Ёлғон назарияси унинг келиб чиқиш сабаблари ва шакллари - Юриспруденция - Рефераты

Ёлғон назарияси унинг келиб чиқиш сабаблари ва шакллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90.5 KB

Ёлғон назарияси унинг келиб чиқиш сабаблари ва шакллари Режа: 1. Ёлғон назарияси унинг келиб чиқиш сабаблари ва шакллари 2. Ёлғон психологиясига оид айрим тадқиқотлар

Ёлғон назарияси унинг келиб чиқиш сабаблари ва шакллари Ўзбекистон Республикасида фаолият олиб бораётган манзилколониялар, умумий тартибли колониялар, қаттиқ тартибли колониялар, махсус тартибли колониялар, тарбия колониялари, турмаларда озодликдан маҳрум этилган, қамоқ жазосини ўтаётган шахсларни қонун билан белгиланган ва ажратилган тартибда, шунингдек, терговда бўлган маҳбуслар юзасидан суд қарорларини амалга ошириш, махсус контингентни тарбиялаш, маҳкумларни иш билан таъминлаш, уларга коммунал-маиший шароитларни яратиб бериш ва тиббий ёрдам кўрсатиш, пенитенциар тизими муассасаларнинг моддий техника ва ишлаб чиқариш базаларини ривожлантириш жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятининг алоҳида хусусиятидир. Бунда нафақат шахс психологиясининг аҳамияти, балки шахснинг алоҳида психологик томонлари ва хусусан, ёлғон ва ёлғон кўрсатмаларнинг психологик механизми ҳақида ходимнинг билимлари муҳим амалий аҳамиятга эга. Ёлғон – нотўғри гап, алдов, ноҳақлик. Жазони ижро этиш муассасаси ходимларида ашаддий тартиббузарлар томонидан томонидан бериладиган ёлғон ваъдалар туфайли турли қийинчиликлар юзага келади. Ходимларнинг маҳкумларни ахлоқан тузатишларида қарамақарши манфаатлар юзага келади. Ёлғон – адоватлардан биридир, бу билан жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида жуда кўп ҳолларда тўқнашишларига тўғри келади. Ёлғончилик муаммоларини ўрганувчи психологлар , ҳақиқатни айтишдан кўра ёлғон гапириш қийинлигини таъкидлайдилар. Ёлғон доимо шахснинг ўзини тутишидаги озгина ўзгариши орқали намоён бўлади. Уни аниқлаш эса – санъатдир, уни алоҳида билимларни эгаллаш, моҳирона қўллаш, ва албатта, катта ҳаётий тажриба орқали ўзлаштирилади. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида муваффақиятга эришишда психологик ташхис орқали шахснинг ўзини носамимий тутиши ва унинг ёлғон гапираётганини аниқлашни билиши муҳим омил ҳисобланади. Ёлғон табиати, намоён бўлиш шакли ва мақсадига кўра фарқланади, адолатни тиклаш учун курашиш қуроли сифатида ким қўлласа, уни таъқиб

қилади. Ҳар қандай ёлғон хавфли: унинг катта ва кичик, очиқ ва яширин, содда ва айёроналиги аҳамиятсиз. У кимдан чиқишидан қатъи назар, аниқланмаган ёлғон ҳақиқатни аниқлашда, тўғри қарор қабул қилишда, адолатга жиддий путур етказиб алоҳида хавф туғдиради. Алдаш – ҳақиқий факт ўрнига ёлғончи тасаввуридаги ҳолатни қўйиш ва ҳақиқатни унга маъқул бўлган уйдирма билан алмаштириш ҳисобланади. Ёлғон занжирсимон характерга эга: бир ёлғон иккинчисини туғдиради ва у билан боғланган бир қатор фактларни мутаносиблаштиришни талаб этади. Алдашга уринадиган одамлар ўз хулқини, жумладан овозининг садосини назорат қилишга ҳаракат қиладилар, аммо шу пайтда буни қай даражада уддалаганликларини аниқ била олмайдилар, чунки ўз овозининг садосини тўлиқ назорат қилиш анча қийин иш. Ҳаяжон, жумладан фош бўлишдан қўрқиш туфайли келиб чиқадиган ҳаяжонга кўпроқ даражада хос бўлган ҳамда ёлғон ахборот бериш вақтида овоз ва нутқда кўринадиган қуйидаги белгилар фарқланади:  овозда титроқ пайдо бўлиши;  вақти-вақти билан овозни тозалаш; йўталиб қўйиш;  оғиз қуриши ҳамда ютиниш ва лабларни ялаш эҳтиёжи туфайли гап ўртасида жумлалар узилиши;  нутқ оҳанги (интонация)даги ихтиёрсиз ўзгаришлар;  нутқ суръатидаги ўзгариш (масалан, жумлаларни ўйлаб кўриш зарурлиги туфайли унинг пасайиши);  овоз тембрининг ўзгариши. Овозда ҳиссиётлар кўринишининг кўпроқ ўрганилган белгиси оҳанг кучайишидир. Ранжиган одамларда овоз пардаси кўтарилиб боради. Улар ғазабланган ёки қўрққан ҳолларда буни янада кўпроқ кўриш мумкин. Ғам- андуҳ ёки қайғу-ҳасрат вақтида овоз пардасининг пасайишидан далолат берадиган тадқиқотлар мавжуд. Ва ниҳоят, ҳаяжон, хафагарчилик, нафрат ва жирканиш вақтида овоз пардасининг баландлиги ўзгариш-ўзгармаслиги

номаълум. Овоз пардасининг кўтарилиши ёлғондан далолат берадиган ишончли белги эмас; у қўрқув ёки ғазаб ва, эҳтимол, ҳаяжон белгисидир. Аммо овоз ва ундаги ўзгаришларга қараб алдашда роҳатланиш бор- йўқлигини аниқлаш қийин. Овоздаги ҳиссий ўзгаришларни яшириш осон эмас. Агар асосан, ёлғон гапириш пайтидаги ҳиссиётлар ҳақида гапириладиган бўлса, ахборотнинг ошкор бўлиш эҳтимоли анча катта. Агар ёлғон гапиришдан мақсад қўрқув ёки ғазабни яшириш бўлса, овоз баландроқ пардада ва қаттиқроқ чиқади, нутқ эса, эҳтимол, тезлашади. Маълумки, инсон реакцияси ихтиёрий ва ихтиёрсиз турларга бўлинади. Ихтиёрсиз реакция бошқарилмайди ва қуйидагиларда намоён бўлади: юзнинг оқариб кетиши, қизариши, қўлнинг қалтираши, тез-тез нафас олиш, терлаб кетиш, овознинг ўзгариши, ҳаракат йўналишининг бузилиши, дудуқланиш ва бошқалар. Шунингдек, беихтиёр реакциялар ҳам мавжуд ва бундай реакцияларни назорат қилиш жуда қийин (зеро, уларни турли усуллар билан яширишга уринишади) бироқ маълумот олишда анча аҳамиятли ҳисобланади. Баъзи реакциялар «ёлғон детектори» каби ташхис аппаратларида аниқланади. Бундай реакциялар қуйидагича кўринишда бўлади:  юзнинг қизариши – уят, ғазаб;  оқариб кетиш – қўрқув, айбдорлик ҳисси;  қорачиқнинг кенгайиши – қизиқиш, қониқиш ҳисси, розилик, кучли оғриқ;  қорачиқнинг торайиши – қониқмаслик, рад қилиниш;  қўл ва бўйин соҳаси артериясида томир пульсининг кучли уриши – (юрак уришининг фаоллашуви билан бўйинбоғни бўшатишга уриниш) хавотир, қўрқув, уят, ёлғон;  пульс частотасининг пасайиши – диққатнинг ошиши;  тез-тез ва юзаки нафас олиш – ички зўриқиш;

 бурундан қисқа-қисқа нафас олиш – жаҳл;  нафас олишнинг бузилиши, томоқнинг қисилиши, тупукни рефлектив ютиниш – ваҳима, уят, ёлғон;  оғизнинг қуриши (ютиниш, лабни ялаш, ташналик…) – қўрқув, ёлғон;  тўсатдан тишларни кўрсатиш – қаҳр, тажовузкорлик;  терламоқ, тер – ғазаб, хижолат бўлиш, асабийлашиш, ёлғон;  титроқ (қўл, оёқ бармоқларида, юз мушакларида) – ички зўриқиш, қўрқув, ёлғон;  кўзини пирпираш – қўзғалиш, ёлғон;  қориннинг ғулдираши – қўрқув (доим ҳам эмас, вазиятга қараб);  тишларни ғижирлатиш – кучли невроз, стресс, ўйлаганни амалга ошира олмаслик. Бундай реакциялар аёлларга нисбатан эркакларда аниқроқ ифодаланади ва кузатиш имкони кўпроқ бўлади. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкумлар билан тарбиявий профилактик ишларни олиб боришларида уларнинг ёлғон гапиришга ҳаракат қилаётганида унинг сўзларини кўпроқ тинглашлари керак деган хулоса келиб чиқади. Бунинг сабаблари бир қанча:  инсоннинг айнан сўзда (вербал) ифодаланган ахборотни идрок этишга ички мойиллиги;  нутқни олдиндан тайёрлаб қўйиш мумкинлиги;  қайтма алоқа мавжудлиги (гапираётган одам баён этишнинг мувофиқ келувчи йўлини танлаб, ўзини эшитади);  сўзлар учун жавоб беришга тўғри келади, чунки уларни такрорлаш осон ва улардан батамом воз кечиш қийин. Инсоннинг юзига ҳам сўзлардан кам бўлмаган эътибор қаратилади. Юз қиёфаси овоз билан биргаликда эшитувчига сўзлаётган шахсда унинг ўз

сўзлари келтириб чиқарадиган ҳиссиётлари ҳақида ахборот бериши, шу боис инсоннинг юзи ҳам алдаши мумкин. Аммо юз мимикасини назорат қилиш қийинроқ. Инсон юзи миянинг ҳиссиётлар учун жавоб берувчи соҳалари билан бевосита боғлиқ, сўзлар эса ундай эмас. Нимани гапираётганимизни билиш осон, аммо юзимиз нимани ифодалаётганини билиш анча қийин. Сўзлар ва юзга ажратиладиган бунчалик сахий эътибор натижасида пластика ва овозга деярли эътибор қолмайди. Шунга қарамай, суҳбатдошини ёлғон гапираётганда шубҳали шахсларнинг овози ва танасига кўпроқ эътибор беришлари тўғри бўлади. Овоз ҳам, юз сингари, ҳиссиётлар учун жавобгар мия соҳалари билан боғлиқдир. Инсон танаси ахборот чиқадиган ва бошқа алдаш белгилари кўринадиган яхши манбадир. Тана ҳаракатини назорат қилиш унча қийин бўлмаса-да, кўпчилик бунга эътибор бермайди, яъни зарурати йўқ деб ҳисоблайди. Биз одамларнинг юзларига қараш билан ҳаддан ташқари бандмиз ва улар сўзлаганда савол берамиз. Ёлғонни аниқлаш осон эмас. Муаммо ахборотнинг кўплигида. Булар: сўзлар, тўхтамлар, овоз жаранги (садоси), юз ифодаси, бош ҳаракати, имо- ишоралар, гавда ҳолати, нафас олиш, тер босиш, юздаги қизиллик ёки рангпарлик ва ҳоказо. Ана шу манбаларнинг ҳаммаси ахборотни галма-гал ва биргаликда бериши мумкин. Ёлғон гапираётган шахслар бировлар кўпроқ диққат билан кузатадилар деб ҳисоблайдиган нарсаларнигина яширади ва сохталаштиради. Нутқни олдиндан тайёрлаб қўйиш мумкин, аммо кимнидир алдашга уринган инсон асосан бепарволиги (беғамлиги) туфайли нутқий хатоларга йўл қўяди. Кўпчилик эҳтиётсизликка йўл қўйиб айтган сўзлари билан ўзини фош қилади. Зигмунд Фрейд буни тилдаги янглишув сифатида таърифлаган. Янглишув, – деб ёзган эди у, – ўзига хос «айтишни истамаган, аммо ўзингни фош этиб қўядиган нарсани ифодалаш қуроли»га айланади. Агар сўзлаётган одам била туриб ёлғон гапираётган бўлса, маъюслик онгли бўлиши мумкин. У истамаган ҳолда гапириб қўйгач, ўзининг тушкун ҳолатини тушуниши ҳам,

бунга эътибор бермаслиги ҳам мумкин. Янглишиб айтилган гаплар бўйича ёлғонни аниқлашда эҳтиёт бўлиш зарур, деб ҳисоблайди Пол Экман, чунки ана шу янглишувларнинг ҳаммаси ҳам ёлғондан далолат беравермайди. Янглишув ёлғонни фош қилаётгани ёки қилмаётганини одатда контекстдан келиб чиқиб аниқлаш мумкин. Шу ўринда бошқа бир кенг тарқалган хатонинг олдини олиш ва янглишиб гапирмайдиган ҳар бир кишини ҳақиқатгўй деб ҳисобламаслик ҳам зарур. Кўпчилик одамлар ёлғон гапираётганида янглишувга йўл қўймайди. Ҳозирча қандайдир ёлғоннинг янглишув билан фош бўлиши, қайсиларидир бундай бўлмаслигини изоҳловчи ҳеч бир тадқиқот амалга оширилмаган (ҳатто тахминлар ҳам билдирилмаган). Ёлғон психологиясига оид айрим тадқиқотларга кўра, баъзилар ёлғон гапираётганида дангал жавоб бермайди, гапни айлантиради ёки керагидан ортиқ маълумот беради. Бошқа тадқиқотларнинг кўрсатишича, бунинг акси ҳам бўлади: аксарият одамлар саволга жавоб беришдан бўйин товлаш ва аниқ жавоб беришдан қочиш учун ҳаддан ташқари айёрдирлар. Бундай ёлғончиларни сезмаслик ҳам мумкин. Айнан шу жойда гаплари жавобдан қочиш ёки гапни бутунлай айлантириш бўлган ҳақиқатгўй инсонни нотўғри баҳолаш хавфи (индивидуал хусусиятлар хатоси) мавжуд. Баъзилар доимо ана шундай сўзлайдилар. Бундайларнинг сўзлаш услуби шунақа. Аммо бу ёлғончилик аломати эмас, балки уларнинг оддий гапириш услубидир. Масаланинг мураккаблиги шундаки, кўпинча бировнинг алдаётганини аниқ кўрсатиб турган ҳар қандай кўринишлар бошқа одамлар учун кундалик хулқининг таркибий қисми бўлиши мумкин. Тўхталиш (пауза) ва тутилишлар. Тўхталишлар ҳаддан ташқари узоқ ёки қисқа бўлиши мумкин. Сўзлар олдидаги тутилишлар (дудуқланишлар), айниқса бу саволга жавоб бераётганда келиб чиқса, ҳар доим шубҳа уйғотади. Нутқ жараёнининг ўзидаги қисқа тўхталишлар ҳам ҳаддан ташқари кўп учраса, шубҳали туюлади. Нутқдаги хатолар, масалан: «ҳм», «хўш» ва «э-э» сингари кириш сўзлар; «мен», «мен», «мен» ... назарда тутяпман»

сингари такрорлар; «Менга ж-жуда ёқди» сингари ортиқча бўғинлар ҳам ёлғон аломатлари бўлиши мумкин. Нутқдаги тўхталиш ва тутилишларнинг сабаблари қуйидагилардан иборат:  ёлғончининг ўз ҳаракатлари йўналишини, муайян масалани яхшилаб ўйламагани;  фош бўлишдан қаттиқ қўрққани. Бундан ташқари, одам ўзининг ёлғони ҳақиқатдан қанчалик узоқлигини эшитса, қўлга тушишдан янада кўпроқ қўрқа бошлайди, натижада тўхталиш ва нутқий хатолар кўпайиб боради. Ахборотни бериш-узатиш техникаси (йўллари) билан боғлиқ ёлғон белгиларига алоҳида эътибор қаратиш лозим:  саволларга ҳаддан ташқари тез берилаётган жавоблар ўйлашга мажбур қилиши лозим;  берилаётган ахборотга ҳақиқий муносабатни ниқоблаш ёки бузиб кўрсатган ҳолда қандайдир бошқа жиҳатларини нутқий воситалар – интонация, пауза ва бошқалар ёрдамида намойишкорона таъкидлаш (ажратиб кўрсатиш). Охирги белги ёлғон гапирувчилар бошқа бировни чалкаштириш учун атайин қўллайдиган усуллар гуруҳига киради ва бошқа маълумотлар билан қиёслаганда, ёлғон кўрсаткичи бўлиб хизмат қилиши мумкин. Кундалик амалиётда бу айнан усул эканлигига ишонч ҳосил қилинганида, бундай ҳолатлар ҳақида бошқа бировни ишонтиришга уриниб «ошириб юборди» дейилади. Овоз нутқ тўлқинларининг физиологик кўрсаткичларини ўлчаш асосида инсоннинг ҳиссий ҳолатидан далолат берадиган ниҳоятда информатив кўрсаткичдир. Ушбу физиологик кўрсаткичларга қуйидагилар киради: нафас олиш ҳаракатларининг характери, қон оқими билан боғлиқ бўлган овоздаги пульсация; овоздаги асосий оҳанг ўзгаришлари; овоз аппарати мушакларининг тебраниши. Бироқ овоздаги ўзгаришларга қараб айнан

ёлғоннинг ишончли аломатларини аниқлаш мумкин деб қатъий таъкидлашнинг амалда иложи йўқ. Кўпинча, биз стресс таъсирида салбий ҳислар юзага келганлигининг белгиларини кўрамиз. Шу боис овозидаги ўзгаришларни бошқа қўшимча аломатларни ҳисобга олган ҳолда талқин этиш керак. Тажрибадан маълум бўлишича, самимий инсон ўзига нисбатан шубҳа борлигини кўрганида кўпроқ гапиришга ва самимийлигини исботлашга ҳаракат қилади, айни вақтда берилган тўғри саволларга қайтарилган бепарво, мужмал жавоблар нормал хатти-ҳаракат тушунчасига мос келмайди. Бундай жавоблар суҳбат жараёнида ёлғон гапириш борган сари қийинлашиб бориши билан боғлиқ:  сўзларда қатъиятсизлик пайдо бўлиши;  тўхтовсиз гаплашиш ёки кўплаб саволлар бериш орқали суҳбатдошни чалғитиш;  саволларга жавоб беришни истамаслик ёки жавоб бера олмаслик;  саволларга жавоб беришдан олдин узоқ вақт жим қолиш; саволларга ҳаддан ташқари имиллаб ёки чалкаш жавоб бериш;  саволга савол билан жавоб бериш;  берилаётган саволларни овоз чиқариб такрорлаш ёки тушунарлироқ қилиб беришни сўраш;  саволнинг моҳиятини ишга алоқаси бўлмаган ортиқча маълумотлар билан ниқоблаш. Шахс хатти-ҳаракатидаги қуйидаги хусусиятлар унинг ёлғон гапираётганидан далолат бериши мумкин: – инсон хулқининг вазиятга номувофиқлиги; – хайрихоҳликни ошириб намойиш қилиш; вазият тақозо этмаса ҳам илжаявериш; – сўрамаган ёрдамингизни бериш; – арзимас сабабларга кўра қаҳр-ғазабини баралла кўрсатиш;

– ўзини ёмон ҳис қилаётганидан шикоят қилиш, тиббий ёрдам сўраш; бу ҳол ҳақиқатан ҳам умумий аҳволи ёмонлашганидан далолат бериши ҳам, эътиборни чалғитиш усули, суҳбатни тугатиш учун баҳона бўлиши ҳам мумкин. А. Пиз «қўлни юзга олиб бориш» ишоралари сифатида ажратган барча имо-ишораларни «шарҳловчи»ларга киритиш мумкин. Ёш бола ёлғон гапиргач оғзини қўллари билан тўлиқ ёпади. Катта ёшдаги киши ўзини назорат қилар экан, бу ҳаракатни ўртасидан узиб қўяди, аммо қўли аллақачон кўтарилган бўлади, натижада қўлни бошнинг ўзга қисмига олиб боришдан бошқа йўли қолмайди. «Қўлни юзга олиб бориш» ишораларига қуйидагилар киради: • «Оғизни ёпиш» ишораси – оғизни кафт, бармоқлар ёки мушт билан ёпиш, шунингдек оғизни тўсган ҳолда йўталиш. Бундай ишора баҳолаш позициялари билан боғлиқ бўлган ҳолларда жипслашган кафт ёноқларда, кўрсаткич бармоқ эса кўпинча юқорига қараган ҳолда жойлашади. Агар суҳбатдошингиз сиз гапираётган вақтда оғзини тўсса, демак у ёлғон гапираётганигизни сезаётган бўлади; • «Бурунга тегиш» ишораси – бурунни оҳиста ишқалаш ёки тез тегиш, одатда бурунни амалда қашишдан фарқли равишда, унчалик аниқ кўринмайди; бурунга тегиш (енгил, деярли сезилмайдиган тарзда бурун тагидаги чуқурчага тегиш ёки бурун учини ишқалаш ва ш.к.) – бу оғизни тўсишдан кўра нозикроқ ишора шаклидир; • «Кўзни ишқалаш» ишораси – ғирт ёлғон ишлатаётганда эркаклар кўзларини олиб қочиш ва ишқалашга, аёллар эса кўзга оҳиста бармоқ тегизиб кўз остидаги соҳани ишқалашга мойил бўладилар. Бу ишорага қисилган тишлар ва сохта табассум қўшилиши мумкин; • «Ёқани кўтариш (тортиш)» ишораси – А. Пиз, Д. Морриснинг тадқиқотларига асосланиб, бу ишорани юз ва бўйиннинг сезгир тўқималарида ёлғон гапираётганда тер чиқиши туфайли юзага келадиган енгил қичишиш билан боғлайди.

Бу ҳаракатларга айниқса эътиборли бўлинг: агар улар кескин ва кучли бажарилса, суҳбатдошингизда юрак хуружи бошланганидан далолат бериши мумкин; • сочларни тараш, қулоқни ишқалаш, қулоқ чиғаноғини букиш – бунда инсон ёлғонни эшитмасликка ҳаракат қилади (суҳбатдошингизнинг бу ҳаракатлари сизнинг сўзларингиз билан кечса, демак у сизга ишонмайди); • бўйиннинг қулоқ остидаги соҳасини кўрсаткич бармоқ билан қашиш – шубҳа ёки гумон; • сочни тез-тез силаш. Хулоса сифатида шуни қайд этиш мумкинки, профайлинг методи кўмагида жазони ижро этиш муассасаси ходимлари ўз фаолиятларини янада такомиллаштиришлари мумкин. Ушбу методнинг афзаллиги шундаки, у қисқа фурсат ичида шахс ҳақида тўлиқ ахборот манбаига эга бўлиши мумкин. Шунингдек, жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фуқароларнинг ҳудудий этнопсихологик хусусиятларини инобатга олиши тавсия этилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6.Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового

Похожие

Маҳкумлар гуруҳида низоларнинг тузилиши ва келиб чиқиш сабаблари

Ҳуқуқ шакллари ( Хукук шакллари )

Конституцияларнинг шакллари, турлари ва тузилиши

Давлат шакллари

Ҳуқуқ шакллари