Профайлинг хизматининг ички ишлар тизимида жорий этилиши ва аҳамияти - Юриспруденция - Рефераты

Профайлинг хизматининг ички ишлар тизимида жорий этилиши ва аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124 KB

Профайлинг хизматининг ички ишлар тизимида жорий этилиши ва аҳамияти Режа: 1. Профайлинг методи 2. Транспортдаги профайлинг 3. Ҳолат ва унинг тафсилотлари.

Профайлинг хизматининг ички ишлар тизимида жорий этилиши ва аҳамияти Профайлинг методи юқорида таъкидлаганимиздек, жуда навқирон ва замонга қараб доимо мослашиб, ривожланиб борадиган амалий усуллардан бири ҳисобланади. Ушбу методнинг амалий устунлиги шундаки, бунда, аввало жазони ижро этиш муассасаси ходимлари бевосита психологик тайёргарлик босқичида инсоннинг новербал мулоқот воситалари ҳақидаги билимларга эга бўлиши зарур. Ҳар қандай мулоқот доимо объект билан субъектнинг бир-бирга мослашиш жараёнини қамраб олади. Инсон хулқи ва унинг хатти-ҳаракатларини олдиндан башорат этиш учун алоҳида қобилиятга эга бўлиш ёки кўплаб китоблар ўқиш шарт эмас, бунинг учун инсон, унинг хатти-ҳаракатларини ўрганишга қизиқиш бўлса бўлди. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида профайлинг усулидан фойдаланишни ўрганишдан асосий мақсад – жазони ижро этиш муассасаларида турли кўринишдаги жиноятчиликка, жумладан диний ақидапарастлик, террористик, бошқа уюшган жиноий фаолиятга алоқадор бўлган маҳкумларни вербал ва новербал мулоқот воситаларидан фойдаланган ҳолда аниқлаш ва унга қараб психологик таъсир этиш механизмини ишлаб чиқишдан иборат. Ушбу мақсадга эришиш учун қуйидаги билим ва малакаларни эгаллаш вазифаси белгиланади:  визуал (кўриш ва кузатиш асосида) психологик ташхис ёрдамида маҳкумларнинг хатти-ҳаракатларини баҳолаш технологияси;  маҳкумларга руҳий таъсир эта олиш тажрибаси;  қалтис, кутилмаган вазиятларда ҳиссий хусусиятларини бошқариш;  хавфсизликни таъминлашларида маҳкумларга руҳий таъсир ўтказиш борасидаги тажрибаларни такомиллаштириш;

 жамиятга зид қарашлари мавжуд ҳамда ҳуқуқбузарлик содир этишга мойил бўлган маҳкумларни оғзаки (сўзда ифодаланган) ва хулқидаги алоҳида белгилари асосида таниб олиш;  ўта хавфли рецидивистлар, узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилинганлар, шунингдек умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси афв этиш тартибида озодликдан маҳрум қилиш билан алмаштирилган маҳкумлар билан мулоқот жараёнида уларни ўрганиш ва улар ҳақида атрофлича тўлиқ замонавий психологик билимларга эга бўлиш;  туркум бошлиқлари ва ишлаб чиқариш ходимлари билан биргаликда тарбияси оғир бўлган ҳамда диний-экстремистик йўналишда жиноят содир этишга мойил маҳкумларнинг хатти-ҳаракатларини ўрганиш ва назорат қилиш;  хизмат вазифаларини амалга ошириш жараёнида оператив аҳамиятга эга маълумотларни олиш ва улардан самарали фойдаланиш борасида малака ва тажрибаларни шакллантириш. Юқорида келтирилган вазифаларни амалга ошириш учун жазони ижро этиш муассасаси ходимлари қуйидаги йўналишдаги билимларга эга бўлишлари зарур:  этнопсихология;  клиник психология;  жамият учун хавфли, жиноий ҳаракатларга мойил шахсларга хос руҳий омилларга оид билимлар;  Маҳкумларни ахлоқан тузатиш фаолияти учун аҳамиятга молик касбий мулоқотнинг психологик қонуниятлари ва механизмлари;  маҳкумларнинг руҳий хусусиятлари билан унинг ташқи намоён бўлувчи (имо-ишора, жест, тана ҳаракатлари, нутқ (вербал ва новербал воситалари) жиҳатлари ўртасидаги боғлиқликни кўра олиш;

 жазони ижро этиш муассасаси ходимлари ўзининг куч ва имкониятларини тўғри тақсимлаш мақсадида, руҳий зўриқишларни енгиш ва уларни бошқариш усулларини эгаллаш;  маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатиш, уларни визуал баҳолаш ва руҳий таъсир ўтказиш, кутилмаган хавф ва қалтис вазиятларда ўз хатти-ҳаракатларини назорат қилиш. Юқорида келтирилган фикрлардан кўриниб турибдики, жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида профайлинг методининг асосий мақсади маҳкумларни ахлоқан тузатишда ашаддий тартиббузарларнинг хатти-ҳаракатларида мавжуд номувофиқликнинг пайдо бўлишини билишдан иборатдир. Бунга маҳкумнинг муайян объектда қонунга зид хатти-ҳаракатни содир этишга тайёргарлик кўриши ва уни амалга оширишга алоқадорлиги ҳам сабаб бўлиши мумкин. Ҳар қандай вазиятда ҳам юқорида қайд этилган ҳолатлар ашаддий тартиббузарларнинг хулқ-атворини мунтазам равишда назорат қилиш учун асос бўлади. Профайлинг методи қуйидаги хусусиятларга эга: 1. Профайлинг методининг хусусиятларидан бири сифатида тартиббузарларнинг хатти-ҳаракатини кузатиш, уларга саволлар бериш, экспресс психодиагностика қилиш, уларнинг хатти-ҳаракатларидаги нормадан оғишларни қайд этиш ҳамда уларни ўрганишга қаратилган бошқа ҳаракатлар киритилади; 2. Профайлингнинг мантиқий схемасида ғайриқонуний ҳаракатларни содир этишга мойил бўлган маҳкумларнинг ҳаракат моделини тузиш; бундай ҳаракатга тайёрланишда маҳкумнинг хулқ-атворида кўринадиган белгиларини аниқлаш; хавф туғдириши мумкин бўлган типлар (профиллар) – бундай ҳаракатларнинг эҳтимол тутилган ижрочилари таснифини яратиш; кузатув ҳудудидаги ҳар бир маҳкумнинг мақомини режалаштирилаётган ғайриқонуний ҳаракатига алоқадор бўлиш мумкинлиги нуқтаи назаридан аниқлаш; ҳар бир маҳкумни муайян типга (ёки профилга) киритиш, яъни профиллаш;

3. Профайлинг методини амалга ошириш учун визуал психодиагностика, диагностик экспресс-суҳбат, нейролингвистик дастурлаш методлари, пенитенциар соҳада кўп йиллик тажрибани эгаллаган юқори даражадаги тайёргарликка эга мутахассислар жалб этилади. Агар профайлинг соҳасида хориж тажрибасини ўрганадиган бўлсак, уни бевосита қуйидаги йўналишларга қараб ажратиш мумкин:  криминал профайлинг – асосан Европа ва АҚШда кенг татбиқ этилган;  транспортдаги профайлинг – асосан Исроил ва Россияда кенг татбиқ этилган. Криминил профайлинг одатда, жиноий хатти-ҳаракатларни содир этган шахсларнинг хулқ-атворини ўрганишга қаратилган йўналишдир. Унинг методологик асосини психологиянинг «бихевиористик» назариясига (инсон хулқ-атворини ўраниш) таянади. Унда инсон ҳаракатларини юзага келтирувчи мотивлар бевосита таҳлил қилинади. Буюк Британия, Австрия, Германия ва бошқа Европа мамлакатлари полиция тизимида фаолият олиб бораётган психолог мутахассислар одатда қотиллик жиноятларини фош этишда тажрибали ходимларга бу борада амалий кўмак бериб борадилар. Улар криминал профайлинг усулини шахснинг хулқидаги ноодатий ҳаракатларни қай услубда амалга оширгани, ҳудудни географик жойлашувининг ўзига хос хусусиятларини, воқеа жойида жиноят содир этган шахс томонидан қандай излар қолганини психологик таҳлил қиладилар. Шу билан бирга, жабрланувчининг турмуш тарзи, ҳаёти давомида эришган ютуқ ва муваффақиятсизликлари, шахслараро муносабатлари, фаолиятининг йўналиши ҳамда ундан қониқиш ҳисси, руҳий соғломлиги, низоли вазиятларда ўзини тутиб туриши, ўзига хос психологик фазилатлари, ҳаётга қарашлари ва интилишлари, оиладаги ва яқинлари, дўстлари, душманлари орасидаги ўзаро муносабатлари, жамиятда қабул қилинган норма ва меъёрларга бўлган муносабати ва шахс ҳақидаги бошқа ахборот манбаларини чуқур психологик таҳлил қиладилар ва жиноятни фош этишга кўмак

берадиган изланишлар олиб борадилар. Ушбу йўналишдан олинган натижаларга таянган ҳолда жиноятчи шахснинг психологик портретини яратишга ҳаракат қиладилар. Мамлакатимиз ва хорижда нашрдан чиққан адабиётларда кўп маротаба террорчининг психологик портретини тузишга, инсоннинг террорчилик фаолияти йўлига кириши босқичларини аниқлашга, бу фаолиятга ёлланувчилар сифатида жалб этиладиган шахслар доирасини аниқлашга уринишлар бўлган. Ушбу мураккаб яхлитлик ўрганилгач, террорчи психологиясидаги ҳамма нарса тушунарли бўлади ва унга қарши кураш муаммоси ишончли илмий асосга эга бўлади, деб ҳисобланган. Бироқ айнан шу нарса энг мураккаб, ҳалигача ҳал қилиб бўлмайдиган вазифа бўлиб қолди. Шунга қарамай, бу ҳол террорчининг психологиясини билиш террорчилик фаолиятига алоқадор шахсларни новербал диагностика қилиш учун асос бўла олмаслигини билдирмайди: биринчидан, амалиётда террорчилик ҳаракатларини, мантиқан, «бир марталик, сарфланадиган материал»га тенглаштириладиган ижрочилар амалга оширадилар. Бундай ижрочиларни танлашда кўпинча кейинчалик руҳий ишлов бериладиган оддий ёллашдан фойдаланилади; иккинчидан, террорчи, гарчи кучли мотивлаштирилган бўлса-да, оддий ўлим келтирувчи машина эмас, балки ўзига хос ҳиссий соҳасига эга тирик инсондир. Фош бўлишдан қўрқиш ҳам, режалаштирилган ҳаракати натижасини тасаввур қилишдан туядиган шодлик ҳам уни террорчилик ҳаракатини содир этишга тайёрланаётган чоғидаги ҳиссий ҳолати билдириб қўйиши, бу билан эса психологик зўриқиш ҳолатидаги одамни новербал диагностика қилиш учун «новербал калит» бериши мумкин. Транспортдаги профайлинг – асосан Исроил давлатида жуда яхши ривожланган бўлиб, 1965 – 1990 йиллар орасида Исроил давлатида аэропортларнинг хавфсизлигига катта эътибор қаратилди. Сабаби, бир неча террорчилик хуружлари, самолётларни ўғирлаш, йўловчиларни гаровга олиш ва шу каби салбий ҳолатлар юзага келгани учун бу хизмат кучайтириб

борилди. Масалан, 1968 йилда Исроил ҳаво кучларига тегишли «Боинг» самолёти Жазоирга ўғирлаб кетилган, 1972 йили япон террорчилик гуруҳи аъзоси Казо Окамота БенГурион аэропортида йўловчи ва хизматчиларни автоматдан ўққа тутган, сўнг ўз жонига қасд қилган. 1985 йили Рим ва Вена шаҳарларида Исроил самолётларига бир вақтда террористик ҳужум қилинган. Ҳозирги кунга келиб Исроил давлати транспорт хавфсизлиги бўйича дунё миқёсида етакчилик қилиб келмоқда. Бироқ таъкидлаш жоизки, хавфсизликнинг бу даражада юқори савияда ташкил этилишида жуда катта меҳнат, илмий изланишлар ётибди. Агар Исроил давлати транспортидаги профайлинг тизимини таҳлил қиладиган бўлсак, у мураккаб, аммо анча тизимли эканлигининг гувоҳи бўламиз. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолияти мобайнида профайлинг усулидан қандай фойдаланиши мумкин? Аввало ушбу соҳага алоқадор бўлган зарур амалий психологияга тааллуқли билимларга эга бўлиши лозим. Бу маҳкумларнинг ташқи кўриниши ва хулқ-атвори, ўзини тутиши, буюмларининг ўзига хослиги ва бошқаларга эътиборини қаратиши лозим. Бу касбий кузатув орқали амалга оширилади. Маълумки, муассасада тартиббузарлиикни амалга оширмоқчи бўлган маҳкум ўзининг психологик ҳолатини тўлиқ назорат қила олмайди, унинг организмида, физиологик ва ташқи кўринишида ўзгаришлар юзага келади, вазиятга аффектив ёндашув, ёлғон ва носамимий ҳаракатлар, асабийлашиш кузатилади. Аниқроқ айтганда, унинг психологик ҳолати жазони ижро этиш муассасаси ходимлари билан рўбару келганда носамимийлик ва намойишкорона ҳаракатларни намоён қилади. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари кун тартибини назорат қилишларида маҳкумлар билан муносабат жараёнида улар орасидан шубҳа уйғотувчиларни аниқлашга қаратилган психологик кузатувлар асосий омил бўлиб хизмат қилади. Масалан, ходим шубҳа уйғотган маҳкум билан тўғридан-тўғри психологик алоқага киришда одатда, уларнинг феъл-атворида

ўзгаришлар кузатилади (асабийлашиш, зўриқиш, қўрқув, безовталаниш, ҳаяжонланиш), бу яққол намоён бўладиган аломатдир. Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг профайлинг методини ўрганишига қўйиладиган талаблар:  визуал психологик диагностика асосида шахсни баҳолаш технологиясини эгаллаш;  ашаддий тартиббузарларнинг психологик таъсирига қарши таъсир чораларини қўллаш техникасини эгаллаш;  фавқулодда вазиятларда ҳиссий ҳолатларни бошқариш қобилиятини шакллантира олиш;  ашаддий тартиббузарга қарши таъсир кўрсата олиш қобилиятини шакллантириш;  хизмат фаолиятида турли тоифадаги маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатиш усуллари ва техникасига эга бўлиш;  хулқ типологияси ва оғзаки портрет бўйича ашаддий тартиббузарларни аниқлаш кўникмасини ҳосил қилиш;  маҳкумлар билан муносабат жараёнида улар орасидан тартиббузар шахсларни ажрата олиш қобилиятига эга бўлиш. Пенитенциар тизимда профайлинг методи қўлланиладиган ҳолатлар. Маҳкумлар билан шахслараро мулоқотда берилаётган маълумотнинг ишончлилигини баҳолашда олинаётган маълумотга ишонгиси келади, лекин уни алдаётганларида пайқамайди. Мулоқот олиб бориш. Мулоқот – бу доимо ўйин. Суҳбатдошнинг қизиқувчанлигини ва эмоционал ҳолатини баҳолаш, унинг ўз айтганида туриш, аниқ маълумотлардан қачон фойдаланиш зарурлиги тўғрисида аниқ тушунча беради, бундай вазиятдан фойдаланиб, аниқ ҳаракатни амалга оширишни қўлдан чиқариш мумкин эмас. Маҳкумлар тўпланадиган жойларда ашаддий тартиббузарлар ниятнининг ўзгаришини аниқлаш. Агар маҳкумлар тўпланган жойларда

жанжал чиққанида, қўрқмасдан урушга кирган ходим, яхши ходим ҳисобланмайди, балки оломон орасидан нияти бузуқларни аниқлашни ва можаронинг асосий манбаини бартараф этишни билиши лозим. Жиноятчини психологик профилини тузиш. Бу усул барча профайлинг йўналишининг бош мезони ҳисобланади. Унинг вазифаси, жазони ижро этиш муассасаси ходимлари томонидан шубҳали шахсларнинг профили тўғрисида аниқ билимга эга бўлиш ҳисобланади. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкумлар билан муносабатга киришади ва новербал кузатиш орқали идрок этиб боради. Кириш қоидалари. Инсонлар одатда бир нарса ҳақида гапириб, бутунлай бошқа нарса ҳақида ўйлайдилар, шу боис уларнинг ҳақиқий ҳолатини тушуниш жуда муҳим. Ахборотнинг атиги 7 % сўзлар (вербал равишда), 30 % овоз оҳанги (товуш кучи, интонация) ва 60 % дан ортиғи бошқа новербал каналлар (қарашлар, имо-ишоралар, мимика, жест ва бошқалар) орқали берилади. Суҳбатлашаётган маҳкумни ходим томонидан тўғри тушуниш учун айтилаётган фикрни сўзлар, нутқ, пантомимика ва мулоқот «кузатувчилари» билан чамбарчас боғлиқ равишда баҳолаш мақсадга мувофиқ бўлади. Маҳкумлар ўз қалбидаги ҳис-туйғуларини одатда: – конвенциал тарзда (муайян мулоқот муҳитида стандарт сифати- да қабул қилинган усул орқали); – дабдурустдан (беихтиёр) ифодалайдилар. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари томонидан берилаётган тарбиявий профилактик фаолиятга маҳкум ўз муносабатини билдириб қўймасликка интилаётганида ҳаммаси оддий конвенциал новербал белгилар билан чекланиши мумкин. Бу белгилар баъзан ҳақиқий, аммо кўпинча, чалғитувчи бўлади. Суҳбат давомида маҳкумлар аксарият ҳолларида ўз сўзларини чамалайдилар ва мимикаларини назорат қиладилар, бироқ бир вақтнинг ўзида ичида туғилаётган барча реакцияларнинг кўпи билан 2– 3 тасини

назорат қила олади. Бундай «ахборотнинг чиқиб кетиши» туфайли, тегишли билим ва тажриба ёрдамида маҳкумнинг яширин ҳис-туйғулари ва интилишларини аниқлаш имкони мавжуд бўлади. Маҳкумларда ихтиёрсиз юзага келадиган реакциялар ниҳоятда индивидуал бўлиб, уни жуда яхши билган тақдирдагина уқиб олиш мумкин. Бу жиҳатни тушунмаслик бошқа бировни билишда муқаррар ўзини ўзи алдашга олиб келиши мумкин. Маҳкумнинг ҳақиқий ҳолати, ҳис-туйғулари ва интилишлари баҳоланганда нафақат индивидуал-психологик фарқлар, балки жиноий анъаналар, тарбия, муҳит ва умумий ҳаётий маданиятнинг таъсири ҳам инобатга олинади. Эркакларнинг ҳис-туйғуларига қараганда аёлларники аниқроқ намоён бўлгани боис, уларни аниқлаш осонроқ кечади, аммо ҳар доим ҳам эмас. Бирор маҳкумнинг қалбида юзага келаётган кечинмалар унинг қиёфасида ва ҳаракатларида муайян тарзда кўринади. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари бундай жиҳатларга алоҳида, яъни малакали тарзда ёндашиши мақсадга мувофиқдир. Бунинг қандай юз бериш жараёнини батафсилроқ кўриб чиқамиз. Юз мимикаси (ифодаси). Маҳкумда ҳис қилаётган туйғулари таъсирида юзидаги турли қисмларнинг мувофиқлашган қисқариш ва бўшашишлари юзага келади. Улар маҳкум бошдан кечираётган ҳиссиётларни жуда яхши акс эттирувчи юз ифодаларини белгилаб беради. Юз мушакларининг ҳолатини бошқаришни ўрганиш қийин бўлмаганлиги сабабли, ҳиссиётларнинг юздаги ифодасини кўп ҳолларда ниқоблашга ва ҳатто ўхшатишга ҳаракат қиладилар. Инсон ҳис-туйғуларининг самимий эканлигини юз ифодасидаги симметриясидан билиб олиш мумкин, айни вақтда сохталик қанча кучли бўлса, мимикаларида юзнинг ўнг ва чап қисмларида шунча кўп фарқ қилади. Ҳатто осон англашиладиган мимика ҳам баъзан жуда қисқа вақт (сониянинг улуши мобайнида) давом этади ва кўпинча сезилмай қолади; уни илғай олиш учун анча катта тажриба ёки махсус машқлар керак бўлади.

Бунда ижобий ҳиссиётлар (шодлик, ҳузурланиш) салбий ҳиссиётлар (ғам, уят, нафрат кабилар)га қараганда осонроқ билиб олинади. Инсон лаблари ҳиссий жиҳатдан айниқса ифодали бўлиб, уларни уқиб олиш асло қийин эмас (масалан, оғиз мимикасининг кучлилиги ёки лабларни тишлаш хавотирдан далолат беради, бир томонга қийшайган оғиз эса ишонмаслик ёки бировнинг устидан кулишни билдиради). Юздаги табассум одатда дўстона муносабатни ёки маъқуллашга эҳтиёжни билдиради. Эркаклар учун табассум – у ҳар қандай вазиятда ҳам ўзини бошқариб турганлигини кўрсатиш учун яхши имконият. Аёл кишининг табассуми анча ҳаққоний бўлиб, кўпинча унинг ҳақиқий кайфиятига мос келади. Табассумлар ҳамма жойда турли мотивларни акс эттиргани боис, уларни стандарт тарзда талқин этишга ортиқча ишонмаган маъқул: – ҳаддан ташқари кўп жилмайиш – маъқулланиш эҳтиёжидан дарак беради; – қийшиқ табассум – назорат қилинаётган асабийлик белгиси; – қошлар кўтарилган ҳолатдаги табассум – бўйсунишга тайёрлик; – қошлар туширилган ҳолатдаги табассум – устунликни кўрсатади; – пастки қовоқлар кўтарилмаган ҳолатдаги табассум – носамимийлик; – кўзларни катта-катта очиб қилинган табассум – таҳдид. Ҳис этилаётган туйғулардан дарак берувчи юздаги типик ифодалар қуйидагича: – шодлик: лаблар қийшайган ва бурчаклари орқага тортилган, кўзлар атрофида майда ажинлар ҳосил бўлган; – қизиқиш: қошлар бироз кўтарилган ёки туширилган, айни вақтда кўз қовоқлари бироз кенгайган ёки торайган; – бахт: лабларнинг ташқи бурчаклари бироз кўтарилган ва одатда орқага тортилган, бунда кўзлар хотиржам;

– нафрат: қош бироз кўтарилган, юз чўзилган, бош кўтарилган, гўёки инсон кимгадир юқоридан қараяпти; гўё суҳбатдошидан нари кетяпти; – қўрқув: қошлар бироз кўтарилган, аммо тўғри шаклга эга, уларнинг ички бурчаклари сурилган ва пешона орқали ётиқ ажинлар ўтган, кўзлар кенгайган, пастки қовоқлар таранглашган, юқоридагилари эса бироз кўтарилган, оғиз очиқ туриши мумкин, бурчаклари эса орқага тортилган бўлиб, лабларни тишлар устидан тортади ва тўғрилайди (айнан охирги аломат ҳис-туйғуларнинг жадаллигидан далолат беради); агар қошларнинг юқорида келтирилган ҳолатигина мавжуд бўлса, бу – назорат қилинаётган қўрқув; – ғазаб: пешона мушаклари ичкарига ва пастга тортилган бўлиб, кўзларнинг таҳдид солувчи ёки хўмрайган ифодасини ташкил қилади, бурун катаклари кенгайган ва деворлари кўтарилган, лаблар ё зич ёпишган, ё орқага тортилиб тўғри бурчак шаклига кирган ва зич бирлашган тишлар кўрсатилган, юз кўпинча қизарган; – уят: бош осилган, юз бурилган (ўгирилган), нигоҳлар олиб қочилган, кўзлар пастга қараган ёки бир томондан бошқа томонга «югуради», кўз қовоқлари бироз юмилган, баъзан эса бирлашган; юз анча қизарган, пульс (томир уриши) тезлашган, нафас олиш нотекис; – ғам: қошлар бирлашган, кўзлар хира, лабларнинг ташқи бурчаклари баъзан бироз осилган. Турли эмоцияларда юз ифодаларини билиш нафақат бошқаларни тушуниш, балки ўз иш имитацияларини (одатда кўзгу олдида) пухта ўзлаштириш учун ҳам фойдалидир. Нигоҳ ва кўзлар. Инсоннинг кўзлари унинг ички кечинмаларидан аниқ далолат беради, тажрибали карта ўйинчилари «қиморбозлар» бежизга кўзларини тўқ рангли кўзойнак ортида яширмайдилар.

Инсонларни одатда қуйидагилар фош этади: – кўзларнинг одатдаги ифодасида юз берган ўзгаришлар – муайян ҳиссиётнинг юзага келиши; – кўзларнинг беихтиёр ҳаракатлари (сезиларли «югурик кўзлар») – хавотир, уялиш, алдаш, қўрқув, неврастения (невроз гуруҳига кирувчи психологик бузилиш); – ялтировчи нигоҳ – жонсараклик, қўзғалиш; – қотиб қолган нигоҳ – ниҳоятда ожизлик; – қорачиқларнинг кенгайиши – қизиқишни сезиш ҳамда ахборот, мулоқот, фотосурат, ҳамсуҳбат, овқат, мусиқа ва бошқа ташқи омиллардан ҳузурланиш, ниманидир қабул қилиш, айни вақтда кучли азоб; баъзи дорилар ва наркотиклар (марихуана, кокаин) истеъмол қилиш; – қорачиқларнинг торайиши – ғижиниш, жаҳл чиқиши, нафрат ва бошқа шу каби салбий эмоцияларнинг чулғаб олиши, бирор нарсани қабул қилмаслик; муайян наркотиклар (морфин, героин) таъсири; – қорачиқларнинг тартибсиз ҳаракати – мастлик белгиси (бундай ҳаракатлар қанча кўп бўлса, одам шунча маст бўлади); – кўзнинг кучли пирпираши – қўзғалиш, алдов. Инсонлар ҳар доим ўзлари аниқ завқ оладиган ёки яқин муносабатда бўлган одамларга қарашни афзал биладилар; бунда аёллар эркакларга қараганда кўпроқ новербал қизиқиш намойиш этадилар. Мулоқот жараёнида жазони ижро этиш муассасаси ходимлари кўпинча гапираётганда эмас, балки суҳбатдошни тинглаётганида кўзига қараши тавсия этилади, ҳолбуки ишонтиришга уриниш бўлаётганида баъзан сўзлаб туриб суҳбатдошнинг кўзларига тик қараш усули ҳам қўлланилади. Сиз билан мулоқот қилаётган даврнинг 1/3 қисмидан камроқ вақт мобайнида кўзингизга қараётган субъект ёлғон сўзлайди ёки ниманидир яширишга уринади; кўзини яширмай тик қараб турган одам эса ё сизга

қаттиқ қизиқади (қорачиқлар кенгайган), ё ошкора душманлик намоён этади (қорачиқлар торайган), ё устунлик қилишга интилади. Кўз қарашларининг таснифи қуйидагича таҳлил қилинади: – ҳиссиз нигоҳ – диққат жамланган ўй; – нигоҳни атрофдаги нарсалар ва шифтга кўчириш – суҳбатга қизи- қишнинг йўқолиши, суҳбатдош монологининг ҳаддан ташқари узунлиги; – кўзларга барқарор ва синчков қараш (қорачиқлар торайган) – душманлик ва устунликнинг ёрқин ифодаси; – кўзларга барқарор ва синчков қараш (қорачиқлар кенгайган) – жинсий қизиқиш белгиси; – нигоҳни олиб қочиш ва пастга қараш – уялиш, алдаш; – ёндан қараш – ишончсизлик; – кўзлар гоҳ олиб қочилади, гоҳ орқага қайтарилади – розилик-нинг йўқлиги, ишончсизлик. Ҳолат ва унинг тафсилотлари. Инсон танасининг турғун ҳолати ҳам унинг ички кайфиятидан кўплаб маълумотлар беради. Бунда кўп такрорланадиган ҳолат шахснинг барқарор хусусиятларидан далолат беради. Ҳиссиётлар ўзгарганида, инсонлар одатда гавдасига қараганда юзини яхшироқ назорат қилганликлари боис, кўп ҳолларда индивиднинг ҳақиқий хавотиридан мимикаси эмас, балки гавда ҳолати хабар беради. Тана ҳолатлари инсоннинг руҳий ҳолатига қуйидагича боғлиқ бўлиши мумкин: – қўллар орқада, бош баланд кўтарилган, энгак олдинга чиққан – ўзига ишонч ва бошқалардан устунлик ҳисси; – гавда олдинга чиққан, икки қўл белда – ўз кучига ишонч ва фаол ҳаракатларга тайёрлик, тажовузкорлик, сўзлашганда жиззакилик, ўз қарашларини охиригача ҳимоя қилишга интилиш; – қўллар билан столга тиралиб туриш – суҳбатдош билан алоқа- нинг нотўлиқлиги ҳисси;

– қўллар тирсакларидан букилган ҳолда бош орқасига қўйилган – бошқалардан устунликни англаш; – қўлларнинг бош бармоқларини белбоғ ортига ёки чўнтакларга қўйиш – тажовузкорлик ва ўзига нисбатан намойишкорона ишонч; – қўлларнинг бош бармоқларини чўнтаклардан чиқариб туриш – устунлик белгиси; – қўл-оёқларни чалиштириш – скептик (ишончсиз) ҳимоя установкаси; – чалиштирилмаган қўл-оёқлар ва тугмаси қадалмаган пиджак – ишонч установкаси; – бошни ёнга эгиш – қизиқиш уйғониши; – бошни пастга букиш – салбий муносабат; – бошни бироз орқага ташлаш – тажовузкорлик белгиси; – стул четида ўтириш – кетишга ёки юзага келган вазиятда ҳара- катланишга, ё жамланган қўзғалишни бостириш, ёхуд ўзига эътиборни тортиш ва суҳбатга қўшилишга (исталган пайтда сакраб туришга) тайёрлик; – қўлларни кўкрак олдида, оёқларни бир-бирининг устида чалиш- тириш – суҳбатдан «четлашиш»; – креслода ўтирган ҳолда оёқни унинг тирсак қўйгичига ташлаб олиш – атрофдагиларни менсимаслик, суҳбатга қизиқишнинг йўқолиши; – ўтирган одам оёқлари (болдирлари)нинг чалиштирилиши – маъ- қулланмайдиган муносабатни тийиб туриш, қўрқув ёки ҳаяжон, ўзини назорат қилишга уриниш, салбий ҳимоя ҳолати; – чиқиш эшиги томон йўналтирилган оёқларнинг (ўтирган ёки турган) ҳолати – суҳбатни аниқ тўхтатиш ва кетиш истаги; – ҳолатни тез-тез ўзгартириб туриш, стулда қимирлаб ўтириш, беҳаловатлик – ички хавотир, зўриқиш;

– ўриндан туриш – бирор қарорга келганлик, суҳбат жонга текка- ни, нимадир ҳайратлантиргани ёки лол қолдиргани ҳақидаги сигнал; – қўл бармоқларининг чалиштирилиши – ҳафсаласи пир бўлиш ва салбий муносабатни яширишни исташ (бунда қўллар қанча юқори жойлашган бўлса, салбий ҳолат шунча кучли бўлади); – қўл панжалари бармоқлар учлари орқали бирлаштирилган, аммо кафтлар бир-бирига тегмайди – устунлик, ўзига ва ўз сўзларига нисбатан ишонч белгиси; – тирсаклар столга таянган, панжалар эса оғиз рўпарасида жой- лашган – ҳақиқий ниятларни яшириш, суҳбатдош билан «мушук-сичқон» ўйнаш; – бошни кафт билан ушлаб туриш – зерикиш; – муштга тугилган бармоқлар лунж остида жойлашган, аммо бош учун таянч эмас – қизиқиш белгиси; – бош бармоқ энгакка тиргак бўлган – қандайдир танқидий баҳо белгиси; – ўз кружкасини икки қўллаб ушлаш – ниқобланган асабийлик; – сигарета тутунини юқорига чиқариш – яширин ёки шубҳали фикрлар билан салбий кайфият. Имо-ишора ва тана ҳаракатлари. «Имо-ишора – тананинг эмас, балки қалбнинг ҳаракати». У инсоннинг истаги ва шу пайтда нимани ҳис қилаётганидан, кимдир учун одатий бўлган имо-ишора эса унинг характерига хос жиҳатдан далолат беради. Ташқаридан қараганда бир хил кўринган имо-ишоралар турли одамларда мутлақо ўхшамайдиган маъноларни билдириши мумкин, аммо бир хил жиҳатлари ҳам мавжуд: – фаол имо-ишоралар – ижобий ҳис-туйғуларнинг кўп учрайди-ган таркибий қисми бўлиб, бошқалар иноқлик ва қизиқишнинг ифодаси сифатида тушунадилар;

– ҳаддан ташқари кўп имо-ишоралар – хавотир ёки ўзига нисба-тан ишончсизлик белгиси. Индивиднинг фикр ва эмоцияларини аниқлашда фақат ғайриихтиёрий имо-ишораларни таъкидлаш лозим: – очиқ кафтларни намойиш қилиш – очиқлик кўрсаткичи; – муштларни тугиш – ички қўзғалиш, тажовузкорлик (бармоқлар қанча кучли сиқилса, эмоция шунча кучли бўлади); – гапираётганда оғизни қўл билан (ёки қўлдаги қадаҳ билан) тўсиш – ҳайрат, айтилаётган гапнинг тўғрилигига аниқ ишонмаслик, ёлғон, ишончли хабар, касб одатига кўра лабларга қараб уқиб олишларининг олдини олиш; – қўл билан бурунга тегиш ёки уни аста қашиш – айтилаётган хабарга (ўзига ҳам, шеригига ҳам) аниқ ишонмаслик, ёлғон, баҳс жараёнида янги қарши далилни излаш; – бармоқ билан кўз қовоқларини артиш – ёлғон белгиси, аммо баъ- зан – суҳбатдоши томонидан билдирилаётган гумон ва ёлғонни сезиш; – бошнинг турли қисмлари (пешана, ёноқлар, энса, қулоқ...)ни силаш ва қашиш – ташвишланиш, уялиш, ишончсизлик; – энгакни силаш – қарор қабул қилиш пайти; – қўлларнинг беҳаловатлиги (ниманидир юлиб йиғиш, авторучка- ни бураш, кийим-бош қисмларига тегиш) – эҳтиёткорлик, асабийлик, уялиш; – кафтни чимчилаш – тажовузга тайёрлик; – тирноқларни тишлаш – ички хавотир; – қўлларнинг тана эни бўйлаб турли ҳаракатлари (соатни тўғри- лаш, запонка (игнатугма)га тегиш, манжета (қадама енг)даги тугмаларни ўйнаш) – ниқобланаётган асабийлик; – кийимдаги қилларни тозалаш – маъқулламаслик ишораси;

– халал бераётгани аниқ кўриниб турган бўйинбоғни бўйиндан тортиш – инсон алдаётганини бировлар билиб қолганини гумон қилади, ғазабланганда ҳаво етишмаслиги; – кўзойнак шишаларини артиш ёхуд равоқларини оғизга солиш – ўйлаш учун танаффус, кутиб туришни илтимос қилиш; – кўзойнакларни ечиб, стол устига ташлаш – ҳаддан ташқари кес- кин суҳбат, қийин ва нохуш мавзу; – сигаретани ўчириш ёки бир четга қўйиш – энг катта зўриқиш даври; – сигарета кулини ҳаддан ташқари кўп уриб тушириш – оғир ички ҳолат, асабийлик; – бошни тез эгиш ёки ён томонга буриш – бирор нима дейиш истаги; – гўёки «халал бераётган» сочларни доимий равишда пешонадан четга олиш – хавотир; – нимагадир суяниш ёки таянишга аниқ интилиш – пайтнинг мурак-каблиги ва нохушлигини ҳис этиш, юзага келган вазиятдан чиқиб кетиш йўлини билмаслик (ҳар қандай таянч ўзига бўлган ишончни оширади). Овоз интонациялари. Овоз атрофдагиларга инсоннинг шу пайтдаги ҳолати (кечинмалари, фактларга муносабати, ўзини қандай ҳис қилаётгани, кўп ҳолларда темпераменти ва феълига хос жиҳатлар) ҳақида хабар беради. Шахс (объект)нинг овозидаги оҳанг унинг эмоцияларини аниқлашга имкон беради (ғазаб ва ғамни – осонроқ, рашк ва асабийликни – қийинроқ). Хавотир ёки асабий зўриқиш ҳолатида суҳбатдошнинг овоз тембри ҳам бироз ўзгаради. Бу ҳолат хорижий давлатлар тажрибаларида фойдаланиб келинаётган «ёлғон детектори»нинг алоқасиз (яъни суҳбатдош учун бутунлай сезиларсиз) намуналарида муносиб қўлланилмоқда.

Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкумнинг фикрини таҳлил қилаётганда овозининг кучига ҳам, баландлигига ҳам эътибор қаратиши тавсия этилади: – кўриниб турган баланд оҳанг – завқ-шавқ, шодлик, ишончсизлик; – овоз кучи, оҳанги (тони) ва кенг диапазондаги баландлиги – ғазаб ва қўрқув; – ҳаддан ташқари баланд, «тешиб юборгудек» овоз – хавотир; – юмшоқ ва паст товуш, ҳар бир жумланинг охирида интонация- нинг пасайиши – ғам, чарчоқ; – товушни кучайтириш – зўриқиш, алдов. Новербал товушлар анча кўп ахборот беради: – ҳуштак (бадиий эмаслиги аниқ) – ишончсизлик ёки хавфсираш; – вазиятга номувофиқ хахолаб кулиш – зўриқиш; – овоздаги кутилмаган спазмлар – зўриқиш; – доимий йўтал – ёлғончилик (каззоблик), ўзига нисбатан ишонч- сизлик, хавотир. Лексика хусусиятлари. Инсоннинг сўзлашувига боғлиқ нутқини таҳлил қилиш унинг ички психоэмоционал ҳолатида ҳаммадан кўра кўпроқ ахборот бериши мумкин: нутқда мантиқий урғуларнинг қўйилиши, сўзларнинг қанчалик тез талаффуз қилиниши, ибораларнинг (жумлаларнинг) тузилиши, нормалардан қайси оғишларга йўл қўйилганлиги (ишончсизлик ёки сўзларни нотўғри танлаш, жумлаларнинг сўз ўртасида узилиб қолиши, сўзларнинг ўзгариши, паразит сўзларнинг пайдо бўлиши, тўхтамларнинг йўқолиши), бунда: – тез созланган нутқ – аниқ ҳаяжон ёки нимадандир ташвишла- ниш, кимнидир қаттиқ ишонтириш ёки кўндириш истаги, шахсий қийинчиликлар ҳақидаги гаплар (суҳбат); – суръати секинлашган нутқ – такаббурлик, чарчоқ, босим ости- даги ҳолат, ғам-андуҳ;

– узуқ-юлуқ нутқ – ишончсизлик; – алоҳида «силлиқ» нутқ пайдо бўлиши – жумбишга келганлик; – нутқнинг лўнда ва қатъийлиги – аниқ ишонч; – дудуқланиш – зўриқиш ёки алдов; – сўзларни танлашда қатъиятсизлик – ўзига нисбатан ишончсиз- лик ёки нима биландир қўққисдан ҳайратга солиш нияти; – нутқдаги камчиликларнинг пайдо бўлиши (сўзларни такрорлаш ёки бузиб талаффуз қилиш, жумлаларни ўртасидан узиб қўйиш) – шубҳасиз ҳаяжон, аммо баъзан алдаш истаги бўлиши ҳам мумкин; – нутқда тўхтамларни ишлатмаслик – зўриқиш; – ҳаддан ташқари узун тўхтамлар – қизиқмаслик ёки норозилик; – нутқда паразит сўзлар билан тўлдириладиган тўхтамлар пайдо бўлиши («хўш»..., «айтмоқчи»..., «э»...) – фикрни ифодалашдаги қатъиятсизлик ва қийинчилик, вазиятдан чиқиш йўлини излаш; – одатдагидан тезроқ айтиладиган тутуриқсиз сўзлар йиғиндиси- нинг кўпайиши – ҳиссий қўзғалиш, зўриқиш; – доимо бошқаларнинг гапини бўлиш – зўриқиш; Юқорида келтириб ўтилган шахс психологиясининг ўзига хос белгилари инсонни ҳар қандай ҳолатда ҳам фош этиши мумкин. Шу сабабли ҳар бир жазони ижро этиш муассасаси ходимлари ўз хизмат фаолияти мобайнида бевосита шахсларнинг юқорида келтирилган ихтиёрий ва ихтиёрсиз хатти- ҳаракатларини кузатиб боришлари, ўзлари учун зарур бўлган ахборотни олишда етарли психологик билимларга эга бўлишлари керак. Бунинг учун эса унинг доимий равишда ўз устида ишлаш, касбий маҳоратини ошириб бориш, касбий кузатувчанлик ҳамда мантиқий фикрлаш қобилиятини ривожлантириши тавсия этилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 7. Билл Уизерс. Управление конфликтами. – СПб., 2004. 8. Глоточкин Д., Пирожков В. Ф. Исправительно-трудовая психология. – М., 2004.

Похожие

Профайлинг методи маҳкумлар хулқ атвори ва хатти ҳаракатини психологик баҳолаш усули сифатида

Ички ишлар органлари тизимида жисмоний ва юридик шахслар вакилларини қабул қилишнинг ҳуқуқий асослари

Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар органлари

Ички ишлар органларининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти

Ички ишлар органлари фаолияти устидан прокурор назорати