Мажбурият тушунчаси ва мазмуни. Мажбуриятни бажариш - Юриспруденция - Рефераты

Мажбурият тушунчаси ва мазмуни. Мажбуриятни бажариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.63671875 KB

Мажбурият тушунчаси ва мазмуни. Мажбуриятни бажариш Режа: 1. Мажбурият ва мажбурият ҳуқуқи тушунчалари 2. Мажбуриятларнинг вужудга келиш асослари 1. Мажбурият субъектлари тушунчаси 2. Мажбуриятда қатнашувчи тарафларнинг кўпчилик бўлиши, улушли ва шерик мажбуриятлар 3. Мажбуриятдаги шахсларнинг ўзгариши. 1. Мажбуриятларни бажариш тушунчаси ва тамойиллари.

Мажбурият ҳуқуқи тушунчаси, тизими ва вужудга келиш асослари ҳақидаги қоидалар. Мажбуриятда қатнашувчи тарафлар, улушли ва шерик мажбуриятлар, мажбуриятда қатнашувчи тарафларнинг кўпчилик бўлиши, мажбуриятдаги шахсларнинг ўзгариши, регресс (қайтарма) мажбурият масалалар. Мажбуриятларни бажариш тушунчаси ва тамойиллари, мажбуриятларни бажарувчи субъектлар (шахслар) доираси, бажариш предмети, муддати, жойи ва усуллари илмий-назарий ҳамда амалий жиҳатлари. 1. Мажбурият ва мажбурият ҳуқуқи тушунчалари. Фуқаролик ҳуқуқида мажбурият деб, шундай фуқаролик-ҳуқу қий муносабатга айтиладики, унга асосан бир шахс (қарздор) бошқа шахс (кредитор) фойдасига муайян ҳаракатларни амалга оширишга, чунончи мол-мулк топшириш, ишни бажариш, хизматлар кўрсатиш, пул тўлаш ва ҳоказо ёки муайян ҳаракатдан ўзини сақлашга мажбур бўлади; кредитор эса қарздордан ўзининг мажбуриятларини бажа ришни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади (ФК, 234-модда). Юқорида берилган таърифга кўра, мажбурият кенг маънода, ҳуқуқ субъектлари ҳисобланган шахслар (ташкилотлар ва фуқаролар) ўртасида бўладиган фуқаролик-ҳуқуқий характердаги муносабатлар ни билдиради. Мажбурият тушунчаси ҳуқуқнинг бошқа соҳаларида ҳам чунон чи, маъмурий ҳуқуқ, оила ҳуқуқи, меҳнат ҳуқуқи соҳаларида ҳам берилади. “Мажбурият” атамаси бошқа маъноларда ҳам ишлатилади, масалан, мажбурият деб, фақат муайян бир ҳаракатни қилишга, чунончи, ижара ҳақини тўлашга, сотиб олинган нарсани топширишга қаратилган бурчга ҳам айтилади. Мажбурият субъектлари ва объектлари унинг муҳим унсурлари ҳисобланади.

Мажбурият субъектлари муайян ҳуқуқларга эга бўлган ва зимма сига мажбурият олган шахслардир. Ҳар бир мажбуриятда , албатта, икки тараф иштирок этади. Муайян бир ҳаракатнинг қилинишини ёки муайян ҳаракатни қилишдан сақланишни талаб этишга ҳақли бўлган тараф – кредитор деб аталади. Муайян ҳаракатни қилишга ёки ҳаракат қилишдан сақланишга мажбур бўлган тараф эса қарздор деб аталади. Мажбуриятда иштирок этувчи кредиторнинг ҳуқуқи нисбий ҳуқуқ бўлади, чунки кредитор фақат маълум шахс ёки шахсларга (бир қарздор ёки бир неча қарздорларга) нисбатан талаб қўйиш ҳуқуқига эга. Мажбуриятда кредиторнинг талаб қилиш ҳуқуқи ва шунга яраша қарздорнинг бурчи нимага қарата белгиланган бўлса, шунинг ўзи мажбурият объекти ҳисобланади. Жумладан, ҳуқуқ ва бурчлар бирор- бир ашёни олишга, топширишга, муайян пул суммасини тўлашга, бирор-бир ишнинг бажарилишига қаратилган ҳуқуқий ҳаракатлардан иборат бўлиши мумкин. Мажбуриятлар мажбурият ҳуқуқи тушунчасини келтириб чиқаради. Мажбурият ҳуқуқи – мулк топшириш, ишларни бажариш, хизмат кўрсатиш ёки пул тўлаш билан боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган фуқаролик-ҳуқуқий нормалар йиғиндисидир. Мажбурият ҳуқуқи жамиятимизда мулкий муносабат ларнинг энг муҳим ва кенг соҳасини, ўзининг фуқаролик-ҳуқуқий характеридаги қоидалари билан тартибга солади. У ташкилотлар билан фуқаролар ўртасидаги муносабатларни ҳам, чунончи, фуқаро ларга хилма-хил товарлар, озиқ-овқат маҳсулотларини сотишда, уларга ҳар турдаги хизматлар кўрсатиш, уй-жойлар бериш ва бошқа ҳолларда вужудга келадиган муносабатларни ҳам тартибга солади. Жамиятдаги мажбуриятга оид ҳуқуқий муносабатлар фуқаролар ва ташкилотларнинг хилма-хил эҳтиёжларини қондириш, таъминлаш мақсадларида ўрнатилади. Мажбуриятлар тўғрисидаги нормалар мулкнинг бир шахсдан иккинчи шахсга ўтишини, ишлаб чиқариш ва маиший хизмат кўрсатиш корхоналари орқали хилма-хил хизматлар кўрсатилишини тартибга солади. Мажбуриятлар воситасида мулк ва мулкий ҳуқуқлар қўриқланиши

таъминланади, фуқаронинг соғлиғига зарар етказилганда, фуқаро ўлдирилганида кўрилган зарарлар қопла нади ва ҳоказо. Мажбурият ҳуқуқи фуқаролар билан фуқаролар ўртасидаги муносабатларни ҳам, жумладан, бозорларда озиқ-овқат маҳсулот ларини олишда, уй-жой сотиб олиш ва бошқа ҳолларда бўладиган ўзаро муносабатларни ҳам тартибга солади. У ташкилот ва фуқаро ларга етказилган мулкий зарарнинг тўланишини, шунингдек қонун ёки шартномалар билан белгиланган асослар бўлмай туриб олинган нарсаларнинг қайтарилишини таъминлайдиган ҳуқуқларни ҳам ўз ичига олади. Мажбурият ҳуқуқи тизими икки асосий бўлимдан: мажбурият лар тўғрисидаги умумий қоидалар ва мажбуриятларнинг айрим тур ларига оид махсус қоидалардан иборат. Мажбурият тўғрисидаги умумий қоидаларда (ФКнинг 234-385- моддалари) мажбуриятларнинг келиб чиқиши ва бажарилиши, мажбу - риятларнинг бажарилишини таъминлаш, талаб қилиш ҳуқуқини бировга ўтказиш ва қарзни кўчириш, мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик ва ниҳоят мажбуриятларнинг бекор қилиниши асослари, мажбурият муносабатларини вужудга келтирувчи асосий ҳуқуқий восита ҳисобланган шартномалар ва уларни тузиш, ўзгартириш ҳамда бекор қилиш тартиби каби масалалар белгиланади. Мажбуриятларнинг айрим турларига бағишланган ФК норма лари мажбурият ҳуқуқи томонидан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар ниҳоятда кўп ва хилма-хил бўлганлиги туфайли Ко дексда салмоқли ўринни эгаллайди. Мажбурият ҳуқуқининг мазкур махсус қисми нормалари мазмуни ва ҳажми бўйича тенг бўлмаган икки туркумга: шартномали мажбуриятлар институтларига ва шарт номасиз (шартномадан ташқари) мажбуриятлар институтларига бўлинган. Шартномали мажбуриятларга оид ҳуқуқий институтлар асосан шартномавий муносабатлардан вужудга келади ва унинг асосий хусусияти мажбурият тарафларининг эрк-иродасини намоён этиш орқали юзага келади.

Фуқаролик қонунчилигида аниқроғи, ФКда шартномали мажбуриятлар қуйидагича жойлаштирилган ва гуруҳ ларга бўлинган: 1. Мол-мулкни ва мулкий ҳуқуқларни бошқа шахсга ўтказиш билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар: олди-сотди (чакана олди-сотди (ФКнинг 425-436 моддалари), маҳсулот етказиб бериш (ФКнинг 437-456 моддалари), товарлар етказиб бериш тўғрисидаги давлат контракти (ФКнинг 457-464 моддалари), контрак тация (ФКнинг 465-467 моддалари), энергия таъминоти (ФКнинг 468-478 моддалари), кўчмас мулкни сотиш (ФКнинг 479-488 моддалари), корхонани сотиш (ФКнинг 489-496 моддалари)), айирбошлаш (ФКнинг 497-501 моддалари), ҳадя (ФКнинг 502- 511 моддалари), рента (доимий ва умрбод рента) (ФКнинг 512-529 моддалари), умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш (ФКнинг 530-534 моддалари); 2. Мол-мулкни фойдаланиш учун бошқа шахсга топшириш билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар: мулк ижараси, прокат, транспорт воситалари ижараси, бинолар ва иншоот лар ижараси, корхонани ижарага бериш, лизинг (молия ижараси), уй-жой ижараси, мол- мулкдан текин фойдаланиш (ФКнинг 535-630 мод далари); 3. Иш бажариш билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар: пудрат, маиший пудрат, қурилиш пудрати, лойиҳа ва қидирув ишлари пудрати, илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрати (ФКнинг 631-702 моддалари); 4. Хизмат кўрсатиш билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар: хизмат кўрсатиш билан боғлиқ шартнома лар (ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш (ФКнинг 703-708 моддалари), йўловчи, багаж ва юк ташиш (ФКнинг 709-725 моддалари), транспорт экспедицияси (ФКнинг 726-731 моддалари), омонат сақлаш ва унинг алоҳида турлари (ФКнинг 875-913 моддалари), молиявий хизматлар (суғурта (ФКнинг 914-961 моддалари)), қарз ва кредит (ФКнинг 732-748 моддалари), пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш – факторинг (ФКнинг 749-758

моддалари), омонатларни банкда қабул қилиш ва сақлаш (ФКнинг 759-770 модда лари), банк ҳисобварақларини очиш, олиб бориш (ФКнинг 771-789 моддалари) ва банк ҳисоб-китобларини амалга ошириш бўйича банк хизматлари (ФКнинг 790-816-моддалари)); 5. Вакиллик фаолияти билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар: топшириқ (ФКнинг 817-825 моддалари), бегона шахснинг манфаатини кўзлаб топшириқсиз ҳаракат қилиш (ФКнинг 826-831 моддалари), воситачилик (ФКнинг 832-848 модда лари), мол-мулкни ишончли бошқариш (ФКнинг 849-861 моддалари), комплекс тадбиркорлик лицензияси – франшизинг (ФКнинг 862-874 моддалари); 6. Ташкилий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар: юридик шахсни ташкил қилиш тўғрисидаги таъсис шартномасини тузиш, оддий ширкат асосида биргаликдаги фаолият, дастлабки шартнома бўйича мажбуриятлар, узоқ муддатли хўжалик алоқаларини ўрнатиш тўғрисидаги шартнома бўйича мажбуриятлар, мажбурий тартибда шартнома тузиш бўйича мажбуриятлар ва ҳ.к. Шартномасиз мажбуриятлар шахснинг эрк-иродасидан ташқа рида юз беради ёки бир томонлама ҳаракат натижасида келиб чиқади. Унинг қуйидаги турлари мавжуд: 1. Бир томонлама ҳаракатлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар: омавий танлов, мукофотни ошкора ваъда қилиш (ФКнинг 976-982- моддалари); 2. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар (умумий асосларда зарар етказиш (бош ва махсус деликт) (ФКнинг 985-1004 моддалари), фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш (ФКнинг 1005-1016 моддалари), товарлар, ишлар, хизматлардаги нуқсонлар оқибатида етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш (ФКнинг 1017-1020 моддалари), маънавий зарарни қоплаш (ФКнинг 1021-1022 моддалари) 3. Асоссиз бойлик орттириш оқибатида келиб чиқадиган мажбуриятлар (ФКнинг 1023-1030 моддалари).

Мажбурият мазмуни деганда, кредиторнинг қарздор томонидан муайян ҳаракатлар қилинишини (ёки қилинмаслигини) талаб этишга бўлган ҳуқуқи ва қарздорнинг шунга яраша бўлган бурчи тушуни лади. Қарздор томонидан қилиниши лозим бўлган ҳаракатлар ҳар хил: ашёни эгасига (кредиторга) топшириш, ашёларни фойдаланиш учун топшириш, маълум сумма пулни тўлаш, бирор-бир ишни бажа риш ёки хизмат кўрсатиш, қарздор томонидан битимнинг тузилиши ни таъминлаш, бировга етказилган зарарни тўлаш, асоссиз ортти рилган бойликни ўз эгасига қайтариш тўғрисида бўлиши мумкин. Юқорида кўрсатилган мажбурият объектларидан кўринишича, мажбуриятнинг мазмуни асосан мулкий характердаги ҳуқуқ ва бурч лардан иборат бўлса-да, ҳуқуқ субъектларини ўзаро мулкий харак терда бўлмаган мажбуриятлар ҳам белгилашлари мумкин. Масалан, асар муаллифлардан бири ўзаро келишув бўйича муайян вақт ичида асарнинг бир қисмини тузатиб, қайта ишлаб келиш тўғрисида ўз зиммасига мажбурият олиши мумкин. Хулоса қилиб айтганда, мажбуриятларнинг мазмунида қонунга хилоф бўлмаган ҳар қандай мулкий ва номулкий ҳаракатларни қилишни талаб этишга қаратилган ҳуқуқлар ва бу ҳаракатларни қилиш юзасидан олинган мажбуриятлар бўлиши мумкин. Мажбурият тарафларининг бир-бирларига нисбатан белгиланган ҳуқуқ ва мажбуриятлари уларнинг характерига қараб фарқланади. Улар мазмуни, объектлари ва субъектларига қараб қуйидаги турларга бўлинади: 1. Ижобий ва салбий мазмунли мажбуриятлар . Агар мажбурият юзасидан қарздор муайян бир ҳаракатни қилишга бурчли бўлиб, кредитор айнан шундай ҳаракатнинг қилинишини талаб қилишга ҳақ ли бўлса, бундай мажбурият ижобий мазмунли мажбурият ҳисобла нади. Ҳуқуқий муносабатнинг кўпчилигида ижобий мазмунли мажбу риятлар ётади. Масалан, олди-сотди, мулкни ижарага бериш, маиший хизмат кўрсатиш соҳасида олинадиган мажбуриятлар – ижобий мазмунли мажбуриятлардир.

Агар мажбурият бўйича қарздор муайян ҳаракатни қилишдан сақланишга бурчли, кредитор ҳаракат қилишдан сақланишини талаб этиш ҳуқуқига эга бўлса бундай мажбурият салбий мазмунли мажбурият ҳисобланади. Масалан, нашриёт шартномаси бўйича муаллиф шартнома кучда бўлган даврда ўз асарини бошқа нашриётга топширишдан сақланиш мажбуриятини олса, нашриёт муаллифнинг бошқа нашриёт билан шартнома тузишдан сақланишини талаб этиш ҳуқуқини олади. 2. Бир томонлама ва икки томонлама мажбуриятлар . Мажбуриятда қатнашувчиларнинг бирида фақат талаб қилиш ҳуқуқи (ёки ҳуқуқлари), иккинчи томонда эса фақат мажбурият (мажбурият лар) бўлса , бундай мажбуриятлар бир томонлама мажбуриятлар ҳисобланади. Масалан, қарз шартномаси. Қарз шартномаси бўйича қарз берган шахс қарзнинг қайтарилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлса, қарздор ўз зиммасига олган қарзини қайтаришга бурчлидир. Ҳуқуқий муносабатда қатнашувчиларнинг ҳар қайсиси ҳам ҳуқуқ, ҳам мажбуриятга (қатор ҳуқуқлар ва мажбуриятларга) эга бўлса, бундай мажбуриятлар икки томонлама мажбурият ҳисоблана ди. Икки томонлама мажбуриятларга олди-сотди, ижара, пудрат каби шартномаларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Чунончи, олди-сотди муносабатида сотувчида сотилган нарсани топшириш мажбурияти бўлса, олувчида сотиб олинган нарсанинг қийматига яраша ҳақ тўлаш мажбурияти бўлади ва аксинча. Аксарият мажбуриятлар икки томонлама мажбуриятлардир. 3. Муайян ҳаракатни бажаришга қаратилган ва муқобил маж - буриятлар . Агар ҳуқуқий муносабат бўйича кредитор қарздордан муайян бир ҳаракат қилинишини, масалан, маълум ишнинг бажари лишини, бирор-бир ашёнинг топширилишини ёки маълум сумма пул тўланишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлса, бундай мажбурият муайян ҳаракатни бажаришга қаратилган мажбурият ҳисобланади. Агар ҳуқуқий муносабатда кредиторнинг талаби бўйича қарздор бир неча ҳаракатлардан бирини бажаришга мажбур бўлса, бундай мажбурият муқобил мажбурият саналади.

Муқобил мажбурият бўйича ҳуқуқий муносабатда бир неча ҳаракат кўрсатилган бўлса ҳам, мажбуриятнинг мазмунини қарздорнинг фақат биргина мажбурияти ва кредиторнинг шу мажбуриятнинг бажарилишини талаб қилишга бўлган ҳуқуқи ташкил этади. Ҳуқуқий муносабатда назарда тутилган ҳаракатлардан бирининг бажарилиши билан мажбурият ижро этилган ҳисобланади. Муқобил мажбуриятнинг бажарилиши тўғрисидаги қоида ФКнинг 250-моддасида берилган. Мазкур моддада кўрсатили шича, агар қарздор икки ёки бир неча ҳаракатлардан бирини бажа ришга мажбур бўлса, қонун , шартнома ёки мажбуриятнинг моҳияти дан бошқача тартиб англашилмаса, танлаш ҳуқуқи қарздор ихтиёрида бўлади. Ўзбекистон Республикасининг бир қатор қонун ҳужжат лари 1 да қа йси мажбуриятнинг бажарилиши лозимлигини танлаш ҳуқуқи кредиторга берилганлиги кўрсатилади. Чунончи, уларда сотилган ашёнинг сифати лозим даражада бўлмаганда, сотиб олувчи ўз хоҳиши билан ана шу ашёни бошқа сифатли ашёга алмаштириш ёки харид баҳосини тегишли даражада камайтиришни ёхуд сотувчи нинг шу ашёдаги камчиликларни ҳақ олмай тузатиб беришини ёки шу камчиликни тузатиш учун олувчининг қилган харажатларини тўлаш - ни ё бўлмаса шартномани бекор қилиб, ўзига етказилган зарарнинг тўланишини талаб қилишга ҳақли бўлади, деб кўрсатилади. Бу қоида бўйича қарздор сифатидаги сотувчи томонидан бажарилиши лозим бўлган ҳаракатлардан бирини танлаш ҳуқуқи кредиторга, яъни сотиб ол у вчига берилади. 4. Шахсий характерга эга бўлган мажбуриятлар ва шахсий характерга эга бўлмаган мажбуриятлар . Баъзи мажбуриятлар ҳуқу қий муносабатда қатнашувчиларнинг ҳар қайсиси ёки бирининг шахси билан қатъий боғлиқ бўлиши мумкин. Масалан, топшириқ шартномаси бўйича вужудга келадиган мажбурият вакилнинг (топши риқни бажарувчининг) ишончли шахс 1 Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, Ўзбекистон Республикасининг “Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуни// Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахбо- ротномаси, 1996. 5-6-сон, 59-модда, Ўзбекистон Республикасининг “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонуни //Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998. 9-сон, 170-модда.

бўлишига қараб белгиланади. Бундай шахсий характерга эга бўлган мажбуриятларнинг бажарили шини, агар қонун ёки шартномада бошқача ҳол белгиланмаган бўлса, бошқа шахсга ўтказилишига йўл қўймайди, кредитор ҳам бошқа шахс билан алмашиниши мумкин эмас. Бундай мажбуриятлар, одатда , қарздор ёки кредиторнинг вафот этиши билан бекор бўлади. Аксарият ҳуқуқий муносабатларда мажбуриятнинг ким томони дан бажарилиши аҳамиятга эга бўлмайди. Масалан, қарз шартномаси бўйича мажбуриятнинг фуқаро Г. томонидан ҳам ёки унинг учун фуқаро Б. томонидан ҳам бажарилиши мумкин. Бундай шахсий характерга эга бўлмаган мажбуриятлар бўйича кредитор ҳам, қарздор ҳам бошқа шахс билан алмашинишига йўл қўйилади. Бундай мажбу риятлар бўйича кредитор ёки қарздорнинг вафот этиши мажбурият нинг бекор қилиниши учун асос бўлмайди. Мажбуриятда санкция масаласига келсак, фуқаролик ҳуқуқи нормаларига мувофиқ қўлланиладиган мажбурлаш чоралари кўпинча ҳуқуқ бузилишда, мажбуриятларни бажармаслик ёки тегишли дара жада бажармаслик учун қўлланилади. Санкция фуқаролик-ҳуқуқий муносабатида иштирок этаётган тарафлар ўз зиммаларидаги мажбу риятларини бажармаган ёки лозим даражада бажармаганларида , ҳуқуқ нормаларига мувофиқ қўлланиладиган мажбурлаш чорасидир. Бузилган мажбуриятлар юзасидан қўлланиладиган санкциялар ҳар хил. Мажбурий чора сифатида қўлланиладиган санкциялар умумий характерга эга бўлиши ҳамда махсус, яъни аниқ бир ҳуқуқий муно сабатдан юзага келган ҳаракатларга нисбатан қўлланиладиган бўлиши мумкин. Умумий характердаги санкциялар мажбуриятнинг бажарилиши ни кечиктириш, бирор ашёни топшириш мажбуриятини бажармаслик учун қўлланилади. Махсус санк ц ияларга мисол қилиб , сотилган ашёларнинг сифати тегишли даражада бўлмаслиги учун сотувчининг жавобгарлигини кўрсатиши мумкин.

Санкция мажбуриятларда иштирок этувчи ва ўз зиммаларидаги мажбуриятларни бажармаган тараф – кредитор ва қарздорга нисбатан қўлланилади. Мажбуриятларни бузганлик учун қўлланиладиган санкциялар қуйидаги гуруҳларга бўлиниши мумкин: 1. Ихтиёрий бажарилмаган бурчни мажбурий ижро эттириш. Масалан, олинган қарз пули ихтиёрий равишда тўланмаганида , уни мажбуран ундириш мумкин бўлади. 2. Шартномада кўрсатилган мажбурият бажарилмаганда , уни бир томонлама бекор қилиш. Масалан, ижарага олувчи ўз мажбу риятини бажармаганда , ижарага берувчининг талаби билан шартнома муддатидан аввал бекор қилиниши мумкин. 3. Мажбуриятнинг ижро этилиши тартибини ўзгартириш. Маса лан, маҳсулот олувчи ташкилот аввал маҳсулотлари учун ҳақ тўлаш ни кечиктирганида , маҳсулот етказувчи у билан акцепт шакли бўйича ҳисоб - китоб қилмай, балки харидор ташкилотга ноқулай бўлган аккредитив шакли бўйича ҳисоблашиш тартибига ўтиши мумкин. 4.Тузук тараф зиммасида бўлган мажбуриятлар ҳажмини камай - тиришга қаратилган санкциялар. Бунга мисол қилиб , харидор ўзига шартнома шартларига номувофиқ сифатдаги ашё топширилганида, унинг нархини тегишлича камайтиришни талаб қила олишлигини кўрсатиш мумкин. 5. Нотузук тарафнинг зиммасида бўлган мажбуриятлар ҳажмини ошириш. Бундай санкция қўлланилишида мажбурият бузган нотузук тараф ўзи учун ноқулай бўлган баъзи вазифаларни, қўшимча мажбу риятларни бажаришга мажбур қилинади. Масалан, сифатли нарса ўрнига сифатсиз ашё топширган сотувчи бу ашёнинг нуқсонларини тузатиш учун ёки камчиликларни йўқотиш учун харидор томонидан қилинган харажатларни тўлашга мажбур қилиниши мумкин.

6. Мулкий жавобгарлик чоралари сифатида кўриладиган санкциялар. Бу тўғрида қуйироқда баён этилади. 2. Мажбуриятларнинг вужудга келиш асослари. Фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини келтириб чиқарадиган ҳолатлар мажбуриятга оид ҳуқуқий муносабатларни ҳам вужудга келтирадиган асослар бўлиб, улар ФКнинг 8-моддасида кўрсатилган. Мажбуриятларнинг келиб чиқиши шахсларнинг эркини ифода этилиши билан ёки маълум ҳолатнинг содир бўлиши билан боғлиқ бўлишига қараб, юридик фактлар қандай вазиятда келиб чиқишидан қатъи назар, икки турга – юридик ҳаракатлар ёки юридик ҳодисаларга бўлинади. Юридик ҳаракатлар мажбуриятларнинг вужудга келиш асоси сифатида деярли кенг тарқалган юридик фактлар қаторига киради. Фуқаролик ҳуқуқи нормалари мажбуриятларнинг вужудга келишини фақат ҳаракатларнинг юз бериши билангина эмас, шунинг дек ҳаракатсизлик, яъни шахснинг муайян ҳаракатни бажаришдан ўзини сақлаш билан ҳам боғлайди 2 . Умумий қоидага биноан, мажбуриятлар ФКда назарда тутилган асосларда вужудга келади. Аммо, бундай мажбуриятларнинг вужудга келиши қонунда назарда тутилмаган бўлса-да, лекин фуқаролик қонун ҳужжатларининг умумий моҳияти ва мазмунига зид бўлмаган фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳаракатлари асосида ҳам вужудга келиши мумкин (ФКнинг 8-моддаси 1-қисми). ФКнинг 234-моддасида белгиланганидек, мажбуриятлар шарт номадан, зиён етказиш натижасида ҳамда фуқаролик қонунларида назарда тутилган бошқа асослардан келиб чиқади. Фуқаролик қонун ларида назарда тутилган бошқа асослар таркибига давлат органлари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳужжатлари, суд қарори, турли воқеа ҳодисаларни киритиш мумкин. Юридик адабиётларда мажбуриятларнинг вужудга келиш асосларини кенгайтирган ҳолда тушунтиришга ҳаракат қилинади ва уларни муайян 2 Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. -26 б.

юридик фактлар, юридик фактнинг бир тури бўлган шартномалар, бир томонлама битимлар, давлат органлари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳужжатлари, суд қарори, ғайриқонуний ҳаракатлар (деликт ва асоссиз бойлик ортириш), юридик ҳаракатлар (юридические поступки) масалан, топилмани қайтариш (ФКнинг 192-моддаси) ёки топилган хазинани топшириш (ФКнинг 196-моддаси) ёхуд шахсга ёки унинг мол-мулкига зарар етишини олдини олиш учун унинг топшириғисиз қилинган ҳаракат (ФКнинг 826-моддаси) қилиш ва бошқаларга бўлинади 3 . Маълумки, ФКнинг кўплаб нормалари шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятларни тартибга солишга қаратилган. Бу ҳуқуқий нормалар воситасида тартибга солинадиган мажбуриятлар жумласига мулкни бошқа шахснинг эгалигига топшириш, мулкнинг фойдаланиш ҳуқуқини ўтказиш (мулк ижараси ва уй-жой ижараси, текин фойдаланиш тўғрисидаги шартномалар)дан, бирор ишни бажа риш ёки хизмат кўрсатиш ва бошқа шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятлар киради. Ҳозирги бозор муносабатлари шароитида турли тадбиркорлик субъектлари ўртасида тузиладиган шартнома лардан келиб чиқадиган мажбуриятлар алоҳида аҳамиятга эгадир. Давлат органларининг қонунда фуқаролик ҳуқуқ ва мажбурият лари вужудга келишининг асоси сифатида назарда тутилган ҳужжат лари ҳам мажбуриятларни келтириб чиқариши мумкин. Бундай ҳуж жатлар турли кўринишларда – давлат буюртмаси ёки маъмурий ҳуж жатлар шаклида бўлиши мумкин. Фуқароларга уй-жойлардан фойдаланиш ҳуқуқини берадиган ордер ҳам маъмурий далолатнома сифатида уй бошқармаси билан ордер олган фуқаро ўртасида уй-жой ижараси шартномасини тузишга ва шу билан муайян мажбуриятларни вужудга келтиришга асос бўлади. Фуқаролик-ҳуқуқий мажбурият судлар томонидан чиқарилган ҳужжатлар (ҳал қилув қарорлари, ажримлар, ҳукмлар) асосида ҳам вужудга 3 Ўша адабиёт. -25-31 б.

келиши мумкин. Қонун йўл қўйган асосларда мол-мулкни қўлга киритиш натижасида ҳам (масалан, эгалик ҳуқуқини вужудга келтирувчи муддат ҳосил бўлганлиги сабабли) мажбурият келиб чиқиши мумкин. Бир томонлама битимлар ҳам фуқаролик-ҳуқуқий мажбуриятларни келтириб чиқарувчи юридик фактлар жумласига киради. Бундай битимга мувофиқ, шахснинг эрки иккинчи бир шахсга ҳуқуқ ва мажбурият келтириб чиқаради. Бир томонлама битимларга мисол қилиб, васиятномани кўрсатиш мумкин. Васият бўйича масалан, мулк олиш ҳуқуқи ва марҳумнинг қарзларини тўлаш мажбурияти вужудга келиши мумкин. Яратилган ихтиро ва фойдали модель, буюмларнинг саноат намуналари, фан, адабиёт ҳамда санъат асарлари қонун талабларига жавоб бериши керак. Тегишли қонунлардаги нормаларга мувофиқ, бу яратилган нарсалар уни яратган шахс билан ўзга шахслар, шунингдек тегишли давлат ташкилотлари ўртасида мажбуриятларнинг келиб чиқишига асос бўлади. ФКнинг 234-моддасида кўрсатилганидек, фуқарога ёки ташки лотга зиён етказиш ҳам муайян мажбуриятлар туғдиради. Бундай мажбуриятлар, одатда, деликт мажбуриятлар деб аталади. Мажбуриятлар қонунларда белгиланганидек, ҳеч бир асосларсиз бошқа шахснинг мол-мулкини эгаллаб олиши ёки тежаб қолишидан келиб чиқади. Асоссиз олинган ёки тежаб қолинган мол-мулк жабрла нувчига асл ҳолида қайтарилиши лозим, агар бунинг имконияти бўлмаса, мол-мулк қўлга киритилиши пайтидаги ҳақиқий қийматини тўлаш, агар қўлга киритувчи орттирилган бойликнинг асоссизлигини билганидан кейин дарҳол унинг қийматини тўламаган бўлса, мол-мулк қийматининг кейинги ўзгариши туфайли кўрилган зарарни тўлаш мажбурияти вужудга келади. Бошқа шахсларнинг ишларини топшириқсиз бажарганлик сабабли келиб чиқадиган мажбуриятлар тўғрисидаги қоидалар ҳам қонунларда мавжуд. Қонунларда кўрсатилишича, бошқа шахс манфаатларини кўзлаб топшириқ олмай ҳаракат қилган шахс, шу муносабат билан қилган зарур

харажатларнинг, шунингдек бошқа ҳақиқий зарарни тўлани шини талаб қилишга ҳақли. Агар манфаатдор шахс топшириқ олмай ҳаракат қилган шахснинг ишини маъқулласа, бундай ҳолларда ФКнинг топшириқ шартнома тўғрисидаги қоидалари қўлланилади ва мажбуриятларнинг келиб чиқишига асос бўлади. Фуқаролик-ҳуқуқий мажбуриятлар танлов эълон қилишдан ҳам келиб чиқиши мумкин. Мукофот тўлашни ошкора ваъда қилиш, оммавий танлов эълон қилишдан келиб чиқадиган мажбуриятларда муайян ишни энг яхши бажарганлик ёки бошқа натижаларга эришган лик учун пул мукофоти тўлаш ёки бошқа мукофот бериш тўғрисида оммавий танлов эълон қилган шахс танловни ўтказиш шартларига мувофиқ, унинг ғолиби деб топилган шахсга шартлашилган мукофотни тўлаши лозим. Мажбуриятга оид ҳуқуқий муносабатлар ҳодисалардан ҳам келиб чиқади. Бунга мисол қилиб табиат ҳодисалар, масалан, ёнғин ёки зилзила натижасида ижарага топширилган мулкнинг зарарланиши туфайли суғурталовчига нисбатан келиб чиқадиган мажбуриятларни кўрсатиш мумкин. 1. Мажбурият субъектлари тушунчаси. Мажбуриятда қарздор ва кредитор бўлиб иштирок этувчилар, фуқаролик ҳуқуқлари ва мажбуриятларига эга бўла оладиган шахслар бўлишлари керак. Мажбуриятга оид муносабатларда кредитор ва қарздор сифатида фуқаролар, юридик шахслар, шунингдек баъзи ҳолларда Ўзбекистон Республикаси ҳам субъект бўлиб иштирок этиши мумкин. Мажбуриятнинг алоҳида турларида тарафлар турлича номлани ши мумкин. Масалан, олди-сотди шартномасида – сотувчи ва хари дор, энергия таъминоти шартномасида энергия билан таъминловчи ва абонент (истеъмолчи), пудрат шартномасида пудратчи ва буюртмачи, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасида ижрочи ва буюртмачи, транспорт экспедицияси шартномаси бўйича экспедитор ва мижоз, воситачилик шартномасида воситачи ва комитент, комплекс тадбир корлик лицензияси

(франшизинг) шартномаси бўйича бир тараф – комплекс лицензиар иккинчи тараф – комплекс лицензиат, деликт муносабатларида зарар етказувчи ва жабрланувчи ва ҳ.к. Лекин улар нинг бирини қарздор, иккинчисини эса кредитор сифатида тушун маслик лозим. Чунончи ҳар бир тараф бир вақтнинг ўзида кредитор ёки қарздор бўлиб қолиши мумкин. 2. Мажбуриятда қатнашувчи тарафларнинг кўпчилик бўлиши, улушли ва шерик мажбуриятлар. Мажбуриятда кўпчилик бўлиб қатнашувчи шахслар актив ва пассив иштирокчиларга ажратилиши мумкин. Мажбуриятда кўпчилик бўлиб кредитор тарафида қатнашувчи шахслар – актив иштирокчилар деб, қарздор тарафида қатнашувчи шахслар эса – пассив иштирокчи лар деб аталади. Агар мажбуриятда қатнашувчи шахслар ҳар икки тарафда ҳам кўпчилик бўлиб иштирок этса – аралаш иштирокчилар деб аталади. Кўп шахслар иштирок этган мажбуриятлар улушли ва шерик мажбуриятларга бўлинади. Улушли мажбуриятларда қатнашувчи кредиторларнинг ҳар бири қарздордан тегишли улушининг бажарилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлса, улушли қарздорлардан ҳар бири ўзига тегишли улушни бажаришга мажбур бўлади. ФКнинг 251-моддасида кўрсатилганидек, агар улушли мажбу риятда бир неча кредитор ёки бир неча қарздор иштирок этса, ба шарти қонундан ёки шартномадан бошқача тартиб англашилмаса, у ҳолда ҳар бир кредитор мажбуриятни бошқалар билан тенг улуш ларда талаб қилишга ҳақли, ҳар бир қарздор эса бу талабни бажариши шарт. Улушли мажбуриятга икки фуқаро томонидан улушларга бўлиниб қурилган уй-жойнинг сотилишида сотувчилардан ҳар бири ўз улушига нисбатан тегишли ҳақни талаб қилиш юзасидан кредитор бўлишини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Юридик шахслар ўртасида ҳам улушли мажбуриятлар вужудга келиши мумкин. Чунончи, бир неча ташкилот биргалашиб уй-жой қурганида,

ташкилотларнинг ҳар бири ўз улушига яраша уй-жойни бошқариш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлади. Улушли мажбуриятларда фаол иштирокчи бўлган кредиторлар дан ҳар бири қарздордан фақат ўзига тегишли улушнигина талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлса, қарздорлардан ҳар бири ўзига тегишли улушда мажбуриятни бажаришга мажбур бўлади. Кредиторлардан бирига мажбуриятнинг қарздорлардан бири томонидан ўз улушига яраша бажариши улушли мажбуриятни бутун лай бекор қилмайди. Бундай мажбурият, то бошқа кредиторларнинг талаблари қондирилгунча ёки бошқа қарздорлар ўз улушларига яраша мажбуриятларини бажаргунча сақланиб қолади. Кредиторлар ва қарздорлар кўпчилик бўлган тақдирда кредитор лардан ҳар бири қарздордан қарзни бошқалар билан тенг улушда талаб қилишга ҳақли ва қарздорларнинг ҳар бири эса бошқалар билан тенг улушда мажбуриятини бажаришга мажбур бўлади. Шериклик мажбуриятларга асосан, кредитор мажбуриятнинг тўла ҳажмда бажарилишини, шерик қарздорларнинг ҳар қайсисидан мажбуриятнинг бутунлай бажарилишини талаб қилишга ҳақли. Юқорида берилган таърифга кўра, шериклик мажбуриятларида қатнашувчилар сифатида қарздор битта-ю, кредиторлар бир неча бўлиши ёки бир неча кредитор ва бир неча қарздор бўлиши мумкин. Шериклик асосида мажбурият олганлар – шерик қарздорлар бўлса, шериклик асосида талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлганлар – шерик кредиторлар деб аталади. Шериклик мажбуриятининг мазмунини шериклик мажбурияти ва шерикликка оид талаб қилиш ҳуқуқлари ташкил этади. Масалан, бир неча шахс бир кишига ёки ташкилотга зиён етказганларида қонун бўйича шериклик мажбурияти белгиланади. Бир неча ворисларга қарашли, улушли ва бўлинмаган уй-жой бир фуқаро томонидан сотиб олинганда, шерикликка асосланган талаб қилиш ҳуқуқи вужудга келади.

Шериклик мажбуриятида кредиторларнинг талаблари ёки қарз - дорларнинг мажбуриятлари улушларга бўлинмайди. Аммо кредитор лардан бири ёки бир нечтаси қарзнинг қисман бажарилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Шериклик (солидаритет) асосида белгиланадиган мажбуриятга кўра, қарздорлардан бири томонидан мажбурият бажарилмаганида, унинг учун бошқа шерик қарздорлар жавобгар бўлишади ва аксинча, шерик қарздорлар бажармаган мажбуриятнинг бажарилишини бундай қарздорларнинг биридангина талаб қилиш ҳам мумкин. ФКнинг 252-моддасида кўрсатилганидек, қарздорларнинг ше риклик мажбурияти белгиланганида, кредитор мажбуриятнинг қарз дорларнинг барчасидан биргаликда, шунингдек ҳар қайсисидан айрим-айрим ҳолда тўла ёки қисман бажарилишини талаб қилишга ҳақлидир. Шерик қарздорларнинг биридан тўла қаноат ҳосил қилмаган кредитор ололмаган нарсасини бошқа шерик қарздорлардан талаб қилишга ҳақли. Шерик қарздорлар то мажбурият тўла бажарилгунга қадар, қарздор бўлиб қолаверади. Шерик қарздорларнинг ҳар бири кредиторнинг талабларига қарши эътирозларини билдира олади. Чунончи, қарзнинг илгари тў лиқ ёки қисман тўланганлигини кўрсатишлари мумкин. Аммо шерик лик мажбурият бўлгани ҳолда, қарздор кредиторнинг талабларига қарши бошқа қарздорларнинг кредиторга нисбатан бўлган, мазкур қарздор иштирок этмаган, муносабатларга асосланган эътирозларини қўя олмайди (ФКнинг 253- моддаси). Масалан , шериклик мажбуриятда кредитор Г.нинг шерик қарздорлари А. ва В.лардан бири айтайлик, В. бошқа бир оддий мажбуриятда қарз шартномаси бўйича Г.нинг кредитори бўлса, бундай ҳолда ўзаро ҳисоблашишни фақат В.гина талаб қила олади. Бинобарин, унга нисбатан шериклик мажбурияти юзасидан талаблар қўйилганида , фақат унинг ўзигина эътирозлар билдира олади. Бошқалар бундай ҳуқуққа эга бўла олмайди.

Шериклик мажбуриятининг қарздорлардан бири томонидан тўла бажарилиши , бошқа қарздорларни кредиторга нисбатан мажбуриятни бажаришдан озод қилади. Шериклик мажбуриятини бажарган қарздор, қонун ёки шартно маларда бошқача тартиб белгилаб қўйилмаган бўлса, мажбуриятни бажарган қарздор ўз улушини чегириб ташлаб бошқа қарздорларга тенг улушларда регресс талаб қўйиш ҳуқуқига эга бўлади. Мажбу риятини бажарган қарздорга тўланмаган ҳақ бу ва бошқа қарздорлар зиммасига тенг улушларда тушади (ФК , 254-модда). Агар шериклик мажбуриятда кредиторлар бир неча бўлса, у ҳолда шерик талаблар вужудга келади ва шерик кредиторларнинг ҳар қайсиси қарздорга нисбатан тўла ҳажмда талаб қўйишга ҳақли бўлади. Бундай шериклик талабларга фаол шериклик дейилади. Шериклик талабларига биноан, қонун ёки шартномада бошқача ҳол кўрсатилмаган бўлса, қарздор кредиторларнинг бирига мажбуриятни тўла ҳажмда бажариши мумкин, кредитор эса қабул қилиб олишга мажбур. Шерик кредиторлардан ҳар бири ҳам қарздордан мажбурият нинг тўла ҳажмда бажарилишини талаб қилишга ҳақли. Бундай талаб қўйилганда мажбуриятни солидар кредиторлардан бирига нисбатан тўла бажариш қарздорни мажбуриятни бошқа солидар кредиторларга нисбатан бажаришдан озод қилади (ФК , 255-модда, 3-банд). Шериклик талаблар кўпинча биргаликдаги фаолиятдан, шерик муаллифликдан ва бошқа баъзи ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқиши мумкин. Шерик кредиторлардан ҳар бири нинг ҳаракати билан бошқа кредиторнинг манфаатига зиён етказмаслиги керак. Чунончи, шерик кредиторлардан бирининг қилган ҳаракати қарздор лардан бирини мажбуриятнинг муайян қисмини бажаришдан озод қилишга қаратилган бўлса ҳам, бу қарздор шерик кредиторлар ҳузу рида мажбуриятни тўла бажаришдан озод бўлмайди. Қарздор шерик кредиторларнинг бири томонидан қўйилган талабга қарши ўзининг бошқа шерик кредиторлар билан бўлган, мазкур кредитор

иштирок этмаган муносабатларга асосланган эъти розини қўя олмайди. Масалан, пудрат шартномаси бўйича , пудратчи бир неча жамоа хўжалигининг буюртмасига биноан стадион қуриши к е рак бўлиб, кейинчалик шу жамоа хўжаликларининг биридан буюртмани кечиктириб бажаришга муҳлат олган бўлса, қолган жамоа хўжаликларининг буюртмасини ўз вақтида бажариши учун қўйган талабига кечиктириб бажариш учун олган муҳлатини қарши қўя олмайди. Мажбуриятнинг қарздор томон шерик кредиторларидан бири нинг тўла ҳажмда бажарилиши, уни бошқа кредиторларга нисбатан бажаришдан озод қилади. Қарздордан мажбуриятнинг ижросини қабул қилиб олган шерик кредитор, башарти улар ўртасидаги муносабатлардан бошқача тартиб англашилмаса, бошқа кредиторларга тегишли бўлган улушларни тўлаши шарт ( ФК, 255-модда). Аралаш шериклик мажбуриятларда бир вақтнинг ўзида бир неча кредитор ва қарздор шахс иштирок этади. Бундай мажбуриятларни бажариш тартибига фаол ва суст шериклик мажбуриятларини бажа риш дейилади. Масалан, шахсий мулк ҳуқуқи асосида уй-жойга эга бўлган бир неча фуқаро таъмирловчи бригада билан пудрат шартно маси тузган бўлса, улардан ҳар бири мажбуриятнинг тўла ҳажмда бажарилишини бригада нинг ҳар қайси аъзосидан талаб қилишга ҳақли. Ташкилотлар юридик шахс сифатида мустақил мулкий жавоб гарликка эга бўлиб, хўжалик ҳисоби асосида иш олиб борганликлари сабабли , ҳар қайси ташкилот мажбуриятини бажармаганлиги учун ўзича алоҳида жавобгар бўлади. Лекин айрим ҳолларда аралаш ше риклик мажбурияти асосида ҳам жавобгарлик белгиланиши мумкин. Масалан, турли ташкилотларга қарашли автомашинадан бир неча фуқарога зиён етказилса, биргаликдаги аралаш шерик жавобгарлик белгиланиши мумкин. Қўшимча (субсидиар) мажбуриятлар фақат қарздорлар тарафида вужудга келади. Мажбурият асосий қарздор томонидан бажарилмага нида ,

кредитор унинг бажарилишини қўшимча қарздордан талаб қилишга ҳақли. Субсидиар жавобгарлик асослари ФКнинг 329-модда сида назарда тутилган. Бунга асосан , қонун ҳужжатлари ёки мажбу рият шартларига мувофиқ , асосий қарздор бўлган бошқа шахснинг жавобгарлигига қўшимча равишда бўлган (субсидиар жавобгарлик) шахсга талаблар қўйишдан олдин кредитор асосий қарздорга талаб қўйиши керак. Агар асосий қарздор кредиторнинг талабини қонди ришдан бош тортса ёки кредитор ундан қўйилган талабга оқилона муддатда жавоб олмаган бўлса, бу талаб субсидиар жавобгар бўлган шахсга қўйилиши мумкин. Кредитор асосий қарздорга бўлган ўз талабини қондирилишни субсидиар жавобгар шахсдан талаб қилишга ҳақли эмас, башарти бу талаб асосий қарздорга муқобил талабни ҳи собга ўтказиш ёки маблағларни асосий қарздордан низосиз ундириб олиш йўли билан қондирилиши мумкин бўлса, субсидиар жавобгар шахс ўзига кредитор томонидан қўйилган талабни қондирилишдан олдин , бу ҳақда асосий қарздорни огоҳлантириш и , борди-ю бундай шахсга нисбатан даъво қўзғатилган бўлса , асосий қарздорни ишда қатнашишга жалб қилиш керак. Акс ҳолда , асосий қарздор ўзининг кредиторга қарши эътирозларини субсидиар жавобгар шахснинг регресс талабига қарши қўйиш ҳуқуқига эга. Шериклик мажбурияти бўйича бошқалар учун мажбуриятни ба жарган қарздор регресс (қайтарма) даъво ҳуқуқига эга бўлса, қўшим ча мажбуриятни учинчи шахсга нисбатан бажарган қарздор, агар қо нун ёки шартномаларда бошқача ҳол белгиланмаган бўлса, шу бажа рилган нарсани қайтариб олиш ҳуқуқига эга бўлмайди. Масалан , ота-оналар фарзандликка олганлар, васийлар, ҳомийлар, вояга етмаган болаларнинг ҳаракати натижасида етказилган зарарни учинчи шахсга тўлаганларида мазкур ҳақни қайтариб олиш ҳуқуқига эга эмаслар. Қўшимча мажбурият қонун ёки шартномаларда кўрсатилган тақдирдагина вужудга келади. Чунончи, қонунда айтилишича, ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаган ўсмир томонидан етказилган зиён учун уларнинг ота-оналари, васий ва ҳомийлари қўшимча жавобгардирлар.

Қўшимча мажбуриятга яна бир мисол қилиб, тўғридан-тўғри шартномада кўрсатилган бўлса, бошқа шахс мажбуриятининг бутунлай ёки қисман бажарилиши учун унинг кре дитори олдида жавобгарликни ўз зиммасига олган кафилнинг қўшим ча жавобгарлигини кўрсатиш мумкин. Аммо бу ҳолда мажбуриятни бажарган кафил регресс (қайтарма) даъво қилиш ҳуқуқига эга бўлади. 3. Мажбуриятдаги шахсларнинг ўзгариши. Кредиторнинг ўзгариши мажбуриятга оид ҳуқуқий муносабат ларда муайян субъектлар ўртасида вужудга келади. Мажбуриятни бажаришда иштирок этаётган тарафлар ўринларини бошқа шахс билан алмашинишларига қонун бўйича йўл қўйилади. Мажбуриятда қатнашувчи кредитор ҳам, қарздор ҳам бошқа шахслар билан алмашинишлари мумкин. Кредиторнинг алмашиниши деб, мажбуриятда иштирок этаётган кредитор ўз ўрнини бошқа шахс билан алмашинишига айтилади. Кредиторнинг талаб қилиш ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказилишига, агар бу қонун ёки шартномага зид бўлмасагина ёки талаб кредитор нинг шахси билан боғлиқ бўлмасагина йўл қўйилади. Фуқаролик ҳуқуқ назариясида кредиторнинг ўзгариши “цессия”, собиқ кредитор эса “цедент” деб номланади. Агар талаб кредиторнинг шахси билан чамбарчас боғланган бўлса, масалан, ФКнинг 314-моддасида кўрса тилганидек, алиментлар ва ҳаётга ёки соғлиққа етказилган зарарни тўлаш тўғрисидаги талабларнинг бошқа шахсга ўтишига йўл қўйилмайди. Баъзи ҳолларда, талаб қилиш ҳуқуқини ўтказишга шартнома бўйича ҳам йўл қўйилмайди. Масалан, умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга берган шахс ўзининг талаб қилиш ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказа олмайди. ФКнинг 318-модда сида кўрсатилишича, кредиторнинг мажбурият бўйича ҳуқуқлари бошқа шахсга қуйидаги ҳолларда ўтади: 1) кредитор ҳуқуқларидаги универсал ҳуқуқий ворислик натижасида;

2) кредитор ҳуқуқларини бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги суднинг қарорига мувофиқ; 3) қарздорнинг мажбурияти ушбу мажбурият бўйича қарздор бўлмаган кафил ёки гаровга қўювчи томонидан бажарилиши оқибатида; 4) суғурта ҳолати бошланиши учун жавобгар бўлган қарздорга нисбатан кредитор ҳуқуқларининг суғурта қилувчига суброгацияси (ўтиши) натижасида; 5) қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда. Талаб қилиш ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказган кредитор бу ҳуқуқни тасдиқлайдиган ҳужжатларни ана шу шахсга топширишга мажбур. Чунончи, кредитор қарздордан тилхат олган бўлса, мазкур ҳужжатга талаб қилиш ҳуқуқининг ўтказилганлигини ёзиб, уни янги кредиторга топшириши лозим. Дастлабки кредитор янги кредитор олдида унга ўтказилган талабнинг қарздор томонидан бажарил маганлиги учун жавоб бермайди, дастлабки кредитор янги кредитор олдида қарздор учун ўз зиммасига кафолатини олган ҳоллар бундан мустасно (ФК , 321-модда). Кредиторнинг ҳуқуқлари бошқа шахсга ўтиши учун, агар қонун ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, қарздор нинг розилиги талаб қилинмайди. Агар қарздор кредиторнинг ҳуқуқ лари бошқа шахсга ўтганлиги ҳақида ёзма равишда хабардор қилинмаган бўлса, янги кредитор шу туфайли келиб чиққан ўзи учун ноқулай оқибатлар хавфини ўз зиммасига олади. Мазкур ҳолда мажбуриятнинг дастлабки кредиторга нисбатан бажарилиши тегишли кредиторга нисбатан бажариш деб ҳисобланади (ФК , 313-модда). Баъзи ҳолларда норматив ҳужжатларнинг ўзида ҳам талаб қилиш ҳуқуқини умумий қоида сифатида ўтказишга йўл қўйилмас лиги, масалан, темир йўл уставининг 172-моддасида темир йўл корхо насига талаб, шикоят ёки даъво қўзғатиш ҳуқуқини бошқа ташкилот га ёки фуқарога ўтказишга йўл қўйилмаслиги кўрсатилиши билан бирга , қандай ҳолларда бу қоидадан истиснолар бўлишлиги ҳам айтилган.

Қарздор мажбурият бўйича ҳуқуқлар янги кредиторга ўтганлиги ҳақида огоҳлантириш олган пайтда дастлабки кредиторга қарши эътирозларни янги кредиторнинг талабига қарши қўя олади (ФК , 317-модда). Масалан, мажбуриятнинг қисман бажарилганлигини ёки қарз ҳужжатида кўрсатилган сумманинг олинмаганлигини кўрсатиб, ўз эътирозларини янги кредитор талабига қарши қўйиш ҳуқуқига эга. Қарздорнинг алмашинишига келсак, мажбуриятда қатнашаётган қарздор ҳам ўз ўрнини бошқа шахс билан алмашиш ҳуқуқига эга. Қарздор алмашгани туфайли , янги қарздор мажбуриятли бўлиб қоли шига – қарзнинг (мажбуриятнинг) кўчирилиши дейилади. Қарздорнинг ўз қарзини бошқа шахсга ўтказишига фақат кре диторнинг розилиги билан йўл қўйилади (ФК , 322-модда). Қарздор учун қайси кредиторга нисбатан мажбуриятни бажаришнинг фарқи йўқ бўлса ҳам , кредитор учун ким янги қарздор бўлишининг аҳа мияти бор. Аввало, кредиторнинг янги қарздорнинг мулкий ҳолати, иш қобилияти ҳамда мажбуриятни бажаришга қодир бўлиш-бўл маслиги қизиқтиради. Агар, масалан, юқори малакали уста ишни бажаришни ўз шогирдига топширмоқчи бўлса, кредитор иш манфаат ларини кўзлаб , бунга рози бўлмаслиги ҳам мумкин. Дастлабки қарз дор бошқа шахсга мажбуриятини ўтказганида , кредиторга нисбатан мажбуриятни бажаришдан бутунлай озод бўлади. Унинг барча мажбурияти янги қарздор зиммасига ўтади. Кредитор билан дастлабки қарздор ўртасидаги муносабатларга асосланган барча эътирозларни янги қарздор кредиторнинг талабига қарши қўя олади, жумладан, янги қарздор ҳам дастлабки қарздор каби мажбуриятнинг қисман бажарилганлигини ёки қарзнинг қисман тўланганлигини ёхуд ҳужжатда кўрсатилганга қараганда камроқ суммада олинганлигини айтиб, эътирозларини билдира олади. Кредитор янги қарздордан мажбуриятни тўла ҳажмда бажариш ни талаб қила олади, чунки мажбуриятни кўчиришда унинг мазмуни ўзгармайди.

Масалан, қарз шартномасида қарздор алмашса, кредитор янги қарздордан тўла ҳажмда тўл а нишини талаб қила олади. Агар кафил ёки гаровга қўювчи янги қарздор учун жавобгар бўлишига розилик бермаса, кафиллик ёки учинчи шахс томонидан берилган гаров қарзнинг бошқа шахсга кўчирилиши билан бекор бўлади. Қарзни (мажбуриятни) кўчириш , кўпинча фуқароларнинг ўзаро муносабатларида қўлланилади. Аммо мажбурият қарздорнинг шахси билан боғлиқ бўлса, қарзни кўчириш мумкин эмас. Ёзма шаклда тузилган битимга асосланган талаб қилиш ҳуқуқи ни ўтказиш ва қарзни (мажбуриятни) кўчириш оддий ёзма шаклда қилиниши лозим. Агар битим нотариал тасдиқланган ва давлат рўйхатидан ўтказилган бўлса, у ҳолда ушбу тегишли шаклга риоя қилинган ҳолда амалга оширилади. ФКнинг 323-моддасида қарзни ҳам, мажбурият бўйича ижрони ҳам бир пайтда бошқа шахсга ўтказиш қоидалари назарда тутилган. Бунга асосан қарздорни қарзни тўлаш мажбуриятидан озод қилмаган ҳолда қарзни ёки унинг бир қисмини бошқа шахсга ўтказишга рухсат берилади. Бу ҳолда ҳар иккала қарздор мажбуриятнинг бажарилиши учун шерик (солидар) жавобгар бўлади. 4. Регресс (қайтарма) мажбурият. “Регресс” фуқаролик ҳуқуқида “қайтариш” тушунчасини, маса лан, биров учун тўланган пулнинг қайтариш тўғрисидаги талабни билдиради. Қайтарма мажбурият шериклик ва қўшимча мажбурият ларни бажаришдан келиб чиқади. Шерик қарздорлардан бири креди торга нисбатан мажбуриятни тўла ҳажмда бажариб, кейинчалик улар учун тўланган суммани, қилинган иш харажатларини қолган қарздор лардан қайтарма талаб асосида қоплата олади. Одатда фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда регресс мажбуриятлар асосий мажбуриятни қарздор ўрнига учинчи шахслар бажарганда ёки учинчи шахснинг айби билан мажбурият бажарилмаган ҳолларда юзага келади. Регресс мажбурият ўзига хос қуйидаги белгилари билан таърифланади: а) регресс мажбурият асосий мажбуриятнинг ҳосиласи ҳисоб ланади;

б) унда иштирок этувчиларнинг биттаси ёки барчаси асосий мажбуриятнинг субъектларидан ҳисобланади; в) асосий мажбуриятни регресс мажбурият тарафларидан бири томонидан бажарилиши ёки регресс мажбуриятнинг ўзини вужудга келиши, унда иштирок этувчи шахсларнинг ҳаракати ёки ҳаракат сизлиги билан боғлиқ. Регресс мажбурият бўйича қатнашувчи кредитор регредиент деб аталади. У албатта асосий мажбуриятда қатнашувчи ҳисобланади. Регресс мажбурият бўйича қарздор “регрессатом” деб номланади. Регрессатом асосий мажбуриятда қатнашган ёки қатнашмаган бўлиши ҳам мумкин, лекин асосий мажбуриятнинг бажарилиши ёки бажарилмаслиги унинг муайян ҳаракатларни амалга ошириши ёки оширмаслигига, шунингдек регредиент учинчи шахс олдидаги вазифасини бажарилишига боғлиқ 4 . Қайтарма (регресс) мажбурият деб, бир тараф иккинчи тараф учун учинчи шахс олдида бажарган мажбуриятни қайтариш тўғриси да талаб қила олиш ҳуқуқига айтилади. Регресс (қайтарма) талабда ҳам бошқа мажбуриятлар сингари икки тараф иштирок этади. Маса лан, қарз шартномасига асосан , қарздорлардан бири қарзни тўла ҳажмда тўласа, қарз мажбурияти бекор бўлади. Лекин бошқа қарздор лар учун қарзни тўлаган қарздор улардан тегишли суммани ундириш учун қайтарма талаб қила олади. Агар мажбуриятни тўла ҳажмда ба жарган қарздор бу тўғрида бошқа шерик қарздорларини огоҳлантир маса, шерик қарздорлар мажбуриятни бажармаган бўлса, зарар кўрган қарздор қолган қарздорларга нисбатан қайтарма даъво қўзғата олмай ди. У фақат кредиторга нисбатангина унинг асоссиз олганини қайта риши тўғрисида даъво қила олади. Қайтарма талаб учинчи шахсга нисбатан қилинган харажатнинг умумий миқдоридан ошмаслиги керак. Қайтарма мажбурият хўжалик ташкилотлари ўртасидаги муноса - батларда кўпроқ тарқалган. Чунончи, маҳсулот етказиб берувчи ташкилотдан сотиб олувчи ташкилотга маҳсулот сифатсиз бўлгани учун жарима 4 Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. -46 б.

тўлаганида , бундай санкцияга (жарима) тортилиши маҳ сулот тайёрловчи ташкилотнинг шартнома шартларини бузганлиги сабабли вужудга келганлиги кўрсатилиб, кейинчалик бу жарима суммасининг ўзига қайтарилиши тўғрисида маҳсулот тайёрловчи ташкилотга қайтарма даъво қўзғата олади. 1. Мажбуриятларни бажариш тушунчаси ва тамойиллари. Мажбуриятларни бажариш деб, қарздор томонидан кредитор талабига мувофиқ, муайян бир ҳаракатнинг қилиниши ёки ҳаракатдан сақланиш тушунилади. Қарздорнинг мажбуриятни бажариши – кредиторга ашёни топшириш, маълум ишни бажариш, жабрланувчига етказилган зарарни қоплаш, асоссиз олинган мулкни қайтариш кабилардан иборат. Давлат, юридик шахслар ва фуқаролар томонидан олинган мажбуриятларнинг ўз вақтида бажарилиши халқ хўжалигида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, ишлаб чиқаришни ривожлантириш, мулкий муносабатларни мустаҳкамлаш, жамиятнинг тобора ўсиб бораётган моддий ва маданий талабларини қондиришда катта роль ўйнайди. Мажбуриятлар ФКнинг 236-моддасида айтилганидек, мажбу рият шартларига ва қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ, бундай шартлар ва талаблар бўлмаган тақдирда эса иш муомаласи одатларига ёки одатда қўйиладиган бошқа талабларга мувофиқ лозим даражада бажарилиши керак. Бунда тарафларнинг ҳар бири ўз мажбурият ларини анча тежамли бажариши, иккинчи томонга унинг ўз мажбу риятларини бажаришда ҳар томонлама ёрдам кўрсатиши лозим. Мажбуриятлар давлат ҳужжатлари ва шартномалардан келиб чиққан бўлса, уларда кўрсатилган талаб ва шартларга мувофиқ бажа рилиши керак. Агар давлат ҳужжатларида мажбуриятни бажариш шарти кўрсатилмаган бўлса, мажбуриятлар ўзаро келишиб қўйилади ган талабларга мувофиқ лозим даражада бажарилиши зарур. Мажбу риятни бажаришда ҳар икки томон хўжалик алоқаларининг ривож ланишини кўзлаб, тежамлилик билан ва ўзаро ҳамкорликда зарур ҳаракатларни қилишлари талаб этилади.

Мажбуриятнинг бажариш предмети юкланган мажбуриятнинг характерига қараб актив ҳаракатни амалга ошириш ёки ҳаракатдан сақланиш ҳисобланади. Одатда ФКда актив ҳаракатдан иборат мажбуриятлар ўрин олган. Мажбуриятларни бажариш бир қатор тамойилларга асосланади. Улар: мажбуриятларни лозим даражада бажариш, келишилган ва мақбул усулда бажариш, мажбуриятни тегишли шахс учун бажариш, аниқ бажариш, тежамлилик ва ўзаро ҳамкорликда бажариш кабилардир. Мажбуриятларни лозим даражада бажариш тамойили деганда, мажбуриятлар қўйилган талабларга тўлиқ жавоб берадиган даражада, бекаму кўст ва белгиланган муддатда бажарилиши назарда тутилади. Ҳуқуқий муносабатларда қатнашувчи шахслар ўз мажбу риятларининг лозим даражада бажарилишидан баб-баравар манфаат дор бўлишлари, бир-бирларига кўмаклашишлари фараз қилинади. Мазкур тамойил юклатилган мажбуриятларни мажбурият шарт ларига ва қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ, бундай шартлар ва талаблар бўлмаганида эса - иш муомаласи одатларига ёки одатда қўйиладиган бошқа талабларга мувофиқ бажарилишини таъминлайди. Мажбуриятларнинг лозим даражада бажарилиши жамият ман фаати ҳамда унинг тобора ўсиб бораётган моддий ва маданий талаб ларини қондиришга қаратилган бўлиши лозим. Бозор муносабатлари шароитида мажбуриятларни лозим даражада бажарилишидан нафақат мажбурият ўз фойдасига бажарилаётган субъект, балки охир-оқибатда жамиятнинг ҳар бир аъзоси манфаатдор бўлади. Чунки барча хўжалик юритувчи субъект томонидан ўз мажбуриятини лозим даражада бажармаслиги бошқа субъектлар учун ҳам, гарчи улар бевосита бунда кредитор сифатида қатнашмасаларда, салбий оқибатлар келтириб чиқариши мумкин. Мажбуриятларни лозим даражада бажариш уларни қонун ҳуж - жатларига, шартнома шартларига, иш муомаласи одатларига, одатда

қўйиладиган талабларга мувофиқ равишда шартнома нарсасининг сифати, миқдори, ҳажми бўйича ўз вақтида бажарилишини англатади. Мажбуриятларни бажаришнинг яна бир тамойили – бу маж буриятлар келишилган ва тарафлар учун мақбул усулда бажарилиш тамойилидир . Мажбуриятни бажариш усули, агар бу усул мажбу риятнинг моҳияти англашилмаса ва қонун билан белгилаб қўйилган бўлмаса, шартномада кўрсатилган бўлиши керак (ФК, 238-модда). Ушбу тамойил мазмунига кўра ўз навбатида мажбуриятларни реал (асл ҳолича) бажарилиши, уни бажаришда тежамли усуллардан фой даланиш, мажбурият бажарилишида тарафларнинг ҳамкорлик қилиш ҳақидаги қоидаларини англатади. Бу қоидаларни ҳам шартли равиш да, гарчи қонунда бевосита санаб ўтилмаган бўлса-да, мажбурият ларни бажариш тамойиллари сифатида қараш мумкин. Мажбуриятларнинг аниқ бажарилиши тамойили – шартномада кўрсатилган ҳаракатнинг айнан ўзи бажарилишининг, топширилиши лозим бўлган нарсанинг (маҳсулотнинг) асл ҳолатида топширилиши ни билдиради. Бу тамойил айрим адабиётларда “мажбуриятларни асл ҳолатда бажариш тамойили” деб ҳам номланади 5 . Бу ФКнинг 330-моддаси мазмунидан келиб чиқиб белгиланган. Мажбуриятнинг қарздор айби билан кечиктирилиши ёки лозим даражада бажарилмаслиги ҳолларини назарда тутиб, белгиланган неустойка (жарима, пеня)нинг ҳам мажбуриятнинг лозим даражада бажарилмаслиги натижасида келиб чиққан зарарнинг ундирилиши – мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан қарздорни озод қилмайди. Қонунда назарда тутилган ҳоллардан ташқари мажбуриятни бажаришда бир томонлама бош тортиш ва шартнома шартларини бир томонлама ўзгартиришга йўл қўйилмайди (ФК, 237-модда). Аммо бу қоида юқорида айтилганидек, қонунда назарда тутилган айрим ҳол ларда баъзи мажбуриятлар учун қўлланилмайди. Чунончи, топшириқ шартномаси бўйича топшириқ берувчи берган топшириғини ҳар вақт бекор қила олади, топшириқ 5 Ўша адабиёт. -53 б.

олган шахс хоҳлаган вақтида топшириқ ни бажаришдан бош торта олади. Темир йўл ва бошқа турдаги транспорт воситасида йўловчилар ташиш муносабатида ҳам йўловчи талаби билан шартнома ҳар қачон бекор қилиниши мумкин. Мажбуриятларни бажаришда тежамлилик қоидасига мувофиқ мажбуриятни бажаришда тарафлар кам харажат билан кўп фойда келтиришга қаратилган ҳаракатларни қилишлари лозим. Бу қоида кредитор ва қарздорга мажбуриятни бажариш жараёнида энг қулай ҳамда энг фойдали усулдан фойдаланиш лозимлигини белгилайди. Чунончи, пудрат шартномаси бўйича пудратчи ишни буюртмачи материалидан бажаришда материални тежамлилик билан сарфлаши ва у нотўғри ишлатилиши учун жавобгар бўлиши белгиланган. Юк ташиш шартномасига асосан юк ташувчи юкни энг қисқа йўлдан ташиши кўрсатилган. Мажбуриятларни бажаришда ўзаро ҳамкорлик ва тежамкорлик да бажариш тамойиллари ҳам мавжуд. Бу тамойиллар олимлар томо нидан фуқаролик ҳуқуқларини амалга ошириш тамойиллари тарки бига киритилади 6 . Мажбуриятларни бажаришда ўзаро ҳамкорлик тамойилига биноан ҳар икки томон мажбуриятни бажаришда бир-бирларига зарур бўлган ёрдамни кўрсатишлари лозим. Чунончи, кредитор мажбурият нинг бажарилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлиши билан бирга қарздорнинг ўз мажбуриятини бажаришда унга ёрдам беришга, кў маклашишга ҳам мажбур. Масалан, контрактация шартномасига му вофиқ қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг давлат йўли билан харид қилинишида тайёрловчи (маҳсулот қабул қилувчи) ташкилотлар қишлоқ хўжалик корхоналарига маҳсулотлар етиштиришда, маҳсу лотни ташишни ташкил қилишда ёрдам кўрсатиши зарур. Мажбуриятларни тегишли шахс учун бажариш тамойили ФКнинг 240- моддасида ўз ифодасини топган. Бунга асосан, агар тарафларнинг 6 Муҳаммадиев А.А. Фуқаролик ҳуқуқи тамойилларининг амал қилиши. –Тошкент: 2007. -46 б., Грибанов В.П. Основные проблемы осуществления и защиты гражданских прав.- М.1970. Изд-во МГУ. Автореф. дисс…. д окт .ю рид .н аук . - 10 с .; Грибанов В.П. Принципы осуществления гражданских прав. // Вестник МГУ. Сер.11: “ Право ”, 19 9 6. №3.

келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса ва иш муомаласи одатларидан ёки мажбуриятнинг моҳиятидан англа шилмаса, қарздор мажбуриятни бажариш чоғида ижрони кредитор нинг ўзи ёки бу иш учун у ваколат берган шахс қабул қилаётган лигини исботлашни талаб қилишга ҳақли бўлади ва бундай талабни қўймаганлик оқибатлари хавфи унинг зиммасида бўлади. 2. Мажбуриятларни бажарувчи субъектлар (шахслар). Мажбуриятни ўз номидан ижро этувчи ва ижрони қабул қилиб олувчилар мажбурият ижросининг субъекти ҳисобланадилар. Ижро субъектлари мажбурият субъектларига ҳамма вақт ҳам ўхшамаслиги мумкин. Мажбурият субъектлари барча ҳолларда қарздор ва кредитор бўлади. Ижро субъектлари эса айрим ҳолларда қарздорлари учун мажбуриятни бажарувчи бошқа бирор шахс бўлиши, кредитор учун ижрони қабул қилувчи учинчи бир шахс бўлиши ҳам мумкин. Аммо баъзи ҳолларда мажбурият кредитор учун унинг кўрсат масига биноан, бошқа шахсга ҳам ижро этилиши мумкин. Масалан, маҳсулот олувчи улгуржи савдо базаси манзилига келиши лозим бўлган маҳсулот (товар)нинг бевосита савдо корхоналарига юборили ши тўғрисида маҳсулот етказувчи билан келишиши мумкин. Қарзни депозитга қўйиш йўли билан мажбуриятнинг бажари лиши тўғрисида ФКнинг 249-моддасида айтилганки, мажбурият бажарилиши лозим бўлган жойда кредитор ёки ижрони қабул қилиб олуш учун у вакил қилган шахс бўлмаса ёки вакил рози бўлмаса, мажбурият бўйича ким кредитор эканлиги хусусида аниқлик йўқлиги кўриниб турган бўлса, хусусан бу ҳақда кредитор билан бошқа шахслар ўртасида низо чиққанлиги муносабати билан кредиторнинг ижрони қабул қилишдан бўйин товлаши ёки унинг томонидан бош қача йўл билан кечиктирилиши муносабати билан амалга оширилади. Пул суммасини ёки қимматли қоғозларни нотариус ёхуд суднинг депозитга қўйиши, мажбуриятни бажариши ҳисобланади.

Депозитга пул ёки қимматли қоғозлар қўйган нотариус ёхуд суд кредиторни бундан хабардор қилади. Нотариал идоранинг депозитга қарзни қўйиш йўли билан мажбу - риятнинг бажарилишига оид муносабатлар Ўзбекистон Республикаси нинг “Нотариат тўғрисида”ги Қонуни билан тартибга солинади 7 . Мазкур қонуннинг 74-моддасида айтилишича, пул суммалари ва қимматли қоғозлар депозитга қўйилганлиги ҳақида нотариус кредиторга хабар қилади ва унинг талаби бўйича унга тегишли бўлган пул суммалари ва қимматли қоғозларни топширади. Мажбуриятнинг учинчи шахс томонидан бажарилиши ФКнинг 241- моддасида кўрсатилган. Умуман, мажбуриятнинг бажарилиши ФКнинг 241- моддасида кўрсатилганидек, учинчи шахс зиммасига ҳам юклатилиши мумкин. Қонунда айтилишича, агар қонун ҳужжатлари да ёки шартномада назарда тутилган бўлса, шунингдек учинчи шахс тарафлардан бири билан тегишли шартнома орқали боғлиқ бўлса, шартномадан келиб чиққан мажбуриятнинг бажарилиши учинчи шахс зиммасига юклатилиши мумкин. Мажбуриятнинг бажарилишини учинчи шахс зиммасига юклаш учун қуйидаги асослар бўлиши керак: 1) белгиланган қоидаларда назарда тутилган бўлиши, чунончи, юкни бир неча транспорт корхонаси иштирокида ташишда шартнома фақат бир транспорт корхонаси (юкни жўнатиш пункти) билан тузил са ҳам, мажбуриятни бажаришда (юкни ташишда) бошқа транспорт корхоналарининг иштироки транспорт қонунларида кўрсатилган бўлиши керак; 2) маъмурий жиҳатдан бўйсуниш ҳолатининг бўлиши, масалан, қурилиш трести билан ўзига бўйсунган қурилиш бошқармасига мажбуриятни бажаришни топшириши керак; 3) мажбуриятнинг бажарилиши учинчи шахс зиммасига юклани ши шартнома билан белгиланган бўлиши керак. Чунончи, таъминотчи ташкилот 7 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1997. 2-сон. 47-модда.

маҳсулотни етказувчидан олиб, ўзи истеъмолчиларга юбормасдан, бу вазифани (мажбуриятни бажаришни) ўзаро келишув бўйича маҳсулот етказиб берувчига юклаши ҳам мумкин. Бундай ҳолларда ФКнинг 241-моддаси, 2-бандида кўрсатилгани дек, агар қонун, шартнома ёки мажбурият мазмунидан мажбуриятни қарздорнинг шахсан ўзи бажаришига мажбурилиги англашилмаса, кредитор қарздор учун учинчи шахс томонидан таклиф қилинган ижрони қабул қилиши шарт. 3. Бажариш предмети. Моддий нарсалар (ашёлар, пуллар), ишлар ва хизматлар, шу нингдек ижодий меҳнат натижалари (яратилган асарлар), умуман ниманинг барпо этилиши ёки топширилиши тўғрисида мажбурият белгиланса, у бажариш предмети бўлади. Фақат у фуқаролик муома ласидан чиқарилмаган ашёлар бўлиши керак. Масалан, кредиторга мажбурият бўйича муайян бир ашёни, чунончи, ўзига хос белгилари бўлган нарсани топшириш лозим. Айтайлик, мажбурият предмети жисмий аломатлари, чунончи, сон, оғирлик ёки ўлчов билан белгиланадиган бўлса, қарздор томонидан шу хилдаги сон, оғирлик ёки ўлчов билан белгиланадиган ашё топширилиши керак. Мажбуриятни бажариш предметида сифат масаласи муҳим аҳамият касб этади. Зеро, сифат мажбуриятни бажарилиши оқибатида кредитор қабул қилиб олган мажбурият натижасидан – товар, иш, хизмат, интеллектуал фаолият натижасидан қониқиш ҳосил қилиш имконини беради ва келажакда турли низоларни келиб чиқмаслигини маълум даражада кафолатлайди. Пул мажбуриятида у сўмлар билан чет эл валютасидаги муайян суммадаги эквивалент (тенг) бўлган суммадаги ёки шартли пул бирликлари (Евро, “махсус қарз олиш ҳуқуқлари” ва ҳоказолар) билан тўланиши лозимлиги назарда тутилиши мумкин. Бундай ҳолларда, одатда, ҳисоб- китоблар тўлов кунидаги расмий курс бўйича белги ланади. Пул тўғрисидаги мажбуриятларни чет эл валютасида ифода лаш ҳамда тўлашга фақат Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилади.

Пул мажбуриятлари бўйича талабларни қондириш навбати ҳақида тўхталиб шуни эслатиш керакки, тўлов амалга оширилаётган да маблағлар етарли бўлмаса (ФКнинг 248-моддаси), судлар шундан келиб чиқишлари лозимки, асосий қарз суммаларидан олдин тўлани ши лозим бўлган фоизларни, пул мажбуриятлари бўйича тўланиши лозим бўлган пул маблағларидан фойдаланганлик учун фоизлар, шу жумладан қарз, кредит, аванс, олдиндан ҳақ тўлаш ва ҳоказолардан фойдаланганлик учун фоизлар ва бошқаларни тушунишлари лозим, деб тавсия беради Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг қарори 8 . Муқобил ва факультатив мажбуриятлар. Қарздор икки ёки бир неча ҳаракатлардан бирини қилишга мажбур бўлиши (ФКнинг 250-моддаси) муқобил мажбурият ҳисобланади. Чунончи, икки фуқаро ўртасидаги олди- сотди шартномаси бўйича сотувчи олувчига ўзида бўлган бир нархдаги икки нарсадан бирини, масалан, ё телевизор ёки холодильникни сотиш тўғрисида келишишлари мумкин. Бунда шарт нома предмети икки ашё бўлиб кўрилади. Бу ашёлардан бирини тан лаб олиш билан мажбуриятни бажариш ҳуқуқи қонун, шартнома ёки мажбурият мазмунидан бошқача ҳол англашилмаса қарздорга берилади. Факультатив мажбурият деб, асосан, қарздор муайян бир ҳара катни қилишга мажбур бўлиб, шу билан бирга мазкур мажбуриятда назарда тутилган ҳаракат ўрнига бошқа бир ҳаракатни қилиш ҳуқу қини ўзида сақлаб қолишга айтилади. Чунончи, шартномада телеви зор сотилиши кўрсатилади, аммо шу билан бирга сотувчи телевизор ўрнига холодильникни сотиш ҳуқуқини ўзига белгилаб қўяди. Мажбуриятларнинг муқобил ва факультатив мажбуриятларга бўлиниб бажарилишининг маълум ҳуқуқий оқибатлари бор. Чунончи, муқобил мажбуриятда кўрсатилган ашёлардан бири тасодифан нобуд бўлса, ўрнига иккинчиси топширилади. Демак, бундай ҳолда мажбу рият бекор бўлмайди. 8 Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Хўжалик судлари томонидан Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг жавобгарлик тўғрисидаги қоидаларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида”ги 72-сонли Қарори //Хўжалик ва ҳуқуқ - Хозяйство и право. 1999. 3-сон.

Аммо факультатив мажбуриятда кўрсатилган асосий нарса тасодифан, қарздорнинг айби билан боғлиқ бўлмаган ҳолда нобуд бўлса, бундай мажбурият бажариш мумкин бўлмаган лиги туфайли бекор бўлади. Улушли ва шериклик мажбуриятларнинг бажарилиши тўғрисида ўн тўққизинчи бобда батафсил тўхтаб ўтилди. 4. Мажбуриятни бажариш муддати, жойи ва усули . Мажбуриятни бажариш муддати қонун билан ёки тарафларнинг ўзаро келишуви билан ёхуд суд қарори билан белгиланиши мумкин. Мажбуриятни бажариш муддати календарь сана билан ёки муайян вақтда, масалан, уч ой ичида бажарилишини кўрсатиш билан ёхуд бирор ҳодисанинг вужудга келиши, чунончи, пахта ҳосилнинг йиғиштириб олиниши вақт билан кўрсатилиши мумкин. Муддатлар умумий ва жузъий, асосий ва махсус, бошланғич ва охирги муддатларга бўлиниши мумкин. Умумий муддат – барча мажбуриятнинг бутунлай бажарилиши муддати бўлса, жузъий муддат – мажбуриятнинг қонун ёки шартно мада назарда тутилган қисмларга бўлиниб, қисман бажарилишидир. Бундай муддатлар асосий муддатлар ҳисобланади, чунки бу муддат лар тарафларнинг асосий мажбуриятларини бажаришлари учун белгиланади. Махсус муддатлар бирор-бир қўшимча, махсус ҳаракатларни бажариш, чунончи, қонун ёки шартномада назарда тутилган ҳолларда зарур ҳужжатларни топшириш, маҳсулотда бўлган камчиликлар тўғрисида далолатномалар тузиш учун белгиланган муддатлардир. Баъзи мажбуриятларда, масалан, пудрат шартномасида ишни бошлаш муддати – бошланғич муддат ва ишни тамомлаш муддати – охирги муддат қилиб кўрсатилиши мумкин. Муддатларни ҳисоблашга оид қоидалар ФКнинг 145-148-моддаларида нормаланган. Бажариш муддати белгиланмаган мажбуриятлар ҳам учрайди. Баъзи ҳолларда ўзаро шартнома тузишда мажбуриятни бажариш муддатини

белгиламасликлари ёки мажбуриятнинг кредитор ёки қарздор талаб қилган заҳоти бажарилиши кераклигини белгилашлари мумкин. Агар мажбуриятни бажариш муддати кўрсатилмаган ёки талаб қилиб олиш пайти билан белгиланиб қўйилмаган бўлса , кредитор мажбуриятда ижрони талаб қилишга, қарздор эса ижрони ҳар қачон амалга оширишга ҳақли бўлади. Мажбуриятни дарҳол бажариш вази фаси қонун, шартнома ёки мажбуриятнинг моҳиятидан англашилма са, қарздор бундай мажбуриятни кредитор талаб қилган кундан бошлаб , етти кунлик муддат ичида бажариши шарт (ФК , 242-модда). Муддат кўрсатилмай белгиланган мажбуриятларга омонат сақлаш мажбуриятини кўрсатиш мумкин. Тарафлардан бирининг талаби бўйича омонат шартномаси ҳар қачон бекор қилиниши ва ашёни омо - натга қўйган шахс ҳар қачон унинг қайтарилишини талаб қилишга, омонат сақловчи эса дарҳол қайтаришга мажбур бўлади. Агар ашёлар талаб қилиб олингунча ёки муддат кўрсатилмай сақлаш учун топши рилган бўлса, омонат сақловчи ҳар қачон шартномадан бош торта олади, аммо бу ҳолда у омонат топширган шахсга мулкни қайта қабул қилиш учун мазкур шароитларда етарли муддат беришга мажбур. Қонун баъзи ҳолларда кредиторга ҳам ижрони қабул қилишга тайёргарлик кўриш учун муҳлат олиш мумкинлигини белгилайди. Чунончи, агар мулк ижараси шартномаси муддати кўрсатилмай тузилган бўлса, бу ҳолда у номаълум муддатга тузилган саналади ва ҳар икки тараф хоҳлаган вақтда шартномани бекор қила оладилар. Бу ҳолда шартномани бекор қилмоқчи бўлган тараф иккинчи тарафни бир ой олдин кўчмас мулк ижарасида эса уч ой илгари ёзма огоҳлантирилиши лозим , деб кўрсатилади. Мажбуриятлар муддатидан илгари ҳам бажарилиши мумкин. Мажбуриятнинг бажарилиши вақти кредитор учун ҳар хил аҳамиятга эга бўлади. Чунончи, кредитор омонатга қўйилга н нарсани муддати дан илгари ўзига қайтарилишини истамаслиги қарз шартномаси бўйича эса берилган қарзнинг муддатидан аввал қайтарилишига қарши бўлмаслиги мумкин. Агар қонун ҳужжатлари ёки шартномада назарда тутилган бўлса ёхуд

мажбуриятларнинг моҳиятидан ёинки иш муомаласи одатларидан ёки одатда қўйиладиган бошқа талаблар дан англашилса, қарздор мажбуриятни муддатидан илгари бажаришга ҳақли, кредитор эса ижрони муддатидан илгари қабул қилиши шарт (ФК , 243-модда). Фуқаролик ҳуқуқида мажбуриятни ижро этиш жойи ҳам муҳим аҳамиятга эга. ФКнинг 246-моддасига асосан , агар мажбуриятни бажариш жойи қонун ҳужжатлари ёки шартнома билан белгилаб қўйилган бўлмаса ва мажбуриятнинг моҳиятидан ёхуд иш муомаласи одатларидан ёинки одатда қўйиладиган талаблардан англашилмаса, ижро қуйидаги жойларда амалга оширилиши керак: 1) кўчмас мол-мулкни топшириш мажбуриятлари бўйича мол-мулк турган жойда; 2) ташишни назарда тутадиган товар ёки бошқа мол-мулкни топшириш мажбуриятлар бўйича – товарни кредиторга етказиб бериш учун уни биринчи ташувчига топшириш жойида; 3) қарздорнинг товарни ёки бошқа мол-мулкни топшириш юза сидан ўзга мажбуриятлари бўйича – мол-мулкни тайёрлаш ва сақлаш жойида, башарти мажбуриятнинг келиб чиқиш пайтида бу жой кредиторга маълум бўлган бўлса; 4) пул мажбурияти бўйича – мажбурият вужудга келган пайтда кредитор яшаган жойда, агар кредитор юридик шахс бўлса , унинг мажбурият вужудга келган пайтда жойлашган ерида, агар кредитор мажбуриятни бажариш вақтигача ўз яшаш жойини ёки жойлашган ерини ўзгартирган бўлса ва бу ҳақда қарздорни хабардор қилган бўлса – ижро билан боғлиқ ҳамма харажатларни кредитор ҳисобидан қилган ҳолда, унинг янги яшаш жойида ёки жойлашган ерида; 5)бошқа барча мажбуриятлар бўйича – қарздорнинг яшаш жойида, агар қарздор юридик шахс бўлса, унинг жойлашган ерида. Мажбуриятни ижро этиш усули – бу мажбурият тузилган шарт - номанинг шартлари ёки ҳуқуқ нормалари билан белгиланган тартибда ижро

этилишидир. Баъзи мажбуриятлар ўзининг мазмунига кўра бирданига ва батамом ижро этилади. Чунончи, хусусий аломатлари билан белгиланадиган ашёни масалан, сотилган телевизорни топши риш мажбурияти бир вақтда ва батамом ижро этилади. Бошқа бир хил мажбуриятлар, аксинча, қисмларга бўлиниб, бир қанча вақт давомида ижро этилиши мумкин. Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга беришда моддий таъминот унга бир неча йиллар давомида берилади, яъни мажбурият қисмларига бўлиниб, бир қанча вақт давомида бажарилади. Аксарият мажбурият масалан, ташкилотларга сотилган маҳсулот (товар)ларни етказиб бериш ва бунинг учун ҳақ тўлаш мажбуриятлари бирданига , қисмларга бўлиб-бўлиб ҳам бажарилиши мумкин. Баъзи ҳолларда мажбуриятнинг қисмларга бўлиниб ижро эти лиши кредитор учун ноқулай бўлиши мумкин. Масалан, қиш фаслида сотиладиган кийимларни бир неча чоракка бўлиб, баҳор ва ёз фасл ларида етказиб берилиши хўжалик ҳисобида иш кўрувчи савдо таш килотини қаноатлантирмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда бошқача тартиб қонун ҳужжатларида, шартномада назарда тутилган бўлмаса ёки иш муомаласи одатларидан ёхуд мажбуриятнинг моҳиятидан анг лашилмаса, кредитор мажбуриятнинг қисмларга бўлиб бажарилиши ни қабул қилмасликка ҳақли (ФК, 239-моддаи). Бундай ижрони кре дитор қабул қилмаса, қарздор мажбуриятни лозим даражада бажар маган ёки бутунлай бажармаган ҳисобланади.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

Похожие

Мажбурият ҳуқуқи

Тадбиркорлик соҳасида мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари

Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш. Мажбуриятларнт бузганлик учун жавобгарлик. Мажбуриятларнинг бекор бўлиши

Шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик

Тадбиркорлик соҳасида қўлланадиган шартномалар тўғрисида умумий қоидалар