Ҳар хил тоифадаги озодликдан маҳрум этилган шахсларнинг психологик хусусиятлари - Юриспруденция - Рефераты

Ҳар хил тоифадаги озодликдан маҳрум этилган шахсларнинг психологик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

Ҳар хил тоифадаги озодликдан маҳрум этилган шахсларнинг психологик хусусиятлари Режа: 1. Ҳар хил тоифадаги озодликдан маҳрум этилган шахсларнинг психологик хусусиятлари 2. Содир этган жиноятлари бўйича маҳкумларнинг таснифланиши 3. Маҳкум шахсининг ижтимоий ва демографик тавсифлари 4. Маҳкумларнинг ёши. 5. Маҳкумларнинг оилавий аҳволи.

Ҳар хил тоифадаги озодликдан маҳрум этилган шахсларнинг психологик хусусиятлари Жазо муддатини ўтаётган маҳкумлар хатти-ҳаракати, хулқ-атворидаги ўзгаришлар уни фаоллаштирувчи манба, яъни эҳтиёжлар пайдо бўлишида гавдаланди. А. Н. Леонтьев: «Эҳтиёж ўзининг биринчи қондирилишида ўз предметини аниқламаган бўлади, шу боис предметини аниқлаши лозим. Фақат шундан сўнггина ўз предметига эга бўлади. Предмет идрок қилингач, фаолиятнинг қўзғатувчанлик ва йўналтирувчилик функциясига эга бўлади. Бу эса мотивнинг таркиб топиши ҳисобланади», – деб ёзган эди. Жиноий хатти-ҳаракат мотивга айланиши мумкин. Шунинг учун ҳам фаолиятга туртки бўлувчи эҳтиёжлар шахснинг шаклланишида муҳим омил саналади. Маҳкумнинг шахс сифатида ўз хатти-ҳаракатларини ижтимоий муносабатлар тизимига мувофиқ шакллантириши хулқ-атвор мотивларини тўғри белгилашга боғлиқ. Маҳкум этилганларни ҳаётга, тўғри йўлга солиш, муассасаларда уларни криминал хатти-ҳаракат содир этмасликка йўналтириш учун жиноятчининг шахсини чуқур таҳлил қиладиган бўлиш лозим. Криминалогия бўйича олинган статистик маълумотларда жиноятчилар орасида аёлларга нисбатан эркаклар жиноятининг анча кўп учраши таъкидланади. Энг юқори криминоген фаолият 25–29 ёшдагиларга, ундан кейингиси 18–24 ҳамда 14–17 ёшлиларга ва сўнгги поғона 30–45 ёшдагиларга тўғри келиши қайд этилади. Юридик хусусиятига кўра, озодликдан маҳрум этилган шахслар аломатларига қараб турлича таснифланади. Содир этган жиноятлари бўйича маҳкумларнинг таснифланиши: 1) унча оғир бўлмаган жиноятларни содир этган маҳкумлар; 2) оғир жиноятларни содир этган маҳкумлар; 3) ўта оғир жиноятларни содир этган маҳкумлар.

Маҳкумлар судланганлик аломатларига қараб қуйидаги тоифаларга ажратилади: а) биринчи марта судланганлар; б) муқаддам судланганлар; в) ўта хавфли рецидивистлар. Жойлардаги маҳкумлар биологик хусусиятларига, жинси ва ёшига кўра таснифланади. Улар жинси бўйича икки тоифага бўлинади: 1) эркак маҳкумлар; 2) аёл маҳкумлар. Маҳкумлар ёшига кўра иккига бўлинади: 1) катта ёшдаги маҳкумлар; 2) вояга етмаган маҳкумлар. Маҳкум шахсининг ижтимоий ва демографик тавсифлари қуйидагиларга бўлинади: а) жинси; б) ёши; в) оилавий шароити; г) соғлиғи. Маҳкумларнинг жинси. Кўплаб изланишлар эркак ва аёллар томонидан содир этилган жиноятлар ўртасидаги фарқлар мавжудлигини кўрсатади. Аёллар жинояти эркакларникига қараганда паст даражада бўлади. Жазони ижро этиш муассасаларидаги аёл маҳкумлар орасида ўта оғир жиноятларни содир этганлари кўп бўлмайди. Бундан ташқари, судлар томонидан ҳам аёлларни жиноий жазога тортиш ҳоллари кам учраб туради. Жиноий жавобгарликка тортилган аёллар тезда жазо муддатини ўтаб, озодликка чиқадилар. Маҳкумларнинг ёши. Маҳкумларнинг ижтимоий-демографик тавсифида асосий ўринни ёши эгаллайди. Шунингдек, ўзларини тутишлари ва шахсини аниқлашда ҳам ёш аҳамият касб этади.

Катта ва ўрта ёшдагилар ҳаётий тажрибаларга бой бўладилар. Улар ёшларга қараганда ёлғонни камроқ ишлатишади. Ёшлар кўпроқ қизиқувчан, ишонувчан ва уларнинг психологиясида жиноят содир қилишга мойиллик кучлироқ бўлади. Ёшлар ўртасидаги жиноятларнинг кўп қисми зўравонлик жиноятлари бўлиб, катта ёшдагилар томонидан бундай жиноятлар нисбатан камроқ содир этилади. Маҳкумларнинг оилавий аҳволи. Оила – жамиятнинг асосий бўғини. Бу озодликдан маҳрум этиш муассасаларида ҳам аҳамиятга эга. Жазо муддатини ўташ мобайнида кўплаб маҳкумлар оиласидан ажралиб кетади. Авваламбор, бу қонуний никоҳдан ўтганлар орасида ўтмаганларга нисбатан кўпроқ кузатилади. Аёллар кўпроқ эрларини кутадилар, эркакларда эса юқоридаги кўрсаткич аёлларга қараганда анча кам учрайди. Бундан ташқари, манзил колониялар географик жиҳатдан кўпроқ чекка жойларда жойлашади. Турмуш ўртоғи, оила аъзолари уларни кўргани кам келганлиги ёки келмаганлиги сабабли айрим маҳкумлар озодликка чиққанларидан кейин янги оила қуриб кетишади. Маҳкумларнинг аксарият қисми жазо муддатини ўтагандан кейин ўз оиласига қайтиш ҳақида ўйлайди. Жазони ўтаб бўлган маҳкумларнинг ижтимоий ҳаётга мослашувида уларнинг оиласи муҳим ўрин эгаллайди. Маҳкумларнинг меҳнат қилиш қобилияти. Муайян ҳужжатларни кўриб чиқиш давомида аён бўлдики, маҳкумларнинг катта қисми меҳнатга қобилиятлидир. Меҳнатнинг фойдали жиҳатлари жуда кўп. Биринчидан, меҳнат маҳкумларни тўғри йўлга солишда асосий ўрин тутади. Иккинчидан, маҳкумлар соғлиғининг яхшиланишига олиб келади ва ижобий натижалар беради (маҳкум ўзининг еб-ичиши, кийим-кечаги ҳамда жинояти орқали етказилган моддий зарарни қоплаши ва оиласига ёрдам бериши мумкин). Маҳкумларнинг ижтимоий тавсифи. Инсонларнинг ижтимоийлашуви жуда кенг тушунчадир. У кишининг жамиятдаги ўрнини белгилайди ва турли гуруҳлар билан алоқа қилишини, уни ўраб турган борлиқнинг аъзоси эканлигини англатади.

Маҳкумларнинг меҳнат фаолияти уларнинг жамиятда тутган ўрни ва ижтимоийлашувини белгилайди. Инсоннинг ижтимоий қадрқиммати эгаллаган билимлари билан белгиланади. Бу кўрсаткич қанчалик юқори бўлса, у жамиятда тутган ўрнини шунчалик тўғри тушуниб боради ва кўп муваффақиятлар келтиради. Шунингдек, таълим инсоннинг шаклланишида катта аҳамият касб этади. Маҳкумларнинг озодликдан маҳрум этишгача бўлган меҳнат фаолияти айниқса муҳим ўрин эгаллайди. Меҳнат инсон ҳаётидаги фақатгина моддий ва маънавий эҳтиёжларни қондириб қолмасдан, балки шахснинг ҳар томонлама шаклланишида ҳам муҳим омил саналади. Жамоа меҳнати инсонни тарбиялайди, унинг ижтимоий кўникмаларини белгилайди, бошқа одамлар билан муносабатга киришишга ўргатади, ҳаётга бўлган қизиқишларини орттиради. Жамоатчилик ишларига қатнашмайдиган инсонлар кўпчиликдан ажралиб қоладилар, уларда руҳий тушкунлик (пессимизм) вужудга келиб, доимо шахсий манфаатларини жамоаникидан устун қўядилар. Маҳкумларнинг маълумоти. Жиноий жазони ижро этиш муассасаларида жазо муддатини ўтаётган маҳкумларнинг кўп қисмини ўрта мактабни тугатмаганлар ташкил қилади. Аслида, инсон шахсида маълумот катта аҳамият касб этади. Маълумотининг юқорилиги кишининг яхши юриши, меҳнатга ёндашиши ва фаол бўлишида муҳим ўрин тутади. Жазо беришдан кўзланган мақсадлардан бири – маҳкумларни тўғри йўлга солиш ва озодликдаги ҳаётга тарбиялаб қайтариш. Қисқача айтганда, маҳкум озодликка чиққандан кейин яхши ишчи ёки деҳқон, хуллас ўз Ватанини ҳурмат қиладиган инсон бўлиши лозим. Маҳкумларнинг жиноий-ҳуқуқий тавсифи. Инсонлар томонидан содир этилган ҳар қандай ҳаракат катта ёки кичик белгиларга эга бўлади. Маҳкумлар томонидан содир этилган жиноят жиноий-ҳуқуқий тавсифда қуйидагича намоён бўлади: 1) судланганлик вақти; 2) ўта хавфли рецидивист деб тан олиниши ва бошқалар.

Юқоридаги хусусиятларни таҳлил қилиш жиноий жазони ўтаганлар ва алоҳида маҳкумлар тавсифини ўрганишда жуда муҳим. Изланишлар натижасида озодликдан маҳрум этиш жойларида жазо муддатини ўтаётган шахслар ва уларнинг жиноятлари ҳақида тўлиқ маълумотлар олиш масаласи ҳал қилинади. Жазони ижро этиш муассасалари турлари ичидан умумий тартибли колонияларда жазо муддатини ўтаётган маҳкумларнинг катта қисми ўғрилик жиноятини содир қилганлар ҳисобланади. Жазо муддатини ўтаётган маҳкумларнинг бешдан бири томонидан содир этилган жиноятларни ҳаётга, соғлиққа ва шахсий дахлсизликка қарши жиноятлар ташкил қилади. Булар орасида қасддан одам ўлдириш, тан жароҳати етказиш ва номусга тегиш жиноятлари алоҳида ажралиб туради. Одатда, бундайларга оғир жинояти учун узоқ муддатли жазо тайинланади. Хулоса қиладиган бўлсак, озодликдан маҳрум этиш жойларидаги шахсларни қуйидаги тоифали жиноятлар бўйича учга бўлиш мумкин: 1) шахсий мулкка қарши қаратилган жиноятлар; 2) шахсга қарши қаратилган жиноятлар; 3) жамоат тартиби ва бошқарувига қарши қаратилган жиноятлар. Ўзбекистон Республикаси ички ишлар вазирининг 2012 йил 29 декабрдаги « Ўзбекистон Республикаси ички ишлар вазирлиги озодликдан маҳрум қилиш туридаги жазони ижро этиш муассасаларининг ички тартиб қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида»ги 174-сон буйруғига асосан жиноят содир этишда айбли деб топилган шахсга нисбатан давлат номидан суд ҳукми билан қўлланиладиган ва маҳкумни қонунда назарда тутилган муайян ҳуқуқ ва эркинликлардан маҳрум қилиш ёки уларни чеклашдан иборат мажбурлов чораси қўлланилади. Унга кўра озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо ижроси жазони ижро этиш муассасалари томонидан амалга оширилади.

Жиноят-ижроия кодексининг 45-моддасида жазони ижро этиш муассасалари қуйидаги турларга ажратилган: 1) жазони ижро этиш колониялари; 2) тарбия колониялари; 3) турмалар; 4) тергов ҳибсхоналари. Жазони ижро этиш колониялари манзил-колонияларга, умумий, қаттиқ, махсус тартибли колонияларга бўлинади ҳамда вояга етган маҳкумларни сақлаш учун мўлжалланган. Манзил-колониялар қуйидагиларга бўлинади: – ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар, эҳтиётсизлик оқибатида содир этилган унча оғир бўлмаган жиноятлар учун, шунингдек қасддан унча оғир бўлмаган жиноят содир этганлик учун озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахслар сақланадиган манзилколониялар; – умумий ва қаттиқ тартибли колониялардан, шунингдек тарбия колонияларидан ўтказилган маҳкумлар сақланадиган манзилколониялар. Умумий тартибли колониялар қуйидагиларга бўлинади: – оғир жиноят содир этганлик учун биринчи марта озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган эркаклар сақланадиган колониялар; – ўта оғир жиноятлар содир этганлик учун биринчи марта озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган эркаклар сақланадиган колониялар; – оғир ёки ўта оғир жиноят содир этганлик учун озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган аёллар сақланадиган колониялар. Қаттиқ тартибли колонияларда қуйидаги тоифа маҳкумлар сақланади: – илгари қасддан содир этилган жинояти учун озодликдан маҳ-рум қилиш тариқасидаги жазони ўтаган ва қасддан жиноят содир этганлиги учун яна судланган эркаклар;

– илгари қасддан содир этилган жиноят учун озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони ўтаган ва ўта оғир жиноят содир этганлиги учун яна судланган аёллар; – ўта хавфли рецидивист деб топилган аёллар. Махсус тартибли колонияларда қуйидаги тоифа маҳкумлар сақланади: – озодликдан маҳрум қилиниб, ўта хавфли рецидивист деб топилган эркаклар; – умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси афв этиш тартибида озодликдан маҳрум қилиш билан алмаштирилган эркаклар; – умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар. Кўрсатилган бўлинишга биноан колонияларда жазони ўтаётган маҳкумлар таркиби бўйича ҳам, бу шахсларнинг ҳуқуқларини чеклаш даражаси бўйича ҳам бир-биридан фарқланади. Энг катта ҳуқуқий чеклашлар махсус тартибли колонияларда мавжуддир. Улардаги режим турмадаги режимга яқин туради. Тарбия колониялари – вояга етмай туриб жиноят содир этган маҳкумларни сақлашга мўлжалланган жазони ижро этиш муассасалари бўлиб, унда ўн олти ёшгача бўлган вояга етмаган маҳкумлар каттароқ ёшдаги маҳкумлардан, биринчи марта озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган маҳкумлар илгари озодликдан маҳрум этиш тариқасидаги жазони ўтаган маҳкумлардан алоҳида сақланадилар. Тергов ҳибсхоналари – озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган ва хўжалик хизматига оид ишларни бажариш учун қолдирилган шахсларга нисбатан жазони ижро этиш муассасалари вазифасини бажаради. Маҳкум жазони ўташ керак бўлган жазони ижро этиш муассасасининг тури суд томонидан Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексининг 45- моддасига мувофиқ белгиланади.

Турмалар – турма қамоғига ҳукм қилинган шахсларни, шунингдек умумий ва қаттиқ тартибли колонияларда жазони ўташ тартибини ашаддий бузганлиги учун ўтказилган шахслар сақланадиган муассасалар. Маҳкумларга жиноий-ҳуқуқий тавсиф беришда асосий ўринни уларга тайинланган жазо муддати белгилайди. Маълумки, суд ҳукм чиқаришда содир этилган жиноятнинг хавфлилик даражаси, етказилган зарар, айбдорнинг шахси, ишнинг ҳолати, оғирлаштирувчи ва енгиллаштирувчи томонларни инобатга олади. Жазони ижро этиш жараёнида маҳкумлар шахсига тавсиф. Меҳнат – жазони ўташда маҳкумларни ахлоқан тузатишнинг асосий воситаларидан бири. Шунингдек, ушбу фаолиятни олиб бориш жараёнида бутун муассаса иштирок этади. Аёллар колониясидаги асосий меҳнат тикувчиликдир. Бироқ айрим колонияларда эркак (асосан ногирон) маҳкумлар ҳам тикувчилик билан шуғулланадилар. Маҳкумларнинг ахлоқан тузалиш даражасига тавсиф. Жиноий жазони ижро этиш муассасалари ходимларининг асосий вазифаси – озодликдан маҳрум этилганларни тўғри йўлга солиш. Ушбу вазифани амалга оширишда ҳар бир маҳкумнинг меҳнатга бўлган муносабати инобатга олинади. Маҳкумлар шахси тўртта асосий гуруҳга бўлинади: – ўзларининг ахлоқан тузалганлигини исбот қилганлар; – тузалиш йўлига кирганлар; – тузалиш йўлига кирмаганлар; – ҳар доим режим талабларини қўпол равишда бузувчилар. Маҳкумлар тўғри йўлига кирганликларини исботлаш учун озодликдан маҳрум этиш жойларида ҳам ўзларини кўрсатишлари керак. Алоҳида гуруҳ қилиб, маҳкумларнинг меҳнатга бўлган муносабатини ўрганиш қийин кечади. Биринчи ва иккинчи гуруҳга тегишли бўлган

маҳкумлар жазо муддатини ўташ жараёнида чин кўнгилдан меҳнатга ёндашиб намуна кўрсатадилар. Бу икки гуруҳга кирувчи маҳкумлар тавсифини, аслида, битта тоифага тегишли, деб ҳисоблаш ҳам мумкин. Озодликдан маҳрум этиш жойларидаги маҳкумларнинг кўп қисмини салбий тавсифга эга бўлганлар ташкил этади. Бундай шахслар режимга риоя қилмайдилар, шунингдек жазонинг мақсадини тушунмайдиган ва ўзларини ахлоқан тузалишга мойил эмас, деб ҳисоблайдилар. Уларни икки гуруҳга бўлиб ўрганиш мумкин: – ўз вазифасини виждонан бажармайдиганлар ва тартиб-қоидаларни ашаддий бузувчилар; – ўта хавфли жиноятчи-маҳкумлар (улар камчиликни ташкил қилса ҳам, тартибни ҳар доим ва қўпол равишда бузадилар ҳамда бошқаларга салбий таъсир кўрсатадилар).

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002.

Похожие

Озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазолар

Пенитенциар психология фанининг предмети мақсади ва вазифалари

Турли тоифадаги конунбузарларнинг психологик жиҳатлари

Жиноятчи шахс психологияси

Озодликдан маҳрум қилишга ҳукм қилинган шахслар моддий-маиший таъминоти