Даъво қўзатиш ҳуқуқи - Юриспруденция - Рефераты

Даъво қўзатиш ҳуқуқи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Режа: 1. Даъво тушунчаси 2. Даъвонинг элементлари 3. Даъвонинг элементлари 4. Даъвонинг турлари 5. Даъво қўзғатиш 6. Бир неча талабларни бирлаштириш ва ажратиш 7. Жавобгар манфаатларининг ҳимоя қилиниши

Даъво тушунчаси Ҳар қандай манфаатдор шахс бузилган ёки низоли ҳуқуқини ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатини ҳимоя қилиш учун қонунда белгиланган тартибда судга мурожаат қилишга ҳақли (ФПКнинг 1-моддаси). Юридик шахс ҳуқуқидан фойдаланувчи ташкилотлар ўзаро низолари юзасидан мулкий ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш хусусида, белгиланган тартибда хўжалик судига мурожаат қилишга ҳақлидирлар.1 Баъзи даъволар қонунда назарда тутилган ҳолларда, ҳакамлар (ҳолислар) судида қўзғатилиб ҳал қилиниши мумкин. Юқорида келтирилган қонун кўрсатмаларига асосланиб, даъво деб ҳуқуқнинг ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатнинг ҳимоя қилиниши тўғрисида судга ёки бошқа ваколатли ташкилотга мурожаат этишга айтамиз. Даъво қўзғатиш ҳуқуқи фуқаролар, давлат манфаатларини ва ташкилотларнинг шахсий ва мулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг процессуал воситаси бўлиб кўрилади. Шариат ҳуқуқида фуқаролар ўзларининг манфаатлари, ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилишда арз-шикоятлар билан бир қаторда даъво қўзғатиш йўли билан ҳам қозиларга (қозилар судига) мурожаат қилганлар. Даъво сўзини нафақат фуқаролик, шу жумладан жиноий ишларда ҳам фойдаланганлар. Буларни қуйидагилардан англаш мумкин. Даъво асли арабча сўз бўлиб, ўз ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя этиш ҳақида суд орқали ёки бошқа йўллар билан қўйилган талаб тушунилади. Даъвонинг бир қанча турлари мавжуд: 1) хун даъвоси-ўлдирилган кимсанинг қонига қон олиш ёки қонун билан жазо талаб этиш; 2) бировни айблаш, тухмат қилиш даъвоси;

3) ўзида йўқ ҳақ-ҳуқуқни ёки хислат-фазилатларнинг эътироф этилиши йўлидаги талаб қилишга бўлган ноўрин ёки ноҳақ ўриниш (иддао) талаби, даъво қилиши ва ҳоказо. Ҳуқуқи бузилган шахс муддани деб юритилган. Даъво қўзғатувчи шахс судга мурожаат қилишдан олдин, ўз талабини ихтиёрий равишда қаноатлантирилиши тўғрисида мажбурият субъектига мурожаат қилади, ташкилотларнинг талаби (претензияси) бутунлай қаноатлантирилмаса ёки қисман қаноатлантирилган бўлса ёхуд талабга жавоб бўлмаса, манфаатдор шахс (фуқаро ёки ташкилот) бузилган ёки низоли ҳуқуқнинг ёхуд қонун билан ҳимоя қилинадиган манфаатнинг қўриқланиши тўғрисида махсус ариза билан судга мурожаат қилади. Фуқаролик даъво иши низоли иш бўлиб кўрилади. Бундай ишларда албатта низолашувчи тарафлар: даъвогар ва жавобгар қатнашади ва улар ўртасида низоли ҳуқуқий талаб бўлади. Бундай низоли ҳуқуқий талаб бўлмаса-даъво ҳам, низоли суд иши ҳам бўлмайди. Агар бирон-бир даъвосиз, низосиз даъвогар ва жавобгари бўлмаган фуқаролик ишлари ҳам судда кўрилиши мумкин. Низосиз ҳуқуқларнинг ёки қонун билан ҳимоя қилинадиган манфаатларнинг қўриқланиши тўғрисида судга мурожаат қилиш мумкинлиги тўғрисида қонунда назарда тутилган. Масалан, алоҳида тартибда кўриладиган ишларда; фуқарони бедарак йўқолган деб топилиши ёки ўлган деб эълон қилиши (ФПКнинг 286-290- моддалари); спиртли ичимликларни ёки наркотик моддаларни суиитеъмол қилганлик учун фуқароларнинг муомалага лаёқатини чеклаш ёки фуқаронинг руҳий касаллиги туфайли уни муомилага лаёткатсиз деб топиш (ФПКнинг 291-моддаси) тўғрисидаги фуқаролик ишлари бўйича судга мурожаат қилишда фақат муддао баён қилинади. Бундай фуқаролик ишларида низолий ҳуқуқий талаб бўлмагани учун даъво ҳам бўлмайди. Даъво ишида муайян ҳуқуқ тўғрисидаги низо ҳал қилинади ва шу муносабат билан даъвогарнинг талаблари ҳамда жавобгарнинг эътирози қонуний ва асосли бўлишлиги текширилади. Оқибатда суд ё даъвони

(даъвогарнинг жавобгарга бўлган талабини) бутунлай ёки қисман қаноатлантиради ёинки даъвони рад этади (даъвогарнинг талаби қайтарилади). Ҳар қандай фуқаролик даъвосининг икки томони бор: биринчидан, моддий-ҳуқуқий томони-бунда аввало, даъвогарнинг жавобгарга нисбатан муайян низоли моддий ҳуқуқий талаби бўлиши, масалан, бирон-бир ашёнинг топширилиши, пул тўланиши, хизмат кўрсатилиши, зарарнинг қопланиши хусусидаги талаби бўлади; иккинчидан, процессуал ҳуқуқий томони-бунда тарафлар ўртасида келиб чиққан низонинг мазмунан ҳал қилиниши ва бузилган ёки низоли ҳуқуқнинг қўриқланиши тўғрисида судга илтимос билан мурожаат қилиниши бўлади. Даъвонинг бу ҳар икки томони бирга қўшилганидагина, даъво низоли ҳуқуқни ҳимоя қилиш воситаси бўлиб кўрилади. Даъво қилиш-судда фуқаролик иши қўзғатилиши учун асос бўлади. Ишнинг юргизилиши учун даъво аризаси қабул қилинган кундан эътиборан, мазкур иш юзасидан фуқаролик процесси давом эта бошлайди ва фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабат вужудга келади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 10-моддасида кўрсатилганидек, фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш белгиланган тартибда суд хўжалик суди ёки ҳакамлар суди томонидан амалга оширилади. Фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан белгиланган ҳолларда ва тартибда касаба уюшма ташкилотлари ва бошқа жамоат ташкилотлари томонидан ҳам амалга оширилади. Бу тартиб ФПКнинг нормаларида, хўжалик суди, ҳакамлар суди ва бошқа органларда иш кўриш тўғрисидаги қоидалар билан ҳам белгиланган. қонун билан алоҳида назарда тутилган ҳолларда фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиши маъмурий тартибда амалга оширилади (ФКнинг 10- моддасининг 2-қисми). Бундай тартиб, масалан, (ташкилот ёки фуқаронинг) бировнинг квартирасини ўзбошимчалик билан эгаллаган шахсни

прокурорнинг санкцияси билан кўчиришда ва шу билан бузилган ҳуқуқини тиклашда қўлланилади. Бундай ҳолларда процессуал тартиб қўлланилмайди. Даъво, яъни низоли моддий-ҳуқуқий муносабатдан келиб чиқадиган ва муайян процессуал тартибда кўриш ва ҳал қилиши учун суд ёки бошқа ваколатли органда қўзғатилган талаб тушунчаси билан даъвога бўлган ҳуқуқ тушунчаси чамбарчас боғлиқдир.1 Даъвога бўлган ҳуқуқ деганимизда, ёинки низоли фуқаролик ҳуқуқининг, оила, меҳнат, уй-жой ва ҳоказо масалаларга оид ҳуқуқнинг, фуқаролик процесси тартибида суд ҳимоясини олишга бўлган ҳуқуқнинг, шунингдек суд томонидан қонуний ва асосли деб топилган даъво талабининг қаноатлантирилишига бўлган ҳуқуқни тушунамиз. Даъво қилиш, даъво қўзғатиш учун асос (ҳуқуқ)нинг бўлмаслиги оқибати- даъво аризасининг қабул қилинишини рад этиш ёки ФПКнинг 100-моддасида кўрсатилганидек, ишнинг юргизилишини тугатиш бўлади. Даъвонинг қаноатлантирилиши учун ҳуқуқнинг бўлмаслиги оқибатида-даъвони рад қилишдан иборат бўлади. Даъвонинг элементлари Ҳар бир даъвони ўзига хос хусусиятга эга эканлигини ҳисобга олиб, яъни бир даъвони иккинчи даъводан ажратиш мақсадида даъволар икки элементга, таркибий қисмга: даъво предмети (даъво қилинаётган нарса)га ва даъво асосига бўлинади. Бу икки элемент даъвонинг мазмунини ташкил этади. Даъвонинг предмети даъвогарнинг талаби, яъни уни жавобгардан суд орқали талаб қилинаётган нарсаси бўлади. Даъво предмети бирон-бир нарсани ундириш тўғрисидаги талабдир. Чунончи: муайян суммани ундирилиши, бирон-бир мулкнинг топширилиши, хизмат кўрсатилиши тўғрисидаги моддий-ҳуқуқий ёинки шахсий ҳуқуққа асосланган талаб бўлиши мумкин.

Даъво предмети муайян ҳуқуқий муносабатнинг бўлиши ёки бўлмаслигини, чунончи: низоли мулкда даъвогарнинг хиссаси бўлиши, мерос мулкига нисбатан ворис деб танилиши, асарнинг муаллифи деб танилиши тўғрисидаги талаблар бўлиши мумкин.Даъвонинг асоси деб даъво талабини тасдиқлайдиган далилларга айтилади. ФПКнинг 149-моддасининг 4 ва 6- бандиларида айтилганидек, даъвогар аризасида талаби қандай ҳолатларга асосланганлигини ва бу ҳолларнинг мавжудлигини тасдиқлайдиган далилларни кўрсатиш лозим. Бундай ҳолларда муайян юридик фактни вужудга келтирадиган ёки ўзгартирадиган ёхуд бекор қиладиган ҳолатлар ҳисобланади. Даъво қўзғатиш учун асос бўладиган юридик фактлар беҳисоб кўп. Чунончи тузилган шартномаларнинг бажарилмаслиги, муайян шартларнинг бузилиши, қарзга олинган нарсанинг, пулнинг тўланмаслиги, топшириқнинг бажарилмаслиги ёинки сифатсиз бажарилиши, турар жой ижараси шартномаси шартларнинг ўзгартирилиши, фуқаронинг ўлими, юридик шахснинг тугатилиши тадбиркорлик тўғрисидаги қонунларни бўлиши1 ва шу каби қатор ҳолатлар, юридик фактлар, даъвогар ва жавобгарга нисбатан ҳуқуқ ва бурчлар вужудга келтирадиган асослар бўлади. Даъвонинг турлари Маълумки, даъвогар судга мурожаат қилишида бирон-бир процессуал мақсадни кўзлайди. Унинг бу мақсади: бузилган ёки низоли ҳуқуқнинг ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатнинг ҳимоя қилиниши тўғрисида суд қарорига эришишга қаратилади. Бундай қарор, масалан, бировдан тегишли пулни ундириш ёинки бирон- бир мулкнинг эгаси деб топилиши тўғрисида бўлиши мумкин.

Даъвогарнинг қандай мақсадни кўзлашига, нима тўғрисида қарор чиқарилишини суддан илтимос қилишига қараб, даъволар икки турга: ундириш (олиб бериш) ва тан олиш тўғрисидаги даъволарга бўлинади. Ундириш (присуждение) тўғрисидаги даъволарда даъвогар биринчидан, муайян ҳуқуқни олишга ҳақли бўлишлигини белгилашни, чунончи: мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини олишга, турар жойдан фойдаланишга, вояга етмаган болани ўз тарбиясига олишга ҳақли бўлишлигини ва иккинчидан, жавобгарнинг муайян ҳаракатларни қилиши, масалан, даъвогарга низоли мулкни топшириш, турар жойни бўшатиб бериши, болани тарбиялаш учун топшириши лозимлиги тўғрисида суд зарарининг чиқарилишини илтимос қилади. Агар суднинг қарори жавобгар томонидан ихтиёрий равишда бажарилмаса-қарор белгиланган тартибда ижро этилиши учун топширилади. Шу туфайли бундай даъво-ижро этиладиган даъво деб ҳам аталади. Эътироф этиш, тан олиш тўғрисидаги даъволарда даъвогар фақат низоли ҳуқуқнинг ўзига тегишли бўлишини тан олишнигина, низоли ҳуқуқий муносабатнинг мавжуд бўлгани ёки бўлмаганлигинигина илтимос қилади. Бундай даъволарда, масалан, даъвогар васиятноманинг ҳақиқий эмас деб топилишини, асарнинг муаллифи деб танилишини суддан илтимос қилади. Бундай даъволарда даъвогар, масалан, васиятноманинг ҳақиқий эмас деб топилишини суддан илтимос қилади. Бундай даъволарда даъвогар жавобгарни бирон-бир ҳаракат қилишга масалан, мерос хиссасини ажратиб беришга, муаллифга калам ҳақи (гонорарни) тўлашга мажбур этиш тўғрисида қарор чиқарилишини илтимос қилмайди. Даъволар юқорида кўрсатилганидек, фақат процессуал мақсад бўйичагина эмас, балки даъво талабларининг келиб чиқишига сабабчи бўлган низоли ҳуқуқий муносабатларнинг тури бўйича ҳам турларга бўлинади (классификация қилинади). Чунончи: меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган даъволар, алиментлар ундириш тўғрисидаги даъволардан фарқ қилади. Зарар етказишдан келиб чиқадиган даъволар эса турар жойлардан кўчириш тўғрисидаги даъволардан фарқ қилади. Бундай даъволар бир-

биридан моддий ҳуқуқий мазмуни жиҳатдангина эмас, балки бундай низоларни кўриш ва ҳал этиш учун қонун билан белгиланган процессуал хусусиятлари жиҳатдан ҳам фарқланади. Даъво қўзғатиш қонун фуқароларга, ташкилотларга суд ҳимоясидан фойдаланиш ҳуқуқини беради. Улар бу ҳуқуқдан аввало, белгиланган тартибда даъво қўзғатиш йўли билан фойдаланадилар. Даъво қўзғатилиши муҳим процессуал акт бўлиб, даъво муддатининг ўтишини узади (ФКнинг 157-моддаси). Бу қонунда белгиланишича, даъво муддатининг ўтиши белгиланган тартибда даъво қўзғатилиши билан, шунингдек мажбур шахс қарзни тан олганлигини кўрсатувчи ҳаракатларни қилиши билан узилади. Шу пайтдан эътиборан фуқаролик ишининг ҳаракати бошланади. Суднинг тарафлар ўртасидаги низони кўриш ва бу тўғрида қарор чиқариш бурчи вужудга келади. қонун (ФПКнинг 1-моддаси)да белгиланишича, ҳар қандай манфаатдор шахс бузилган ёки низоли ҳуқуқини ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатини ҳимоя қилиш учун қонунда белгиланган тартибда судга мурожаат қилишга ҳақли бўлади. Масалан, «Республика Олий суди 1997 йил 2 майдаги хусусийлаштирилган турар жойларга эгалик қилиш, улардан фойдаланиш ва уларни тасарруф қилиш билан боғлиқ ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида»ги Пленум қарорида фуқаролар эгаллаб турган турар жойларни хусусийлаштиришни рад қилиниши натижасида фуқаролик ҳуқуқи бўйича низо вужудга келишини ҳисобга олиб, бундай ишлар судлар томонидан даъво ишини юритиш тартибида ҳал қилиниши кўрсатилган.1

Судда фуқаролик иши прокурорнинг аризаси бўйича ҳам, шунингдек давлат бошқарув органлари, касаба уюшмаси, ташкилотлар ёки айрим фуқароларнинг аризалари бўйича ҳам (агарда қонунга кўра улар бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун судга мурожаат қилишлари мумкин бўлса) қўзғатилади. Судда фуқаролик иши қўзғатилишида даъво аризаси ёзма шаклда берилади. ФПКнинг 149-моддасида кўрсатилганидек, даъво аризасининг мазмунида қуйидагилар кўрсатилиши лозим: 1) ариза бериладиган суднинг номи; 2) даъвогарнинг номи ва унинг яшаш жойи, агар даъвогар юридик шахс бўлса, унинг жойлашган жойи, шунингдек агар ариза вакил томонидан бериладиган бўлса, вакилнинг номи ва манзили; 3) жавобгарнинг номи ва унинг яшаш жойи ёки агар жавобгар юридик шахс бўлса, унинг жойлашган жойи; 4) даъвогарнинг талаби; 5) агар даъвони баҳолаш керак бўлса, унинг қиймати; 6) даъвогар ўзининг талабларини асослаётган ҳолатлар ва даъвогар баён қилган ҳолатларни тасдиқлайдиган далилларни; 7) аризасига илова қилинган ҳужжатларнинг рўйхати. Ариза даъвогар ёки унинг вакили томонидан имзоланади. Вакил томонидан берилган аризага вакилнинг ваколатини гувоҳлантирувчи ваколатнома ёки бошқа ҳужжат илова қилиниши лозим. Прокурор томонидан, шунингдек давлат бошқарув органлари, давлат корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ёхуд айрим фуқаролар томонидан бошқа шахсларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш учун бериладиган аризаларда ФПКнинг шу моддасида айтилган маълумотлардан манфаати учун иш қўзғатилган шахснинг номи ва унинг манзили ҳам кўрсатилиши лозим. Судга ариза жавобгарларнинг сонига қараб нусхалари билан берилади.

Судья ишнинг мураккаблиги ва ишнинг мазмунига қараб, даъвогарнинг аризасига илова қилинган ҳужжатларнинг нусхаларини жавобгарнинг сонига қараб келтиришга мажбур эта олади (ФПКнинг 150-моддаси). Аризалар туман (шаҳар) судида судья, бошқа судларда эса-суднинг раиси, унинг ўринбосари ёки судья томонидан қабул қилинади. Фуқаролик иши бўйича аризани қабул қилиш масаласини судьянинг ёлгиз ўзи ҳал қилади. Агар ариза почта орқали юборилган бўлса, суд идорасида олинган куннинг ўзидаёк, ҳар ҳолда иккинчи кундан кечиктирилмасдан судьяга топширилиши лозим. Судья аризани ФПКнинг 149-159-моддаларида белгиланган талабларга риоя қилмасдан ёки давлат божи тўланмасдан берилганлигини аниқласа, аризани ҳаракатсиз қолдириши тўғрисида ажрим чиқаради ва бу ҳақда даъвогарни хабардор қилиб, камчиликларни тузатиш учун унга муддат беради. Аризани кўрилмасдан қолдирилиши тўғрисида судья томонидан чиқариладиган ажримда аризанинг камчиликлари, уни тузатиш йўллари ва муддати, судьянинг таклифларини бажармаслик оқибатлари кўрсатилади. Агар даъвогар белгиланган муддатда аризанинг камчиликларини тузатса, фуқаролик иши ҳаракатга киритилади ва бундай ҳолда даъво муддатнинг ўтиши ариза берилган куннинг ўзидаёк узилган ҳисобланади. Акс ҳолда судья ариза берилмаган деб ҳисобланиши тўғрисида ажрим чиқаради ва аризани даъвогарга қайтаради. Ариза қайтарилган ҳолда, даъво муддатининг ўтиши узилмайди. Ариза кейинчалик даъво муддати давомида қонун талабларига риоя қилиниб, қайта берилиши мумкин. қонун суд ҳимоясига бўлган ҳуқуқни таъминлаб, фақат алоҳида қонунда аниқ белгиланган ҳоллардангина, фуқаролик ишлари бўйича аризаларнинг судья томонидан қабул қилинмаслиги мумкинлигини таъминлайди. Бундай ҳоллар ФПКнинг 152-моддасида қуйидагича белгиланган: 1) агар ариза суд органларда кўрилишига тегишли бўлмаса;

2) агар шу тарафлар ўртасидаги низо юзасидан ўша предмет ҳақида ва ўша асослар бўйича суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори ёхуд даъвогарнинг арз қилган талабидан воз кечганлигини қабул қилиш ёки тарафларнинг келишув битимларини тасдиқлаш тўғрисида суднинг ажрими бўлса; 3) агар суднинг иш юритишида шу тарафлар ўртасидаги низо юзасидан ўша предмет ҳақида ва ўша асослар бўйича иш бўлса; 4) агар тарафлар ўртасида шу низони ҳал қилиш ҳолислар судига бериш тўғрисида шартнома тузилган бўлса; 5) агар иш шу суднинг судловига тегишли бўлмаса; 6) агар ариза муомалага лаёқатсиз шахс томонидан берилган бўлса; 7) агар ариза манфаатдор шахс номидан иш юритишга ваколати бўлмаган шахс томонидан берилган бўлса-аризани қабул қилиш тўғрисидаги илтимос судья томонидан рад этилиши мумкин. ФПКнинг 152-моддасининг 1, 5, 6, ва 8-бандларида кўрсатилган асослар бўйича судьянинг аризасини қабул қилишни рад этиши, агар йўл қўйилган камчиликлар тузатилса, шу иш бўйича судга иккинчи марта ариза беришга тўсқинлик қилмайди. Судья қонунда кўрсатилган асослар бўйича аризани қабул қилишни рад этганида бу ҳақда асослантирилган ажрим чиқаради. Ажримда агар иш суднинг судловига тегишли бўлмаса, ариза берувчи қайси органларга мурожаат қилиши лозимлиги ёки иш қўзғатилишига тўсқинлик қиладиган ҳолатларни қандай қилиб бартараф қилиши кераклиги кўрсатилиши лозим. Ариза иловалар ва ажримнинг нусхаси билан бирга қўшиб тегишли органга ёки судга топшириш учун даъвогарга қайтарилади (ФПКнинг 153- моддаси). Судья бу тўғрида чиқарган ажрими ФПКнинг 238-моддаси талабларига жавоб берадиган мазмунда бўлиши керак.

Бир неча талабларни бирлаштириш ва ажратиш қонун даъвогарнинг бир-бири билан боғлиқ бўлган бир неча талабларни бирлаштириш, бирга кўрилиши ва ҳал этилишига йўл қўяди. Бундай талаблар бир даъвогар томонидан бир неча талабларга нисбатан қилиниши мумкин. ФПКнинг 155-моддасида даъвогар бир аризада ўзаро боғлиқ бўлган бир неча талабларни бирлаштиришга ҳақлидир, деб курсатади. Бундай ҳолларда даъво асослари ва предметлари умумий бир-бирлари билан боғлиқ бўлганида, талаблар ҳам бир турда бўлганида-даъволарнинг объект сифатида бирлаштирилиши тўғрисида сўз боради. Бунга мисол қилиб, ишга қайта тикланиш ва ноилож бекор юргани учун ҳақ тўланиши тўғрисидаги даъволарни ёки ховли-жойга (иморатга) бўлган эгалик ҳуқуқининг эътироф этилиши (тан олиниши) ва жавобгарнинг кўчирилиши тўғрисидаги- даъволарни ёинки эр-хотиннинг ажралиш тўғрисидаги ишининг кўрилишида уларнинг вояга етмаган фарзандлари учун алиментлар ундириш тўғрисидаги даъвонинг ҳам бир ишга қўшилиб ҳал қилинишини ҳам кўрсатсак бўлади. қонун судьяга бир турдаги фуқаролик ишларини бирлаштириш ҳуқуқини беради. ФПКнинг 156-моддасида кўрсатилишича, судья шу суднинг иш юритишида айни бир хил тарафлар иштирок этувчи бир турдаги бир неча иш борлигини ёхуд бир шахснинг турли жавобгарларга даъволари бўйича ёки бир қанча даъвогарларнинг битта жавобгарга даъволари бўйича бир неча иш борлигини аниқласа, бу ишларни низоларни тезроқ ва тўғри ҳал қилишни кўзлаб иш юритишда бир йўла кўриш учун бирлаштиришга ҳақлидир. Талабнинг бир неча даъвогар томонидан ёки бир неча жавобгарларга нисбатан қилинишига процессуал иштирокчилик деб айтилади (бу тўғрида шу китобнинг 4-бобига қаралсин). Судья бир неча талабларни бирлаштириш ҳуқуқига эга бўлганидек, унга бундай талабларни ажратиш ҳуқуқи ҳам берилади. ФПКнинг 157-моддасида айтилишича, агар аризани қабул қилувчи судья талабларни алоҳида кўришни

мақсадга мувофиқ деб топса, бирлаштирилган талаблардан бирини ёки бир нечасини алоҳида иш юритишга ажратишга ҳақли. Талаблар бир неча даъвогарлар томонидан бир неча жавобгарларга нисбатан қўзғатилса, аризани қабул қилувчи судья (агар мақсадга мувофиқ деб топса) бир ёки бир неча талабларни алоҳида иш юритиш учун ажратишга ҳақлидир. Жавобгар манфаатларининг ҳимоя қилиниши Фуқаролик процессида тарафларнинг тенг ҳуқуқли бўлишлиги принципи асосида иш юритишда даъвогар билан бир қаторда жавобгарга ҳам тенг ҳуқуқ берилади. Даъвогар бузилган ҳуқуқнинг ҳимоя қилиниш мақсадида даъво қўзғатиш имкониятига эга бўлса, жавобгар ҳам даъвогарга қарши ҳимоя қилиниши воситаларига эгадир. Бундай процессуал воситалардан бири-эътироз билдириш ва иккинчиси-қарши, муқобил даъво қўзғатишдан иборат. Жавобгар ўзига нисбатан қўзғатилган даъвони инкор этиши ва бунинг сабаблари (важлари)ни кўрсатиши мумкин. Даъвони бундай асослантирилган равишда инкор этишга эътироз деб айтилади. Эътирозномада даъвогарнинг низоли ҳуқуқига, масалан, бирон-бир нарсанинг топширилишини, топшириқнинг бажарилишини зарарнинг тўхтатилишини ва ҳоказоларни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлмаслиги ёинки уни (жавобгарни) даъвогар олдида жавобгарликдан озод қиладиган ҳолатлар кўрсатилиши мумкин. Даъвогар талабига қарши бўлишини билдиришда жавобгар муайян моддий-ҳуқуқий ва процессуал ҳуқуққа оид юридик асосларни ҳам кўрсатиши мумкин. Моддий ҳуқуқ (фуқаролик, оила, меҳнат ҳуқуқи) меъёрларига асосланиб, чунончи: даъво қилинаётган нарсани (предметни) талаб қилиш учун

фуқаролик қонунчилиги меъёрларида белгиланган муддат (даъво муддати) ўтганлигини кўрсатиб, эътироз баён этишга моддий-ҳуқуқий эътироз деб айтилади. Агар жавобгарнинг эътирози процессуал ҳуқуқ меъёрларига асосланган ва даъвони рад этишга (ишни бекор қилишга) қаратилган бўлса, чунончи: қилинган талаб юзасидан муқаддам суд қарори (ажрими) чиқарилганлигини ёинки бу ишнинг судга тааллуқли эмаслигини кўрсатиб, даъвога қарши бўлишга процессуал эътироз деб айтилади. Жавобгар манфаатини ҳимоя қилишнинг иккинчи процессуал воситаси қарши (муқобил) даъводир. Эътироздан муқобил даъвонинг фарқи шундаки, бунда даъвогарнинг талабига қарши бошқа бирон-бир моддий-ҳуқуқи талаб қўйилади. ФПКнинг 246-моддасида кўрсатилишича, жавобгар суд ҳал қилув қарорини чиқаргунга қадар дастлабки талаб билан бирга кўриш учун даъвогарга қарши даъво қўзғатишга ҳақлидир. Бу қонуннинг мазмунига кўра жавобгарнинг ўзига қилинган дастлабки талаб билан қўшиб кўриш учун даъвогарга нисбатан қилган мустақил даъво талабига қарши даъво деб айтилади. қарши даъвони баъзан муқобил даъво деб ҳам атайдилар. Даъво турларидан бири сифатида қарши даъво тубандагича шартлар бўлганида бир вақтнинг ўзида ҳам даъвога қарши ҳимоя воситаси, ҳам жавобгарнинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш воситаси бўлиб кўрилади. қарши даъвонинг қабул қилиниши шартлари қуйидагича: биринчидан, қарши талаб дастлабки талабни қоплашга қаратилган бўлиши керак; иккинчидан, қарши даъвонинг қаноатлантирилишини бутунлай ёки қисман истесно қилиши керак; учинчидан, қарши ва дастлабки даъво талаблари ўртасида ўзаро боғланиш ва уларни бирга кўриш низони тезроқ ва тўғри ҳал қилишга ёрдам берган бўлиши керак. Шу уч шартдан бири бўлса ҳам, судья қарши талабни судда кўриш учун қабул қилади (ФПКнинг 247-моддаси). Бу қонун судьяга кенг ваколатлар бериш билан бирга тарафларнинг бир-бирларига нисбатан қилган

даъво талабларини бирга қўшиб кўриш мақсадга мувофиқ бўлиш- бўлмаслигини жиддий равишда текширишга мажбур қилади. қарши даъволар даъво қўзғатиш тўғрисидаги умумий қоидалар бўйича қўзғатилади. қарши даъво қўзғатилишида, умуман даъвога оид процессуал қоидаларга, чунончи: аризасининг мазмуни давлат божи ва суд чиқимларининг тўланиши ва ҳоказолар тўғрисидаги қоидаларга (ФПКнинг 40, 41, 103, 104. 105, 149 ва даъво ҳақидаги бошқа моддаларига) риоя қилинади.

Даъвони таъминлаш Даъвони таъминлаш учун бўлган асослар ФПКнинг 248- моддасида белгиланган . Бу қонунда кўрсатилишича, суд ёки судья ишда иштирок этувчи шахсларнинг илтимоси бўйича ёки ўз ташаббуси билан даъвони таъминлаш чораларини кўра олади. Даъвони таъминлаш чораларини кўрмаслик суднинг ҳал қилув қарорининг ижросини қийинлаштирадиган ёки унинг бажарилмаслигига сабаб бўладиган бўлса, ишнинг ҳар қандай ҳолатида ҳам даъвони таъминлашга йўл қўйилади. Умумий қоида бўйича даъвони таъминлаш чораси даъво қўзғатилганидан сўнггина кўрилади. Бу қоидадан айрим истеснолар Ўзбекистон Республикасининг Жиноят процессуал кодекси қоидалари билан белгиланган бўлиб, баъзи шароитларда хали қўзғатилмаган даъволарни ҳам таъминлаш чоралари кўрилиши назарда тутилади. Жумладан, шу кодекснинг 57-277- моддаларида кўрсатилишича, жиноят орқасида моддий зарар етказилганлиги тўғрисида етарли маълумотлар бўлган тақдирда терговчи, прокурор суриштирувчи шахс судда қўзғатилган ёки келажакда қўзғатилиши мумкин бўлган фуқаролик даъвосини таъминлаб қўйиш чорасини кўришга мажбур. Масалан, шахсий автомашинанинг эгаси томонидан бировга шикаст етказилганида ёки у бировнинг ўлимига сабабчи бўлганида, келгусида ўзига нисбатан фуқаролик даъвосини қилинишини назарда тутиб, жамгарма банкидаги пулларини олиши, уйидаги қимматбаҳо буюмларни беркитиши мумкинлигини кўзда тутиб, терговчи жиноят содир бўлганидан хабардор бўлган замон дарҳол, ҳам кечиктирмасдан келажакда қўзғатилиши мумкин бўлган даъвони таъминлаш чорасини (бу тўғрида арз бўлиш-бўлмаслигидан қатъий назар) ўз ташаббуси билан кўриши лозим. Юқорида келтирилган қонунларга асосланиб чиқариладиган қарорнинг ижро этилишини таъминлаш учун суд ва бошқа ваколатли орган томонидан чора кўрилишига даъвони таъминлаш деб айтилади.

Фуқаролик даъвосини таъминлаш, чунончи: даъвогарга тегишли ҳақнинг келгусида ундирилиши таъминлаш юзасидан бундай чоранинг белгиланиши- жавобгарнинг ноинсоф ҳаракатига қарши бўлиб, даъвогарнинг манфаатини ҳимоя қилиш учун зарур. Даъвони таъминлаш тўғрисидаги ажрим суднинг ҳал қилув қарорларини ижро этиш учун белгиланган тартибда дарҳол ижро қилинади. Даъвони таъминлаш тўғрисидаги аризани ишни кўраётган судья ёки суд ўша куннинг ўзидаёқ жавобгарни ёки ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг хабардор қилмасдан ҳал қилади. Даъвони таъминлаш чоралари қуйидагилардан: 1) жавобгарга тегишли ва унинг ўзида ёки бошқа шахсларда турган мулкка оид пул суммасини хатлаш; 2) жавобгарнинг муайян ҳаракатлар қилишини таъқиқлаш; 3) бошқа шахсларда жавобгарнинг мулкини унга беришликни ёки унга нисбатан бошқа мажбуриятларни бажаришликни таъқиқлаш; 4) мол-мулкни рўйхатдан чиқариш тўғрисида даъво қўзғатилган ҳолда, рўйхатга олинган мулкни сотишни тўхтатиш; 5) агар қарздор ижро хати юзасидан даъво тартибида низолашса ва бундай низога қонун бўйича йўл қўйилса, бу хат бўйича ундирувни тўхтатишдан иборат бўлиши мумкин. Алимент ундириш тўғрисидаги, майиб бўлиш ёки соғлиқка бошқача шикаст етиши, шунингдек боқувчисининг ўлиши натижасида келган зарарнинг қоплаш тўғрисидаги мол-мулкни талон-тарож қилиш натижасида келган зарарларни ундириш тўғрисидаги даъволардан бошқа даъволарни иш ҳақига, фойда даромадларга пенсия ва стипендияларга хатлаш йўли билан таъминлашга йўл қўйилмайди. Зарур ҳолларда суд даъвони таъмин қилиш чорасининг бир неча турига йўл қўйиши мумкин, лекин буларнинг умумий суммаси даъвонинг қийматидан ошмаслиги лозим. Даъвони таъминлаш чораларини кўришда қонун жавобгарнинг ҳам манфаатларини кўзлаб суд ишида иштирок этувчи шахсларнинг

баёнотларини эшитиб, даъвони таъмин қилишнинг бир тўрини бошқа тури билан алмаштиришга йўл қўйиш мумкинлигини белгилайди. Даъвони таъмин қилишнинг бир тўрини бошқа тури билан алмаштириш масаласи ишда иштирок этувчи шахслар хабардор қилиниб, суд мажлисида ҳал этилади. Лекин бу шахсларнинг келмаслиги даъвони таъмин қилишнинг бир тўрини бошқа тури билан алмаштириш масаласини кўриб чиқиш учун тўсқинлик қилмайди. Пул ундириш тўғрисидаги даъвони таъмин қилишда жавобгар йўл қўйилган таъминлаш чоралари ўрнига, даъвогар талаб қилаётган суммани суднинг депозит счётига ўтказишга ҳақлидир (ФПКнинг 257-моддаси). Даъвони таъминлаш тўғрисидаги ажрим суднинг ҳал қилув қарорини ижро этиш учун белгиланган тартибда дарҳол ижро қилинади. Даъвони таъминлаш юзасидан хатланган (арест солинган) мулк нобуд қилинмаслиги (сотилмаслиги, бекитилмаслиги, умуман бирон-бир усулда сақлаш кафилини олган шахс қўлидан чиқарилмаслиги) керак. Акс ҳолда айбли шахсларга суднинг ажрими бўйича энг кам белгиланган иш ҳақининг беш баробар миқдорида жарима солинади. Бундан ташқари, даъвогар мазкур шахслардан суднинг даъвони таъминлаш тўғрисидаги ажримини бажармаганликдан келган зарарларни ундиришга ҳақлидир (ФПКнинг 253- моддаси). Даъвони таъминлаш чоралари ишни кўраётган суд томонидан ҳар қачон бекор қилиниши мумкин. Даъвони таъминлашни бекор қилиши тўғрисидаги масала ишда иштирок этувчи шахслар хабардор этилиб, суд мажлисида ҳал этилади. Лекин бу шахсларнинг келмаслиги даъвони таъминлашни бекор қилиш тўғрисидаги масалани кўриш учун тўсқинлик қилмайди (ФПКнинг 254-моддаси). Даъво рад этилган тақдирда йўл қўйилган таъминлаш чоралари ҳал қилув қарори қонуний кучга киргунга қадар сақланади. Лекин суд ҳал қилув қарори

билан бир вақтда ёки шундай қарор чиқаргандан сўнг даъвони таъминлашни бекор қилиш тўғрисидаги ажрим чиқара олади (ФПКнинг 255-моддаси). Даъвони таъминлаш тўғрисидаги илтимосни қаноатлантириш ёки уни рад этиш ҳақидаги ажрим, шунингдек даъвони таъминлаш чорасини бекор қилиш ёки таъминлаш чорасининг бир тўрини бошқаси билан алмаштириш тўғрисидаги ажрим устидан кассация тартибда хусусий шикоят қилиниши ёки хусусий протест келтирилиши мумкин. Агар даъвони таъминлаш тўғрисидаги хусусий ажрим шикоят қилган шахсни хабардор қилмасдан чиқарилган бўлса, шикоят қилиш муддати бу ажримнинг нусхаси топширилган ёки шикоят берган шахсга суд ажрими маълум бўлган кундан бошлаб ҳисобланади. Даъвони таъминлаш тўғрисидаги ажрим устидан шикоят қилиш ёки протест келтириш оқибатлари ФПКнинг 257-моддасида кўрсатилган. Бу қонунда айтилишича, даъвони таъминлаш тўғрисидаги ажрим устидан шикоят қилиш ёки протест келтириш бу ажримнинг ижросини тўхтатмайди. Аммо даъвони таъминлашни бекор қилиш тўғрисидаги ёки даъвони таъминлашнинг бир тўрини бошқа тури билан алмаштириш тўғрисидаги ажрим устидан хусусий шикоят бериш ёки протест келтириш бу ажримнинг ижросини тўхтатади. Бундай ажримлар хусуси шикоят бериш учун белгиланган муддат ўтиши билан ёки унинг кассация инстанция томонидан оқибатсиз қолдирилганлигидан сўнггина ижро этилади. Даъвони таъминлаш чорасининг кўрилиши жавобгарнинг ўз мулкини тасарруф этишини маълум даражада чеклаб қўйиши билан, шунинг ўзи билан бирга унга баъзи ҳолларда мулкий зарар етказилиши мумкин. Бундай ҳолларни эътиборга олиб қонун (ФПКнинг 258-моддаси), суд ёки судья даъвони таъминлашга йўл қўйиши билан бирга жавобгарга етиши эхтимол бўлган зарарларни таъминлашни даъвогардан талаб қилиши мумкинлигини белгилайди. Шу мақсадда суд жавобгарнинг кўриши мумкин бўлган

зарарларни қоплаш учун маълум сумма пулнинг даъвогар томонидан суднинг депозит счётига ўтказишини талаб қилиши мумкин. Жавобгар даъво рад қилиниб чиқарилган ҳал қилув қарори қонуний кучга киргандан сўнг даъвогардан унинг илтимоси билан даъвони таъминлаш бўйича кўрилган чоралар натижасида ўзига келган зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақлидир. Агар даъвони таъминлаш чоралари суднинг ташаббуси билан ёки прокурорнинг аризаси бўйича кўрилган бўлса, даъвони рад қилинганидан сўнг жавобгар бундай ҳуқуққа эга бўлмайди, яъни кўрган зарарларининг тўлатилишини талаб қила олмайди. Жиноят ишида фуқаролик даъвоси Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 56-57- моддаларида белгиланганидек, жиноят орқасида моддий зарар кўрган шахс жиноят иши кўрилаётган вақтда айбланувчига ёки айбланувчининг ҳаракати учун моддий жавобгар бўлган шахсга нисбатан фуқаролик даъвоси қўзғатиши мумкин. Бу даъво суд томонидан жиноят иши билан бирга кўрилади.1 Юқорида келтирилган қонуннинг мазмунига кўра, жиноят ишидаги фуқаролик даъвоси деб жиноят туфайли кўрилган мулкий зарарнинг тўғрисидаги жабрланувчининг жиноят ишида айбланувчига ёки унинг ҳаракатлари учун моддий жавобгар бўлган шахсга нисбатан қилган талабига айтилади. Жиноят ишидаги фуқаролик даъвоси тўғрисидаги қоидалар ишнинг барча ҳолатларини тўла, ҳолис равишда ҳар томонлама жабрланувчининг фуқаролик ҳуқуқий талабларининг тезда кўрилишини таъминлашга қаратилади. Фуқаролик даъвосининг жиноят иши кўрилишида қўзғатилиши жабрланувчининг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун қўшимча

имкониятлар яратади: у давлат божини тўлашдан озод қилинади, даъво жиноят ишини қўзғатган орган томонидан исботланади. Бундан ташқари фуқаролик даъвосининг жиноят ишида кўрилиши иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни қайта-қайта, такрор текширишдан судни озод қилади. Жиноят иши кўрилишида фақат шу иш билан боғлиқ бўлган талабларгина ҳал қилиниши мумкин. Фуқаролик даъвоси айбланувчига ҳам ва унинг ҳаракатлари учун жавобгар бўлган шахсларга (фуқароларга ва юридик шахсларга) ҳам қилиниши мумкин. Жиноят ишида фуқаролик даъвосини арз қилиш жабрланган фуқароларнинг ҳуқуқи бўлса, жиноят туфайли моддий зарар кўрган ташилотларнинг раҳбарлари учун фуқаролик даъвосини қилиш мажбурийдир. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми «Жиноят туфайли етказилган моддий зарарни ундириш бўйича суд практикаси тўғрисида» чиқарган қарорида, судлар жиноят ишларини кўришда фуқаролик даъвосига жиддий диққат бериб, унинг жиноят сабабли зарар кўрган ташкилотлари, корхоналари ва муассасаларининг мулкий манфаатларини, шунингдек айрим фуқароларнинг мулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш воситаси сифатида муҳим аҳамиятга эга бўлиши эътиборга олишлари кераклиги тўғрисида кўрсатма берди. Жиноят ишида фуқаролик даъвогари тушунчаси тўғрисида, унинг ҳуқуқ ва бурчлари, фуқаролик даъвосини қилиш, даъво арз қилинмаганида зарарни ундириш тартиби, даъвони кўрмасдан қолдириш ҳоллари ва оқибатлари ҳамда бу тўғридаги бошқа масалалар юзасидан Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 33-34-35-бобларида ва қуйидаги моддаларда 56, 62, 224, 276, 272, 288, 304, 310, 375, 377, 401, 402, 419, 427, 436, 471, 501, 506 ҳамда бу масалага оид баъзи бошқа моддалар билан ҳам танишиш тавсия қилинади.

Похожие

Даъво муддати

Даъво тушунчаси ва элементлари. Даъво кузггатиш ҳукуки

Ворислик ҳуқуқи

Мажбурият ҳуқуқи

Мулк ҳуқуқи