logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Юриспруденция
  4. Мажбурият ҳуқуқи

Мажбурият ҳуқуқи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB
Скачать
Мажбурият ҳуқуқи Режа: 1. Мажбурият тушунчаси. 2. Мажбуриятларнинг турларга бўлиниши. 3. Мажбурият муносабатларининг вужудга келиш асослари. 4. Мажбурият предмети. 5. Мажбур иятларнинг вужудга келишида юридик фактлар. 6. Мажбуриятни бажариш жойи тушунчаси ва аҳамияти. 7. Мажбуриятни бажариш муддати ва уни кечиктириш. 8. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари. Мажбуриятлар ва шартномалар тўғрисидаги умумий таълимотлар ўрганилар экан, аввало, мажбурият тушунчасининг тўлиқ маъноси Рим қулдорчилик давлатидаги фуқаролик ҳуқуқий муносабатларнинг такомиллашиб бориши натижасида вужудга келганлигини қайд этиш лозим. Рим юристлари томонидан ишлаб чиқилган институциялар ва дигестларда «мажбурият» деганда, кредитор ва қарздор ўртасидаги ҳуқуқий алоқалар тушунилади, бунга асосан бир шахс қарздор иккинчи шахс кредитор фойдасига муайян ҳаракатларни қилиш, бирор эквивалентни бериш ёки ундан фойдаланиш имкониятини яратиб бериш тушунилган. Дастлаб XII жадвал қонунларида «ҳуқуқий алоқалар» тушунчаси «жисмоний алоқалар» ибораси билан ривожланишига яраша мажбурият ҳуқуқий муносабатлари ҳам доимо ўзгариб, такомиллашиб борган. Мажбурият ҳуқуқий муносабатларнинг моҳиятини тушуниш учун қуйидаги кўрсатмаларни эслаш ўринли. Товар ишлаб чиқарувчилар жамиятининг биринчи жаҳоншумул ҳуқуқини, яъни оддий товар эгалари ўртасидаги муҳим ҳуқуқий муносабатларнинг ҳаммаси (харидор, ва сотувчи, кредитор ва қарздор, шартнома, мажбурият ва ҳоказо) тафсили билан ва жуда яхши ишлаб чиқилган Рим ҳуқуқини асос қилиб олмоқ мумкин. Мажбурият ҳуқуқи субъекти кредиторни конкрет шахс қарздор билан боғлиқлигини эътиборга олиб, улар ўртасидаги мавжуд бўлган ашёвий мажбурият ҳуқуқий муносабатларни аниқлаш лозим. Рим юристлари бу фарқни англаб етган бўлсалар, ҳам, аммо бу тушунчани конкрет ифодалаб бера олмаганлар. Улар ашёвий ва шахсий даъволар асосида мажбурият ҳуқуқини ўрганганлар. Бу мавзуни ўрганишда мутлоқ ҳуқуқий муносабатларнинг ташкил этувчи ҳамда нисбий муносабатлардан иборат бўлган мажбурият ҳуқуқини фарқлаш лозим. Талабалар мажбурият ҳуқуқий муносабатларини вужудга келтирувчи асосларни, яъни шартномалар асосида (экс контракту), шартномаларга ўхшаш асосда (квази экс контракту), мажбуриятни бузиш асосида (экс деликто) ва мажбуриятларни бузишликка ўхшаш асосида (квази экс деликто) вужудга келган муносабатларни ажратиб олишлари лозим. Мажбуриятлар ўрганилаётган пайтда унинг цивиль (фуқаролик) ва натурал мажбуриятларга бўлинишини ҳамда бир–биридан фарқини аниқлаш керак. Мажбуриятларни келтириб чиқарадиган муҳим асослардан бири шартномалардир. Шартномаларнинг ҳуқуқий муносабтларни вужудга келтириш учун юридик асос бўлиб ҳисобланишини ҳамда «Пактлар» дан фарқини, айниқса шартноманинг икки ва кўп томонлама битим эканлигини аниқ тўлиқ ўрганиш лозим. Шартномани бир томонлама битимлардан, яъни фақат бир томоннинг эрки ифодаланишидан фарқ қила олиш зарур. Рим юристлари тўлиқ асосда битим тушунчаларини ишлаб чиқмаган бўлса ҳам, лекин эркнинг ифодаланишини (икки томонлама ва бир томонлама эрк) деб тушуниб етганлар. Айниқса эркнинг ифодаланишига қараб бир томонлама, икки томонлама шартномаларни ажратиб олганлар. Рим ҳуқуқида бир томонлама, икки томонлама шартномаларнинг мавжудлиги, «синаллагматик» шартномалар системаси нималардан иборат эканлигини, ҳамда «цивиль» (фуқаролик) ҳуқуқи билан «халқлар ҳуқуқи», яъни халқаро савдо ҳуқуқи доимо бир-бирига таъсир ўтказиб келганлигини аниқлаш лозим. Рим ҳуқуқи тарихида шартнома ҳуқуқининг ривожланиш босқичларини эътиборга олганда, тарихан шартномалар натурал асосда тузилиб келган. Булар қуйидагилардан иборат: вербал, литерал, реал ва консенсуал шартномалардир. Шартномалар ўрганилаётган пайтда ҳақиқий асосда тузилганлигини, шартнома субъектларининг ҳуқуқий ва муомала лаёқатларининг тўлиқ бўлишига ҳамда шартномаларнинг ноихтиёрий асосда тузилган шартномаларнинг ҳақиқий эмаслигини аниқлашда диққат билан қараш керак. Рим ҳуқуқида битимларнинг ҳақиқий саналишига монелик қилинадиган асосларга зўрлаш (вис), алдаш (долюс), қўрқитиш (матус) ва янглишиш (эррор) лар киритилади. Айниқса шартномаларнинг предметини ўрганиш, унинг асосини нима ташкил этишини, жисмий аломатларга эга бўлган предметларни аниқлаш, абстракт шартномалар турларини билиш лозим. Рим ҳуқуқида шартномалар шартларини ва муддатларини аниқлаш, уларни мазмуни билан боғлиқлигини аниқлаш керак. Бу мавзуни ўрганаётган пайтда, шартномаларнинг элементлари асосий, одатдаги ва тасодифий каби қисмларга бўлинишини кузатиш, ҳамда уларнинг ҳақиқий ҳисобланиши учун айрим бандлар шартларнинг муҳим аҳамиятга эга эканлигига тўлиқ тушуниб олиш муҳимдир. Шартноманинг тузилиши босқичларини, яъни таклиф қилиш (оферта) ва таклифни қабул қилиш (акцепт) ҳамда тарафларни аниқлашда, оферент, акцептант тушунчаларини аниқлаш, айниқса Рим ҳуқуқида вакиллик институтининг кам қўлланилганлигини, дастлабки пайтда шартномаларни бажаришни учунчи шахсларга юкламаслик, субъектларни алмаштирмаслик, лекин кейинчалик Рим давлатида савдо муносабатларининг кенг даражада ривожланиши асосида субъектларнинг алмаштирилишига йўл қўйилганлиги ва уларнинг юридик оқибатларини аниқлаш керак. Бир неча кредиторлар ёки қарздорлар қатнашадиган мажбуриятларни, уларнинг ҳиссали ва биргаликдаги мажбуриятлари ва иштирокини ўрганиш лозим. Мажбуриятларнинг бажарилиши қандай расмий ҳаракатларнинг амалга оширилганлигини тақазо этканлигини ҳамда мажбуриятларни кимлар бажариши мумкинлигини, кимларга қаратилгани қандай асосда, қаерда, қайси жойда ва қандай муддат асосида бажарилишига эътибор бериш, мавзуни ўрганиш учун қулайдир. Мажбуриятларни бажармаганлик учун жавобгарлик энг мураккаб ва талабалар томонидан ўзлаштирилиши қийин бўлган ҳуқуқий муносабатлардан иборат. Талабалардан мажбуриятларни бажармаганлиги асосида келтирилган зарарларни қоплаш масалаларини пухта ўрганишни, айниқса даромадларнинг олинмаслигидан келган зарар ва бошқа муносабатлар асосида келиб чиққан зарарларни ундириш, қарздорлар айби бўлиши асосида унга юклатишни ва айбсиз асосда алоҳида ҳолларда ҳам жавобгарликка тортиш масалаларини конкрет ва пухта ўрганиш талаб этилади. Рим ҳуқуқида айб формасига ҳамда айб миқдорига қараб жавобгарлик белгиланади:  қас д дан қилинган айб (кульпа лата) деб аталади.  енги л қўполлик асосида айбни келиб чиқиши (кулпа левис), (кульпа ин конкрето)га бўлинган. Айниқса, мажбуриятларни бажаришда ҳодисалар вужудга келган бўлса ва табиат кучлари билан боғлиқ бўлса ҳамда табиат ҳодисаларининг инсон қайтара олмайдиган кучлар асосида вужудга келиши, уларнинг мажбуриятни бажаришдан озод қилиниши учун асос бўлиб ҳисобланган. Бу муносабатлар Рим ҳуқуқида казус деб аталган, ҳамда казус учун ҳеч ким жавоб бермаган. Мажбуриятларни бажаришни таъминлаш усулларини ўрганилганда, неустойка, кафолат, гаров, ипотека каби тушунчаларни яхши ўзлаштириш лозим. Мажбуриятларнинг бекор бўлиш усулларидан бири мажбуриятни тегишли равишда ижро этилиши ҳақида Рим ҳуқуқида баён этилса ҳам, лекин мажбуриятларнинг бекор бўлиши мажбуриятни тегишли асосда ижро этишдан бошлаб, Рим ҳуқуқига таа л л у қли бўлган хуусиятларни кўрсата олиш лозим. Ижро этиш мумкин бўлмаганлиги сабабли мажбуриятларнинг бекор бўлишига тасодифий ҳолатлар табиат ҳодисалари казус каби ҳолатларни бир – биридан фарқ қилиш керак. Рим ҳуқуқида шартномаларнинг турларига яъни, вербал шартномалар , л итерал шартномалар , р еал шартномалар , к онсенсуал шартномалар , н омсиз шартномалар ва пактларга алохида эътибор қаратилган. Рим ҳуқуқида шартномалар ҳуқуқи ҳақидаги таълимотлар кенг миқёсда ривожланган бўлиб, шартномалар ҳақидаги таълимотларни, уларнинг тизимини ва турларини асосли ўрганиш талабаларнинг юридик тафаккур қила олиш қобилиятини янада ўстиришга ёрдам беради. Шартномаларнинг вербал, литерал, реал ва консенсуал турларининг ҳар бирига конкрет асосда тўхталиб, уларнинг мазмунини бир-биридан фарқини тушуниб олиш ҳар бир талабанинг вазифасидир. Вербал шартномалар деганда илгаридан белгиланган сўзлар ва формулаларнинг оғзаки такрорланиши лозим бўлган ҳамда бу сўзлар ва формулаларни такрорлаш шартнома тузиш учун асос бўлиши тушунилган. Вербал шартномаларнинг асосий тури стипуляция даъвони таъминлаш учун қилинган ҳаракат бўлиб, ҳатто процессни ютқазиб қўйса ҳам, келиб чиққан ҳаражатларни қоплаш учун ишлатиладиган моддий бойлик абстракт асосида тузилган шартнома ҳисобланиб қатъий формал асосда бир томонга ҳуқуқ ва иккинчи томонга мажбурият юклайди. Стипуляция асосида тузилган шартномага асосан сотиб олинган предметнинг баҳосини тўлаш, қарз шартномасига биноан қарзни тўлаши, ундириши каби ҳаракатларни амалга ошириш мумкин эди. Рим фуқаролик ҳуқуқий муносабатларининг янада ривожланиши натижасида мураккаб стипуляция формулалари вужудга келиб, кредиторнинг сафида мустақил бўлган янги кредиторлар ёки бир неча қарздорлар каби мажбуриятда қатнашувчи субъектларнинг вужудга келиши билан корреал мажбуриятлар ҳамда топшириқ шартномалари каби мажбуриятлар келиб чиқди. Литерал шартномаларнинг характерли хусусияти шундан иборатки, тарафларнинг ўзаро келишуви албатта ҳужжат асосида ёзма расмийлаштирилиши керак. Литерал шартномаларнинг тузилишида кирим ва чиқимларни қайд этадиган китоблар, журналлар, синфий даврда эса хирограф ва синграфларнинг роли ниҳоятда катта бўлган. Реал шартномаларни ўрганишда қарз шартномаси (мутуум) ссуда шартномаси (коммадатум), омонат шартномаси (депозитум) ва бошқа шартномаларнинг бир-биридан фарқи ва уларни умумий характерловчи томонларини билиб олиш лозим. Консенсуал шартномалар деганда, томонларнинг ўзаро келишиши оғзаки ёки ёзма форма асосида ифодаланиши, ҳамда бирданига ҳуқуқ ва бурчларнинг вужудга келиши билан амалга ошириладиган ҳуқуқий муносабатларнинг йиғиндисига айтилади. Консенсуал сўзи лотинча « консенсус» сўзидан олинган бўлиб «келишув» маъносини билдиради. Бу шартномалар системасига қадимги Рим фуқаролик муомаласининг асосий шартномаси бўлган олди-сотди шартномаси киритилиб, шартноманинг бажарилиши процесси томонларнинг ўзаро шартнома предмети (ашёлар, товарлар) ва бахоси тўғрисида келишилган пайтдан бошланган. Мавзуни ўрганишда консенсуал ва реал шартномаларнинг бир-биридан фарқини, айниқса реал шартномаларни ҳуқуқ ва мажбуриятларининг пайдо бўлиши, тарафлар ўзаро келишишидан, шартнома расмийлаштирилганидан қатъий назар шартнома предмети аше ёки унинг эквивалентининг топширилиши ҳам талаб қилиниши билан боғлиқ бўлганлигига эътибор бериш лозим бўлган. Консенсуал шартномаларда томонларнинг ўзаро келишиш асосида ҳуқуқ ва бурч вужудга келган бўлиб ҳисобланади. Рим ҳуқуқи олди-сотди шартномасининг характерли хусусиятини эътиборга олиб, мажбурият ҳуқуқий ва ашёвий – ҳуқуқий муносабатлардан ташкил топганлигини, айниқса, сотувчидан шартнома тузилган пайтдан бошлаб, мулкни сотиб олувчи эгалигига ўтказиш мажбурияти вужудга келиши, мулк ҳуқуқи эса мулкнинг «традицион» (анъана) асосда қўлдан- қўлга топширилиши пайтидан бошлаб вужудга келишига эътибор бериш керак, чунки Рим ҳуқуқида келгуси йилги ҳосилни ёки олиш лозим бўлган даромадларни сотиш ҳам мумкин бўлган. Шунинг учун мулк ҳуқуқининг пайдо бўлиши мулкнинг топширилиши билан боғлиқ бўлган. Рим ҳуқуқи ашёнинг тасодифан нобуд бўлиш хавф хатарини сотиб олувчига юклаган. Демак, ҳатто мулкка бўлган эгалик сотиб олган шахсга ўтмаган бўлса ҳам сотиб олувчи шартнома асосида келишилган суммани тўлаши лозим бўлган. Консенсуал шартномалар группасига мулк ижараси (локацио кондукцио), топшириқ шартномаси (мандатум), ширкат шартномаси (социетас) ҳам киради. Мулк ижараси шартномаси 3 турга бўлинган: 1. Мулк ижараси шартномаси (локацио-кондукцио рерум); 2. Хизмат кўрсатиш шартномаси (локацио-кондукцио операрум); 3. Ишларни бажаришни ижарага олиш шартномаси (локацио-кондукцио оперис) ёки пудрат шартномаси деб ҳам аталади. Шартномаларни ҳар бирини фарқлаш, ўхшаш томонларини англаш ҳам лозим. Рим давлатини бошқа давлатлар билан олиб борган савдо муносабатлари мажбуриятларнинг 4 асосда келиб чиқиш тизим ининг замон талабига жавоб бера олмай қолганлигини тақазо этади. Натижада янги-янги шартномалар келиб чиқди. Бу шартномалар номсиз шартномалардан иборатдир ва уларни ўрганишда Юстиниан кодификациясига асосан, 4 та ҳаракат билан боғлиқлигини аниқлаш лозим: 1. Мен бераман, сен ҳам беришинг керак (до ут дес); 2. Мен бераман, сен ҳаракат қилишинг лозим (до ут фациас); 3. Мен ҳаракатни амалга ошираман, сен уни беришинг керак (фацио ут дес); 4. Мен ҳаракатни содир этаман, сен ҳам ҳаракат қилишинг керак (фацио ут фациас), «Бераман» сўзи мулкни ўтказаман деган маънони «ҳаракат» сўзи эса «хизмат ва ҳаркатларни» англатади. Адабиётлар : 1.Косарев А.И. Римское право М., 1986. 2.Бартошек Милан. Римское право. Понятия, термины, определения. М., 1989. 3.Новицкий И.Б. Претерский И.С. Римское частное право. Учебник. М., «Юрист» 1996. 4.Черниловский З.М. Римское частное право. М., «Проспект» 2001. 5.Муҳамедов Ҳ. «Хорижий мамлакатлар давлати ва ҳуқуқи тарихи.» Т., «Адолат» 1999. 6.Дождев Д.В. Римское частное право. Учебник. М., «Юрист» 1996.

Похожие

Мажбурият тушунчаси ва мазмуни. Мажбуриятни бажариш
Ворислик ҳуқуқи
Мулк ҳуқуқи
Интеллектуал мулк ҳуқуқи. Муаллифлик ҳуқуқи. Турдош ҳуқуқлар
Даъво қўзатиш ҳуқуқи