчи индивидлар жамоасини шакллантиради. Ҳамкорликдаги фаолият режасини тузиш, уни рўёбга чиқариш учун индивидлар ўртасида мулоқот амалга оширилиши шарт. Мулоқот воситасида ҳамкорликдаги фаолият ташкил этилади ва амалга оширилади. Айни вақтда фаолият давомида инсонлар ўртасида янгиянги муносабатлар ва алоқалар шаклланади. Демак, мулоқот ва фаолият ўзаро чамбарчас боғлиқдир. Мулоқотнинг психологик жиҳатдан мураккаб эканлиги ҳақида Б.Ф.Парыгин шундай ёзади: «Мулоқот шунчалик кўп қиррали жараёнки, унга бир вақтнинг ўзида қуйидагилар киради: – индивидларнинг ўзаро таъсир жараёни; – индивидлар ўртасидаги ахборот алмашинуви жараёни; – бир шахснинг бошқа шахсга муносабати жараёни; – бир кишининг бошқаларга таъсир кўрсатиш жараёни; – бир-бирларига ҳамдардлик билдириш имконияти; – шахсларнинг бир-бирларини тушуниши жараёни. Мулоқот ижтимоий-психологик ҳодиса бўлиб, одамлар ўртасида биргаликдаги фаолият эҳтиёжларидан келиб чиқадиган боғланишлар ривожланишининг кўп қиррали жараёнидир. Шахслар ўзаро муносабатга киришар экан, алоқанинг энг муҳим воситаларидан бири сифатида тилга мурожаат қиладилар. Мулоқотнинг яна бир муҳим томони шундаки, муносабатга киришувчилар муомала жараёнида фақат сўзлар билан эмас, балки хатти-ҳаракатлар билан ҳам ахборот айирбошлашади. Мулоқот жараёни шахсларнинг қизиқишлари, дунёқараши, муомала маданиятига ҳам боғлиқ бўлади, чунки шахслардаги ўзаро мулоқот бу табиий эҳтиёждир.

Мулоқот орқали шахсларнинг биргаликда алоқа қилиш методикаси кетма-кет бўлган олти босқичдан иборат: I босқич – ўзаро бир-бирини тушуниш; II босқич – умумий ёки мос келадиган қизиқишларни топиш; III босқич – мулоқот учун таклиф этиладиган сифат ва қабул қилинадиган принциплар; IV босқич – мулоқот учун хавфли бўлган сифатларни аниқлаш; V босқич – индивидуал таъсир этиш ва суҳбатдошга мослашиш; VI босқич – умумий қоидаларни яратиш ва ўзаро ҳаракат қилиш. Босқичлар кетма-кетлигига риоя қилиш тўғри таъсир этишни ташкиллаштиришда муҳим аҳамиятга эга. Босқичлар алоқа қилиш жараёнида амалга оширилаётган фаолиятнинг кетма-кетлигини кузатиш дастури сифатида намоён бўлиши, ўзаро таъсир йўлларини назорат этиши мумкин 1 . Касбий муомала ҳар бир ходимнинг фаолиятида муҳим ўрин эгаллайди. Шунинг учун ҳам муомаланинг ҳар бир тури фаолият жараёнида иштирок этади. Ходим муомала қонуниятларига суянган ҳолда маҳкумлар билан муносабатга киришади. Мулоқот жараёнида ходимнинг барча касбий сифатлари (хотира, диққат, идрок, сезги, тафаккур, хаёл) иштирок этади. Бу жараёнлар ходимнинг мантиқий фикрлашига, воқеани ўтмишдаги вазият билан боғлашига, ўзаро солиштириш ва қиёслаш, объект ва шароитни мукаммал тарзда идрок этишига ёрдам беради. Мулоқот психологик жиҳатдан бир-бирлари билан боғлиқ бўлган одамлар ўртасида у ёки бу воситалар орқали мақсадга мувофиқ, бевосита ёки билвосита алоқани ўрнатиш ва сақлаб туриш жараёнидир 2 . Мулоқот инсон ҳаётида қанчалик катта аҳамиятга эга эканлигини қуйидаги мисолда ҳам кўришимиз мумкин. 1938 йил Ричар Бард ўз хоҳиши 1 Филонов Л.Б. Тренинги делового общения сотрудников органов внутренних дел с различными категориями граждан. – М., 1992. – С.5-6. 2 Асямов С. В., Пулатов Ю. С. Ички ишлар идоралари ходимларининг касбий-психологик тренинги. – Т., 2002. – Б.47.

билан Антарктида музликларида 6 ой танҳо қолади. Бир томондан у тажриба натижаларига қизиқса, иккинчи томондан, кундалик ҳаётнинг ғала- ғовурларидан бироз дам олишни истаган эди. Кейинчалик у мазкур даврни қуйидаги сўзлар билан эслайди: «Бу ердаги ҳаётим давомида бора-бора ҳар бир ҳаракатим, ҳар бир ишим тобора мазмунсиз, мантиқсиз, мақсадсиз бўлиб бораётгандай эди. Хавф-хатарлардан қўрқмайдиган одам бўлсам-да, негадир бу ерда томнинг босиб қолишидан, ўчоқдан ўт кетиб қолишидан хавфсирай бошладим. Овқатланишимда мунтазамлик йўқолди, ювинмай қўйдим». Яна бир мисол келтиришимиз мумкин, тарихда японларда «Маритао» номли инсоннинг ўз-ўзини такомиллаштириш тизими мавжуд бўлган. У шундай тизимларнинг энг оғири ва мураккаби ҳисобланади. Ваҳоланки, бунда инсон ҳеч қандай жисмоний азобларга дучор бўлмайди. Фақатгина бир ҳафтага ғорга кириб кетиб, у ерда танҳо қолади. Бу ерда у ҳатто ўзи билан ҳам гаплашиши мумкин бўлмайди. Синовдан ўтганлар кейинчалик ҳар қандай учрашув ва суҳбатни хурсандчилик билан қарши оладилар. Қизиғи шундаки, уларда кўпроқ гапириш эҳтиёжи эмас, балки тинглаш эҳтиёжи кучаяр экан. Б.Ф.Ломов таклиф этган таснифга кўра мулоқотнинг қуйидаги функциялари мавжуд. Мулоқот функциялари деганда, мулоқотнинг инсон ижтимоий ҳаётида бажарадиган вазифалари тушунилади. Мулоқот функциялари хилма-хил бўлиб, энг кенг тарқалган таснифга кўра улар қуйидагилардан иборат: 1. Информацион – коммуникатив функция – ахборот алмашинувини таъминлаш вазифаси. Ахборот алмашинуви турли белгилар тизимлари орқали амалга оширилади. Одатда, вербал (унда белгилар тизими сифатида нутқ ишлатилади) ва новербал (унда белгилар тизими ишлатилади) коммуникация фарқланади. Ўз навбатида, новербал коммуникация бир неча шаклдан иборат: – кинетика (имо-ишоралар, мимика, пантомимика); – паралингвистика (овоз вокализациялари, паузалар);

– проксемика (масофа ва вақт меъёрлари); – визуал алоқа (кўзлар орқали контакт); – такесика (жисмоний контакт). 2. Регулятив – коммуникатив функция – суҳбатдошлар хулқ- атворининг регуляция қилинишини таъминлаш вазифаси. Индивидлар мулоқот жараёнида вербал, жисмоний, новербал йўллар билан бирбирининг мотивларига, мақсадларига, қарор қабул қилишига таъсир ўтказиши бирор ҳаракатга ундаши ва ҳаракатини назорат қилиши, бир-бирининг хулқ- атворига стимуллаштирувчи ва коррекцияловчи тарзда таъсир кўрсатиши мумкин. 3. Аффектив – коммуникатив функция – инсон эмоционал соҳасининг регуляция қилинишини таъминлаш вазифаси. Мулоқот инсон эмоционал ҳолатларининг энг муҳим детерминантасидир. Чунки турли- туман эмоционал ҳолатлар мулоқот жараёнида пайдо бўлади ва ўзгаради. Л.А.Карпенко таклиф этган таснифга кўра, мулоқотнинг қуйидаги вазифалари ажратилади: 1) алоқа ўрнатиш – суҳбатдошни алоқага киришиш учун тайёрлаш; 2) информацион – суҳбатдош билан муайян маълумотлар, фикрлар ва режаларни алмашиш; 3) фаолиятга ундаш – суҳбатдошни бирор ҳаракатни бажаришга стимуллаштириш; 4) координацион – суҳбатдош билан ҳамкорликдаги фаолиятни ташкил этиш ва уни амалга оширишда ҳаракатларни мувофиқлаштириш; 5) тушунишни таъминлаш – суҳбатдошнинг фикрлари ва ҳиссиётларини тушуниш; 6) мотивлаштириш – суҳбатдошда муайян ҳиссиётларни уйғотиш ҳамда уларни ўзгартириш; 7) муносабат ўрнатиш – муносабатлар тизимидаги шахсий ўрнини, мавқени аниқлаш;

8) таъсир кўрсатиш – суҳбатдошнинг хулқ-атвори, шахсий хусусиятлари, мақсадлари ва установкаларини ўзгартириш. Мулоқотнинг жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида қуйидаги турлари мавжуд: 1) бевосита; 2) билвосита; 3) ролли; 4) мазмунли; 5) расмий; 6) норасмий. Бевосита мулоқот «юзма-юз» суҳбат бўлиб, унда жазони ижро этиш муассасаси ходимлари ҳамкасблари ва маҳкумларни идрок қилади, улар билан алоқа қилади ва ҳамма мавжуд воситаларни кенг қўллайди. Билвосита мулоқот ҳам алоқа воситаси бўлиб, унда бошқа шахслар, алоқа воситалари ва механизмлар иштирок этади (масалан: телеграф, телефон орқали гаплашиш). Мулоқотнинг баъзи турлари ижтимоий роллар орқали амалга оширилиб, ролли мулоқот дейилади. Бундай ҳолатда ходимлар муайян ижтимоий ролларни бажаруви кишилар тарзида мулоқотга киришадилар. Масалан, ходим ва маҳкум ўртасидаги мулоқот роллидир. Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг ўз хамкасблари ёки маҳкумларга ўз ҳолати, кайфияти, хоҳишини мимика, ҳаракат, имо-ишора орқали билдириши мазмунли мулоқот деб аталади. Расмий мулоқот юридик кучга эга бўлиб, давлат ва жамият манфаатини кўзлаган ҳамда қайд этиладиган мулоқот туридир. Масалан, ходимнинг маҳкумлар билан ўтказиладиган тарбиявий суҳбати. Ходимнинг маҳкумлар билан ўзаро мулоқот жараёнида ўзини қизиқтирган у ёки бу маълумотга эга бўлиши норасмий мулоқот ҳисобланади.

Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида мулоқот, айниқса, бевосита мулоқот ўзига хос аҳамиятга эга. Чунки токарь темир билан, зоотехник ҳайвонлар билан ишласа, жазони ижро этиш муассасаси ходимлари эса маҳкумларни ахлоқан тузатиш, уларнинг жиноий фаолиятни давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш каби касбий фаолиятни амалга оширади. Мулоқот жараёнида уларнинг ҳар бири ўзига хос дунёқараш ва муомалага эгалиги кўринади. Мулоқот мураккаб жараён бўлганлиги учун ҳам айрим олинган мулоқот шаклини таҳлил қилганимизда унда жуда хилма-хил кўринишлар, компонентлар ва қисмлар борлигини аниқлашимиз мумкин. Г.М.Андреева мулоқотнинг қуйидаги психологик тузилишини таклиф этади: 1) мулоқотнинг коммуникатив томони; 2) мулоқотнинг интерактив томони; 3) мулоқотнинг перцептив томони. Ҳар бир томонини батафсил кўриб чиқамиз. Мулоқотнинг коммуникатив томони – маълумотлар алмашинув жараёни бўлиб, жазони ижро этиш муассасаси ходими биргаликдаги фаолият давомида маҳкумларнинг турли фикрлари, ўй-хаёллари, ҳис-туйғу ва кечинмалари билан ўртоқлашадилар. Бунда ўй-фикрлар, ҳис-туйғу ва кечинмаларни ахборот сифатида, коммуникацияни эса ахборот алмашинуви сифатида талқин этиш мумкин. Аммо шуни эътиборга олиш керакки, маҳкумлар билан шахслараро коммуникация шунчаки ахборот алмашинувидан иборат эмас. Чунки мулоқот жараёнида ахборот нафақат узатилади, балки шакллантирилади, аниқлаштирилади, ривожлантирилади ҳамда маҳкумларни ахлоқан тузатишга қаратилади. Демак, жазони ижро этиш муассасаси ходимининг мулоқотини шунчаки ахборот алмашинувидан иборат жараён деб ҳисоблаш мумкин эмас. Зеро, биринчидан , мулоқот жараёнида ахборот ходим томондан маҳкумларни ахлоқан тузатишга

шунчаки қаратилмайди, балки уларнинг мотивлари, мақсадлари, установкаларини таҳлил қиладилар; иккинчидан, мулоқот жараёнида ахборот алмаша туриб ходим белгилар тизими орқали уларнинг хулқ-атворига муайян таъсир ўтказилади; учинчидан, мулоқот жараёнида коммуникатор (ахборотни юбораётган одам) ва реципиент (ахборотни қабул қилаётган одам) бир хил кодлаштириш ҳамда декодлаштириш тизимига эга бўлиши керак (ягона тизимни қабул қилишгина коммуникатив жараён иштирокчиларига бир-бирини тушуниш имконини беради); тўртинчидан, мулоқот жараёнида фақат инсонлараро коммуникацияга хос тўсиқлар вужудга келиши мумкин (тўсиқлар нафақат белгилар тизимидаги фарқлар, балки ижтимоий-сиёсий, диний, касбий фарқлар ёки умумий дунёқараш, оламни ҳис этишдаги фарқлар туфайли вужудга келиши мумкин). Коммуникатордан чиқаётган ахборот икки хил бўлиши мумкин: 1. Ундовчи ахборот буйруқ, маслаҳат, илтимос ва ҳоказоларда намоён бўлади. Ундан кўзланган мақсад реципиентни бирор ҳаракатга стимуллаштиришдан иборат. Стимуллаштириш уч хил бўлиши мумкин: а) фаоллаштириш (бирор ҳаракатни қилишга ундаш); б) интердикциялаш (бирор ҳаракатни қилишдан тўхтатиш); в) дестабиллаштириш (бирор ҳаракатдаги мувозанатни бузиш). 2. Констатацияловчи ахборот маълумот тарзида ифодаланади. Бу турдаги ахборот турли таълимий тизимлардан ўрин олган бўлиб, хулқ-атворни ўзгартириш учун бевосита таъсир кўрсатмайди (лекин билвосита таъсир кўрсатиш мақсади ҳам бўлади). Америкалик журналист Г.Лассуэл беш унсурдан иборат бўлган коммуникатив жараённинг қуйидаги моделини таклиф этади: а) ким (ахборот ким томонидан узатилмоқда); б) нима (қандай ахборот узатилмоқда); в) қандай (ахборот қандай йўл билан узатилмоқда); г) кимга (ахборот кимга йўналтирилмоқда); д) қанчалик самарали (ахборот қанчалик самарадор узатилди).

Мулоқотнинг интерактив томони – биргаликдаги фаолиятни ташкил этиш ва амалга оширишда мулоқот иштирокчиларининг бирбирига таъсир ўтказиши тушунилади. Коммуникация орқали одамлар биргиликдаги фаолиятни ташкил этадилар. Умумий фаолиятда иштирок этар экан одамлар, албатта, бир- бирига таъсир кўрсатади. Шунинг учун ўзаро таъсир биргаликдаги фаолиятнинг ташкил этилиши сифатида тушунилади. Биргаликдаги фаолиятнинг уч хил модели мавжуд: 1) ҳар бир иштирокчи бошқалардан мустақил равишда ишнинг ўзига тегишли қисмини бажариши (масалан, шанбаликдаги иш); 2) умумий вазифанинг босқичма-босқич ҳар бир иштирокчи томонидан бажарилиши (масалан, конвейердаги иш); 3) ҳар бир иштирокчи бошқалар билан биргаликда бир вақтнинг ўзида умумий фаолият билан машғул бўлиши (масалан, футбол жамоасидаги иш). Одатда мулоқот жараёнидаги ўзаро таъсирнинг икки хил тури ажратилади: 1) кооперацияга асосланган ўзаро таъсир – коммуникатив жараён иштирокчиларининг умумий мақсади ва ўз кучларини бирлаштиришдан иборат. Кооперациянинг бир неча тури фарқланади:  автоматик ( инстинктив-биологик даражада мавжуд бўлади);  анъанавий (таркиб топган ижтимоий меъёрлар билан, анъана ва урф- одатлар билан тақозоланган бўлади);  спонтан (дўстлик, муҳаббат ва шу каби муносабатлар билан тақозоланган бўлади);  директив (мажбурий ҳамкорлик ҳукм сурувчи жойларда мавжуд бўлиши);  шартномавий (расмий келишувлар билан тақозоланган бўлади). Кооперация – биргаликдаги фаолиятнинг зарурий элементидир.

2) рақобатга асосланган ўзаро таъсир коммуникатив жараён иштирокчиларининг шахсий ёки гуруҳий мақсадларга эришиш учун ўзаро кураш шароитида бир-бирига таъсир кўрсатишидан иборат. Бундай ўзаро таъсирда томонларнинг шахсий фаоллиги одатда юқори бўлади. Шундай бўлса-да, у кооперация билан маълум даражада боғлиқдир. Чунки рақобат давомида ҳам муайян қоидалар ўрнатилиши талаб этилади. Акс ҳолда ўзаро кураш урушга айланиб кетиши мумкин. Рақобатнинг энг ёрқин шакли низодир. Мулоқотнинг перцептив томони – кишиларнинг бир-бирини идрок этиш жараёни бўлиб, инсоннинг инсон томонидан идрок этилиши «ижтимоий перцепция» дейилади. Дастлаб, бу атама Ж.Брунер томонидан 1947 йил ишлатилган бўлиб, у перцептив жараёнларнинг ижтимоий детерминациясини англатган. Кейинчалик бу атама бошқачароқ маънога эга бўлиб, у ижтимоий объектларга, яъни одамлар, ижтимоий гуруҳлар, катта ижтимоий тузилмаларни идрок этиш жараёнини англата бошлаган. Ижтимоий перцептив жараёнларда индивид қуйидагиларни идрок этиши мумкин: 1) ўз гуруҳига мансуб индивидни; 2) бошқа гуруҳга мансуб индивидни; 3) ўзининг гуруҳини; 4) ўзга гуруҳни. Ижтимоий перцептив жараёнларда гуруҳ қуйидагиларни идрок этиши мумкин: 1) ўз индивидини; 2) ўзга гуруҳ индивидини; 3) ўзини; 4) ўзга гуруҳни. Мулоқот жараёнида бир-бирини идрок этаётган одамлар бирбирини тушунишга ҳаракат қиладилар.

Бунинг учун қуйидаги механизмлар ишга солинади:  Идентификация – инсоннинг ўзини хаёлан суҳбатдоши ўрнига қўйиши орқали унинг фикрлари ва тасаввурларини тушунишга интилиши;  Эмпатия – инсоннинг ўзини хаёлан суҳбатдоши ўрнига қўйиши орқали унинг кечинмалари ва ҳиссиётларини тушунишга интилиши;  Рефлексия – инсоннинг суҳбатдоши томонидан қандай идрок этилаётгани ва тушунилаётганини англашга интилиши;  Стериотипизация – инсоннинг суҳбатдошини тушунишга интилиши йўлида муайян шаблонлардан фойдаланиши. Мулоқот жараёнида инсонлар бир-бирини идрок этар экан, бунда аттракция (ингл.attract – жалб этмоқ) жараёни юз бериши, яъни идрок этилаётган одамга нисбатан «ёқтириш ҳисси» пайдо бўлиши мумкин. Аттракция субъектнинг объектига нисбатан эмоционал муносабати сифатида шаклланади. Мулоқот жараёнида иштирокчилар бир-бирларини ўзаро тушунишлари керак. Бунда мулоқотга киришган иштирокчининг уни қандай қабул қилаётгани катта аҳамиятга эга. Шахслараро идрок этиш қонуниятлари, эффектларни инобатга олиш жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида, айниқса, маҳкумларнинг хулқ-атворларини, шунингдек, ўз идрокларини баҳолаш чоғида катта аҳамият касб этади. Шахслараро идрок эффектларидан бири – бошқа шахс ҳақидаги умумий тасаввурнинг унинг шахсига хос хислатларни идрок этиш ва баҳолаш таъсирида намоён бўладиган «ореол эффекти»дир. Агар маҳкум ҳақида ходимнинг умумий тасаввури яхши бўлса, унинг ижобий хислатлари ортиқча баҳоланади, салбий хислатлари эса сезилмайди ёки аксинча. Ушбу эффект таъсирида, масалан, жазони ижро этиш муассасаси ходими маҳкумнинг тузалиш томон ташлаган дастлабки қадамларини кўриши мумкин ва, табиийки, уни бу ишда қўллаб-қувватлай бошлайди. «Изчиллик эффекти» маълумотлар зиддиятли бўлган тақдирда инсон қиёфасини ва у тўғрисидаги тасаввурни шакллантиришга биринчи навбатда

келиб тушган маълумотлар энг кўп таъсир кўрсатишида намоён бўлади. Агар бу таниш одамга дахлдор бўлса, аксинча, яъни энг охиргилари кўп таъсир кўрсатади. «Стереотиплаштириш эффекти» идрок этилаётган кишини муайян ижтимоий гуруҳга хос хислатлар унга ҳам хос деб баҳолашда намоён бўлади. Ҳар биримизда муайян ижтимоий стереотиплар – ўқитувчи, ҳарбий киши, жиноятчи каби гуруҳларнинг стереотиплари мавжуд. Муайян гуруҳ вакилига дуч келганда, биз олдиндан ушбу гуруҳ кишиларига хос муайян хислатларни унга ҳам хос деб қабул қиламиз. Кўпинча бундай стереотипдан халос бўлиш жуда қийин бўлади. Ижтимоий идрок этиш эффектлари ижтимоий майл (установка) билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унинг пайдо бўлишига олиб келади. Ижтимоий майлнинг ўзи инсоннинг бошқа одамни идрок этишга ичидан тайёр бўлиши сифатида таърифланиши мумкин. Нотаниш киши ҳақида таассуротнинг шаклланишида майлнинг аҳамияти айниқса катта. Фанда А.А.Бодалевнинг ижтимоий майлнинг аҳамиятини очиб берган тадқиқотлари яхши маълум. Тадқиқотлардан бирида икки гуруҳ одамларга айни бир кишининг сурати кўрсатилган. Аммо суратни кўрсатишдан аввал биринчи гуруҳга суратдаги кишининг ашаддий жиноятчи, иккинчи гуруҳга эса қаҳрамон эканлиги айтилган. Шундан сўнг ҳар бир гуруҳга фотосуратдаги кишини сўз билан тасвирлаб бериш таклиф этилган. Биринчи гуруҳ уни қуйидагича тавсифлаган: чуқур кўзлари яширин ёвузлигидан, бўртиб чиққан энгаги жиноятда «охиригача боришга» қарор қилганлигидан дарак беради ва ҳоказо. Иккинчи гуруҳда айнан ўша чуқур жойлашган кўзлар тафаккурнинг теранлигидан, туртиб чиққан энгак эса қийинчиликларни енгишдаги ирода кучидан дарак беради, деб баҳоланган. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари ўз фаолиятларида шахслараро идрок этиш хусусиятларини инобатга олишлари, ижтимоий идрок эффектларининг салбий таъсирларини йўқ қилишга, ўзида ва ахлоқан тузатишга дахлдор маҳкумларда ижтимоий майлнинг пайдо бўлишига йўл

қўймасликлари жуда муҳим. Масалан, ходим маҳкумни ахлоқан тузатишда «Маҳкумни жиноятчи сифатида қараб уни ахлоқан тузатиб бўлмайди» каби иборалардан қочиши лозим. Бундай иборалар маҳкумни ахлоқан тузатиб бўлмайдиган жиноятчи сифатида идрок этишга майллик юзага келишига олиб келиши мумкин. Ходим «Ҳар қандай жиноятчини ахлоқан тузатиш мумкин» каби нейтрал иборалардан фойдаланиш керак. Суҳбатдошларнинг бир-бирига бўлган қизиқиши, тенг муносабатлар учун очиқлик даражасига кўра мулоқотнинг қуйи, ўрта ва юқори даражалари фарқланади. Мулоқотнинг қуйи даражалари қуйидагилардан иборат: Примитив даража – асосий белгиси суҳбатдошга шунчаки бир муносабатда бўлиш. Бу буюм примитив даражада мулоқотга киришишга инсон учун керак бўлган буюм ёки халақит бераётган буюм бўлиши мумкин. Агар керак бўлса, уни эгаллашга ҳаракат қилади, халақит бераётган бўлса, уни улоқтириб ташлашга интилади. Манипулятив даража – мулоқот иштирокчиси суҳбатдошини рақиб деб билади ва албатта уни енгишга ҳаракат қилади. Манипулятор онгли ёки онгсиз равишда, моддий ё психологик манфаатни кўзлаб, турли махсус усуллар билан суҳбатдоши устидан ғалаба қозонишга уринади. Манипулятив даражанинг муҳим белгиси шуки, унда суҳбатдош шахсининг заиф томонларига қизиқиш кучли бўлади. Стандартлашган даража – суҳбатдошга нисбатан қизиқиш мавжуд бўлиб, бу қизиқиш суҳбатдошнинг муайян ижтимоий ролга эгалиги билан характерланади. Стандартлашган даражада мулоқот иштирокчилари ўртасида «ниқоблар алоқаси» амалга ошади. Ниқоб турлари: а) «ноль ниқоб» – «мен сизга тегмаяпман, сиз ҳам менга тегманг», деган маънони, бефарқлик, иштироксизлик ниқоби; б) «йўлбарс ниқоби» – «менга тегиб кўрингчи» деган маънони англатувчи қўрқитишга қаратилган ниқоб;

в) «қуён ниқоби» – «мен жуда кучсизман, менга тегманг» деган маънони англатувчи ниқоб; г) «масхарабоз ниқоби» – «мен ҳеч нарсани билмайман, менга тегишнинг ҳожати йўқ» деган маънони англатувчи, ўзини анқов, гўл қилиб кўрсатишга ҳаракат қилувчилар ниқоби. Мулоқотнинг ўрта даражаси қуйидагилардан иборат: Конвенционал даража – қуйи ва юқори даражалар оралиғидадир. Унда илк бора суҳбатдош шахсига нисбатан қизиқиш, қисман бўлса-да (суҳбат рўй бераётган вазиятдагина) очиқлик пайдо бўлади. Конвенционал даражадаги мулоқот, тўлақонли, суҳбатдош ҳақида қайғуриш, унинг ўрнига ўзини қўйишга тайёргарлик вужудга келадиган мулоқотдир. Мулоқотнинг юқори даражаси қуйидагилардан иборат: Ишчан даража – суҳбатдошнинг асосан ишчанлик хусусиятларига нисбатан қизиқиш бўлади. Ишчан даражада суҳбатлашиб инсонлар ўз муносабатларининг нафақат моддий натижаларига эга бўладилар, балки улар ўртасида анча барқарор ишонч ва боғланиш ҳислари шаклланади. Ёки аксинча, жуда кучли антипатия ҳам шаклланиши мумкин. Ўйинли даража – суҳбатдош шахсининг хусусиятларига жонли, симпатияга асосланган, ҳеч қандай ғараз мақсадларни кўзламайдиган қизиқиш мавжуд бўлади. Ўйинли даража мулоқот иштирокчиларининг бир- бирига бўлган қизиқиши анча юқори бўлади, томонлар ўзини жудаям очиқ тутади, суҳбатдошлар бир-бирининг «ролини» ўйнайди. Бу педагогик мулоқот учун анча самарали. Маънавий даража – бу инсон мулоқотининг энг юқори даражаси бўлиб, унда суҳбатдош шунчаки бир инсон эмас, балки юксак ҳурматга сазовор хислатларга эга, бетакрор руҳият соҳиби сифатида идрок этилади. Ана шу хислатлар суҳбатдошга нисбатан сўз билан таърифлаб бўлмайдиган унутилмас даражага етади ва муносабатда илиқликни уйғотади. Шундай қилиб, мулоқотнинг перцептив томони одамларнинг бир- бирларини тўғри идрок этиш ва тушуниш жараёни ҳисобланади.

Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, мулоқот жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг маҳкумларни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятни давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олишнинг ички психологик механизмини ташкил этади. Қолаверса, жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятининг самарадорлигини белгиловчи омиллардан бири бу муомала маданиятидир, шунингдек, муомаланинг психологик жиҳатларини таҳлил қилиш, унинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш, шу орқали жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг касбий муомаласини такомиллаштиришнинг психологик механизмларини ишлаб чиқиш ва йўлга қўйиш давр талабидир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 7. Билл Уизерс. Управление конфликтами. – СПб., 2004.

Похожие

Маҳкумларни тўғри йўлга солишнинг асосий воситаларига ижтимоий психологик тавсиф

Жазони ижро этиш муассасаси ходими касбий фаолиятининг психологик хусусиятлари

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш

Ҳар хил тоифадаги озодликдан маҳрум этилган шахсларнинг психологик хусусиятлари

Маҳкумлар жамоасидаги шахслараро муносабатларда низолар ва ижтимоий психологик ҳодисалар