Тадбиркорлик соҳасида қўлланадиган шартномалар тўғрисида умумий қоидалар - Юриспруденция - Рефераты

Тадбиркорлик соҳасида қўлланадиган шартномалар тўғрисида умумий қоидалар

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

203.5 KB

Тадбиркорлик соҳасида қўлланадиган шартномалар тўғрисида умумий қоидалар Режа: 1. Шартнома тушунчаси, турлари ва вазифалари. 2. Шартномавий муносабатларни тартибга солувчи қонун ҳужжатлари. 3. Шартнома тузиш эркинлиги. 4. Шартноманинг асосий шартлари. 5. Шартномаларни тузиш бўйича асосий қоидалар. 6. Ким ошди савдоси. 7. Аукционда шартнома тузиш. 8. Шартномани ўзгартириш, бекор қилиш ва унинг оқибатлари. 9. Шартномани бажариш тамойиллари ва тартиби.

1. Шартнома тушунчаси, турлари ва вазифалари. Бозор иқтисодиёти шароитида шартнома тушунчасининг мазмуни тубдан ўзгариб, иқтисодий муомала муносабатларининг асосий тартибга солувчи воситага айланди. Тадбиркорлик соҳасидаги шартнома (савдо битими) ўзининг ҳуқуқий табиатига кўра фуқаролик-ҳуқуқий шартноманинг алоҳида кўринишидир. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 353-моддаси 1-бандига мувофиқ, шартнома икки ва ундан кўп шахсларнинг фуқаролик ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаш, қўллаш ва тўхтатиш ҳақидаги келишувидир. Тадбиркорлик соҳасидаги шартнома тадбиркорлик фаолияти субъектлари - тарафлар ўртасидаги, ёки тадбиркор иштирокидаги шу тадбиркорликни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаш, ўзгартириш ёки тўхтатиш ҳақидаги келишувдир. Тадбиркорлик соҳасидаги шартномага шундай таъриф бериш мумкинки, у фуқаролик-ҳуқуқий шартноманинг бир кўриниши бўлиб, унинг тарафлари тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари, шу жумладан талбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқига эга бўлган жисмоний шахслар бўлади. Тадбиркорлик соҳасидаги шартнома - айнан шундай ҳуқуқий шаклдирки, у тадбиркорлар - мустақил товар ишлаб чиқарувчилар ва тижоратчиларга товар-пул алмашинувига хос бўлган эквивалентлик тамойиллари ва имкониятларидан тўлиқ фойдаланишда ўз мустақиллигини намоён қилишга имкон беради. Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома каби, тадбиркорлик соҳасидаги шартнома ҳам фуқаролик-ҳуқуқий тартибга солиш бўйича умумий тамойилларга бўйсунади. Лекин иқтисодий муомаланинг барча соҳаларидаги шартнома ҳуқуқий шакл сифатида ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган муносабатлар тегишли ҳуқуқий шаклни - тадбиркорлик соҳасидаги шартномани белгилаб беради. Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги шартнома тушунчасини очиб бериш концепцияси тўғрисида мунозара олиб борганда шунга эътибор бериш керакки, савдо муомаласидаги битимлар ва товар ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш соҳасидаги шартномалар субъектларнинг императивлиги ва воситаланганлиги билан шаклан ўзгаради. Айни пайтда Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунлари хўжалик шартномаси тушунчасининг классик шаклини Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 29 февралда қабул қилинган "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси ҳақида"ги Қонунида белгилаб берган. Унда шартнома томонларнинг бири маҳсулотни, хизмат ёки иш бажарилишини қабул қилиб олиш ва бунинг эвазига ҳақ тўлаш мажбуриятини оладиган келишув, деб таъриф берилади. Ўзбекистон Республикасида фуқаровий ҳуқуқи назариясининг ривожланиши нуқтаи назаридан "хўжалик" ва "савдо" атамалари совет давридан ўтиб келган маънода ҳам, савдо ҳуқуқининг тарихий аҳамиятига нисбатан олганда ҳам бирмунча зиддиятли қўлланилади. «Ал Ґидоя Ал Фуруръ» номли диний трактатда диншунос олим ва ҳуқуқшунос Бурҳониддин Ал-Марғиноний мусулмон қонунчилигида савдо ҳуқуқи, жумладан, олди- сотди шартномасининг ҳуқуқий муаммолари таҳлилига алоҳида эътиборни қаратади.

Мусулмон ҳуқуқи бўйича шартноманинг хусусиятлари қуйидагича белгиланади: - шариатга мувофиқ келадиган ёки мувофиқ келмайдиган (қонуний ёки ноқонуний); - ўз хоҳиши билан тузилган ёки мажбуран тузилган; - муомалага лаёқатли ёки муомалага лаёқатсиз шахслар билан. Шариатда шартномалар шаклига нисбатан қўйилган талаблар бўш деб бўлмайди. Кўп ҳолларда шартномалар оғзаки шаклда тузилган, чунки тарафлар ўзаро ишончга ва ваъдаларга асосланганлар. Ишончни оқламаган тараф жамиятда ўз обрўсини йўқотиши мумкинлигини ва кейинчалик жиддий муносабатларда иштирок этиш имконидан маҳрум бўлишини билган. Иқтисодий муомалада қўлланиладиган шартномаларнинг асосий турлари Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида белгилаб берилган. Шартномаларнинг аксарият қисми учун уларни тайёрлаш, амалга ошириш ва бажаришни тартибга солувчи махсус миллий ва халқаро меъёрлар қабул қилинган. Мисол тариқасида 1998 йилги "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси ҳақида"ги Қонунни келтириш мумкин, бу қонун тадбиркорлар ўртасидаги шартномавий-ҳуқуқий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий қоидаларини, шунингдек иқтисодий муомалада шартномавий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишда давлат ҳокимияти органларининг фаолият доирасини белгилаб берган. Ўки 1980 йилги Халқаро олди-сотди контрактлари тўғрисидаги Вена конвенциясини олайлик. Бу контракт муносабатлари амалиётида кенг қўлланиладиган ҳужжат бўлиб, 110 моддадан иборат. Ґуқуқий табиатига кўра шартномалар консенсуал ва реал бўлиши мумкин. Кўпгина шартномаларни тузиш учун тарафларнинг розилиги етарли, шунинг учун бундай шартномалар консенсуал шартномалар деб аталади. Реал шартномаларни тузиш учун муайян ҳаракатлар, масалан, банк кафолати, кредит, мулк гарови, мулкдорнинг ёки таъсисчининг розилиги бўлиши лозим. Кўп шартномалар орасида асосий ва таъминловчи (товар ҳаракати, воситачилик) шартномаларини ажратиш мумкин. Таъминловчи шартномалар товарнинг сотувчидан сотиб олувчигача бўлган йўли билан боғлиқдир. Асосий шартномаларга олди-сотди, ижара, лизинг ва бошқа шартномалар киради. Тижорат товар муомаласини таъминловчи шартномаларга юк ва йўловчи ташиш, суғурта, факторинг, банк ҳисоб-китоби бўйича хизмат кўрсатиш ва бошқа шартномалар киради. Қуйида шартнома турларининг қисқа баёнини келтирамиз. Олди-сотди шартномаси Олди-сотди шартномаси мулкий муносабатларни тартибга солишнинг асосий ҳуқуқий шаклидир. Режали тақсимлаш тизими шароитида олди-сотди шартномасини қўллаш соҳалари анча чекланган эди, хўжалик юритишнинг бозор шароитида маҳсулот ва товарларни эркин сотишга ўтиш бу шартномани кенг қўлланила бошлашига зарур шароитларни яратиб берди.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 386-моддасига мувофиқ, "Олди- сотди шартномаси бўйича бир тараф (сотувчи) товарни бошқа тараф (сотиб олувчи)га мулк қилиб топшириш мажбуриятини, сотиб олувчи эса бу товарни қабул қилиш ва унинг учун белгиланган пул суммаси (баҳо си)ни тўлаш мажбуриятини олади". Шартнома бўйича сотувчи сотиб олувчига мулкни беришга мажбур. Мулк берилиши деганда нафақат сотиб олувчига буюмнинг факт билан берилиши эмас, балки ЎзР ФК 185- моддасида кўрсатилган бошқа ҳаракатларнинг бажарилишидан ҳам эътироф этилади. Корхоналарга "қонунда тақиқланмаган ҳамма нарсага рухсат берилган" деган тамойилга асосан берилган ҳуқуқлардан келиб чиққан ҳолда, улар муайян ҳолларда товар учун тўловларни амалга ошириш тартибини, яъни банк муассасалари орқали ёки нақд пул билан тўланишини мустақил белгилашлари мумкин. Ушбу фикрнинг исботи тариқасида яна шуни таъкидлаш лозимки, корхоналар ва тадбиркорлар мустақил товар ишлаб чиқарувчилар сифатида қимматбаҳо қоғозлар бозорида иштирок этишлари ва қўшимча молиявий ресурсларни жалб қилиш учун акциялар чиқариши, мақсадли заёмларни амалга оширишлари мумкин. Хўжалик амалиёти ҳам айнан шу йўналишда ривожланиб бормоқда. Нақд тўловлар биржа битимларида, маҳсулот етказиб бериш муносабатларида, иқтисодиётнинг бошқа соҳаларида оддий ҳол бўлиб қолди. Юқорида келтирилган фикрга мувофиқ олди-сотди шартномаси тушунчаси қуйидаги таҳрирда берилиши мумкин: «Олди-сотди шартномаси бўйича сотувчи сотиб олувчига мулкни (буюм, товар)ни мулк қилиб (ёки тўла эгалик қилишга) бериш, сотиб олувчи эса мулк учун белгиланган пул суммасини (баҳосини) тўлаб, уни қабул қилиб олиш мажбуриятини олади». Бу таърифдан келиб чиқадики, олди-сотди шартномаси тарафлари сифатида мулк ҳуқуқи субъектлари ёки тўла хўжалик юритиш ҳуқуқи субъектлари бўлган фуқаролар ҳам, корхоналар ҳам, ташкилотлар ҳам бўлиши мумкин. Айни ҳолатда шундай қоида белгилаб қўйилганки, унга кўра олди-сотда шартномасига кўра истеъмолчи маҳсулот етказиб бериш шартномасидан фарқли равишда мулкни қабул қилиб олиш ва унинг баҳосини тўлаш билан боғлиқ ҳаракатларни бир вақтда бажариши лозим. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси Барча фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар каби, маҳсулот етказиб бериш шартномаси ҳам эквивалент ҳақ тўлаш асосидаги муносабатларни, яъни товарни унинг баҳосини пул билан қоплаш орқали сотиш муносабатларини тартибга солади. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган етказиб берувчи (сотувчи) шартлашилган муддат ичида ўзи ишлаб чиқарган ёки харид қилаётган товарни сотиб олувчига шахсий, оилавий ёки бошқа шунга ўхшаш мақсадларда фойдаланиш учун етказиб бериш мажбуриятини, сотиб олувчи эса товарнинг ҳақини тўлаб, уни қабул қилиб олиш мажбуриятини олади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 437-моддасида таърифланган хусусиятлари бугунги кунда ўзининг аввалги аҳамиятини йўқотган. Энди маҳсулот етказиб бериш шартномасини олди-сотди шартномасидан бажарилиши бўйича алоҳида хусусиятига кўра ажратиш мумкин. У сотиб олувчининг олдиндан берган буюртмасига асосланган бўлиши, бажарилиш муддати эса шартнома тузилган муддат билан мос келмаслиги ҳам мумкин.

Юридик адабиётларда маҳсулот етказиб бериш шартномасига бошқа турдаги шартномаларга нисбатан кўпроқ эътибор берилади. Айниқса, давлат мулки асосида шаклланадиган муносабатлар кенг тадқиқ этилган (ФК 29-боб, 457-464 моддалар). Бунинг маъноси шуки, маҳсулот етказиб бериш шартномаси давлат режа топшириқларини бажариш бўйича муносабатларни тартибга солишнинг оптимал ҳуқуқий шакли бўлган бўлса керак. Бозор муносабатлари шароитида маҳсулот етказиб бериш шартномаси умуман бошқача аҳамият касб этади. Унга аввало тарафларнинг эрки, хоҳишини акс эттирувчи ҳужжат деб қаралмоғи даркор, яъни бу шартномада тарафларнинг ўзаро розилиги мустаҳкамлаб қўйилган ҳолдагина у ҳақиқий деб тан олиниши лозим. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг ҳуқуқий табиати, моҳияти ва тушунчаси, унинг иқтисодий мазмуни, тузилиш, бажарилиш асослари ва тартиби, шартнома мажбуриятлари бузилиши учун жавобгарлик масалалари муҳим илмий ва амалий аҳамиятга эга. Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш шартномаси Бундай шартнома умумий амалиётдан истиснолардан бири бўлиб, қонун бўйича контракт деб аталади. Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш шу мақсадда тузилган давлат контракти асосида, шунингдек, унга мувофиқ тузиладиган шартномалар асосида амалга оширилади (462-модданинг 2-банди). Давлат эҳтиёжлари деб Ўзбекистон Республикасининг қонунда белгиланган тартибда аниқланадиган ҳамда бюджет маблағлари ва бюджетдан ташқари молия манбалари ҳисобидан таъминланадиган эҳтиёжлари тан олинади. Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш бўйича муносабатларга нисбатан, агар ФК ва бошқа қонуний ва меъёрий ҳужжатларда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, маҳсулот етказиб бериш шартномасига оид қоидалар қўлланилади. Давлат эҳтиёжлари учун товар етказиб бериш давлат контракти бўйича етказиб берувчи (бажарувчи) товарни давлат буюртмачисига ёки унинг кўрсатмасига биноан бошқа шахсга бериш мажбуриятини, давлат буюртмачиси эса етказиб берилган товарларнинг ҳақини тўлашни таъминлаш мажбуриятини олади. Давлат контракти давлат буюртмачисининг давлат эҳтиёжлари учун товар етказиб бериш тўғрисида етказиб берувчи (бажарувчи)га берган буюртмаси асосида тузилади. Буюртма берган давлат буюртмачиси учун, агар етказиб берувчи буюртмани қабул қилган бўлса, давлат контрактини тузиш мажбурийдир. Етказиб берувчи (бажарувчи) учун эса фақат қонунда белгиланган ҳолларда, унда ҳам агар давлат буюртмачиси етказиб берувчи (бажарувчи) давлат контрактини бажараётган пайтда унга етказилиши мумкин бўлган зарар давлат буюртмачиси томонидан қопланадиган бўлсагина, давлат контрактини тузиш мажбурийдир. Агар товар етказиб бериш учун буюртма танлов бўйича амалга оширилаётган бўлса, давлат буюртмачисининг танлов ғолиби бўлган етказиб берувчи (бажарувчи) билан давлат контрактини тузиши мажбурийдир. Контрактация шартномаси

Контрактация шартномаси ўзининг иқтисодий мазмуни жиҳатидан олди-сотди шартномасидан фарқ қилмайди, лекин айни вақтда ФК 465-467-моддаларида таърифланган шартноманинг мустақил тури сифатида характерловчи хусусиятларга эга. Контрактация шартномасининг алоҳида хусусиятлари шундаки, унинг воситасида ҳали ишлаб чиқарилмаган, лекин ишлаб чиқарилиши керак бўлган маҳсулот (техник экинлар, мева-сабзавот маҳсулотлари)ни, шунингдек, саноатда қайта ишланмаган маҳсулотни сотиш бўйича муносабатлар расмийлаштирилади. Бу белгилар табиий шароит, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг мавсумийлиги ва шу билан боғлиқ равишда қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича муносабатларнинг алоҳида хусусиятларидан келиб чиқади. Юқорида кўрсатилган хусусиятлар контрактация шартномасини тузишда ва уни бажаришда иштирок этувчи шахслар таркибини белгилаб беради. Маҳсулот ишлаб чиқарувчи шартномада тараф сифатида ва товар маҳсулотини сотишни амалга ошириш бўйича шартнома мажбуриятларини бажарувчи сифатида иштирок этади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида контрактация шартномаси тушунчасининг таърифи берилмаган. ФК 465-моддасида гап асосан ширкатлардан, дехқон ва фермер хўжаликларидан, шунингдек, қонунда назарда тутилган ҳолларда бошқа шахслардан қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлов режасига мувофиқ давлат томонидан сотиб олиниши тўғрисида боради. Кейинги йилларда қишлоқ хўжалик корхоналари ҳуқуқларининг ҳажми ва мазмунида янги қонунларга мувофиқ равишда рўй берган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда бу меъёрлар қайта кўриб чиқишга муҳтож. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бошқа шартнома шаклларини, аввало олди-сотди шартномасини қўллаган ҳолда сотилиши мумкин. Хўжаликларга: - маҳсулотнинг режадаги ҳажмидан муайян қисмини; - контрактация шартномаси бўйича мажбуриятлар бажарилгандан сўнг давлат буюртмаси бўйича етиштирилган маҳсулотнинг режадан ортиқ қисмини; - тайёрлов ташкилоти қабул қилишни рад этган маҳсулотни мустақил сотиш ҳуқуқи берилган. Умумий иқтисодий шароитда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари фақат контрактация шартномаси бўйича эмас, балки олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш, комиссия ва бошқа турдаги шартномалар бўйича ҳам сотилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 29 августда қабул қилинган №438 қарори билан "Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бўйича контрактация шартномаларини тузиш тартиби тўғрисидаги Низом" тасдиқланган бўлиб, бу Низомга мувофиқ шартномалар тузишда тарафларга хоҳиш-истакларини билдириш эркинлиги берилган ва контрактация шартномасини мажбурий тузиш қонуний тақиқланган. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси Кўчмас мулкни сотиш шартномасига биноан сотувчи ер майдони, бино, иншоот, квартира ёки бошқа кўчмас мулкни сотиб олувчига мулк қилиб топширишни ўз зиммасига олади. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси тарафлар имзолаган ёзма равишдаги битта

ҳужжат шаклида тузилади. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси шаклига риоя қилмаслик унинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси бўйича кўчмас мулкка бўлган мулк ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтиши давлат рўйхатига олиниши шарт. Кўчмас мулкни сотиш шартномасида шу шартнома бўйича сотиб олувчига берилаётган кўчмас мулкни аниқ белгилашга имкон берувчи маълумотлар, шу жумладан кўчмас мулкнинг муайян ер майдонида жойлашганлигини ёки бошқа бир кўчмас мулкнинг таркибида эканлигини аниқловчи маълумотлар кўрсатилган бўлиши керак. Бу маълумотлар мавжуд бўлмаса, кўчмас мулкни сотиш шартномасидаги тегишли шартлари келишилмаган, шартноманинг ўзи эса тузилмаган ҳисобланади. Бино, иншоот ёки бошқа кўчмас мулкни сотиш шартномаси бўйича сотиб олувчига шу кўчмас мулкка нисбатан мулк ҳуқуқи билан бирга шу кўчмас мулк жойлашган ва ундан фойдаланиш учун зарур бўлган ер майдонининг муайян қисмига бўлган ҳуқуқлар ҳам топширилади. Сотувчи сотилаётган кўчмас мулк жойлашган ер майдонининг мулкдори бўлган тақдирда сотиб олувчига ер майдонининг тегишли қисмига нисбатан мулк ҳуқуқи, ёки ижара ҳуқуқи, ёки кўчмас мулкни сотиш шартномасида назарда тутилган бошқа ҳуқуқ берилади. Корхонани сотиш шартномаси Корхонани сотиш шартномаси бўйича сотувчи сотиб олувчига бутун корхонани мулкий мажмуа сифатида топшириш мажбуриятини олади, сотувчи бошқа шахсларга беришга ҳақли бўлмаган ҳуқуқ ва мажбуриятлар бундан мустасно. Фирма номи, товар белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари ва сотувчини ҳамда унинг маҳсулотини, у бажарадиган иш ёки кўрсатадиган хизматларни шахсийлаштирадиган бошқа воситалардан фойдаланиш ҳуқуқлари, агар корхонани сотиш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчига ўтади. Сотувчининг тегишли фаолият билан шуғулланиши учун берилган махсус рухсатнома (лицензия) асосида олган ҳуқуқлари, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, корхонани сотиб олувчига берилмайди. Шартнома бўйича топшириладиган корхона билан бирга махсус рухсатнома (лицензия)га эга бўлмагани туфайли сотиб олувчи бажара олмайдиган мажбуриятларни топшириш сотувчини кредиторлар олдидаги тегишли мажбуриятлардан озод қилмайди. Бундай мажбуриятларни бажармаганлик учун сотувчи ва сотиб олувчи кредиторлар олдида солидар жавобгар бўладилар. Корхонани сотиш шартномаси тарафлар имзолаган ёзма шаклдаги битта ҳужжат тарзида тузилиб, унга қонунда белгиланган ҳужжатлар албатта илова қилинади. Шартноманинг шаклига риоя қилмаслик унинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади. Корхонани сотиш шартномаси давлат рўйхатига олиниши лозим ва шундай рўйхатга олингандан кейингина у тузилган ҳисобланади. 2. Шартномавий муносабатларни тартибга солувчи қонун ҳужжатлари. Ўзбекистон Республикасининг қонунлари тадбиркорлик соҳасидаги шартномавий муносабатларни етарлича кенг ва ҳар тарафлама тартибга солади. Иқтисодий муомалада

шартнома энг муҳим омиллардан биридир ва шартноманинг ҳуқуқий асослари ривожланиб бормоқда. Бу ҳуқуқий асосларнинг мақсади шартномавий-ҳуқуқий ва иқтисодий алоқаларнинг аниқ ва рационал ташкил этилишига кўмаклашиш, ҳамкорларнинг тенглигини таъминловчи ҳуқуқий муҳит яратиш, ҳар турдаги иқтисодий тадбиркорлик муносабатларини бозор иқтисодиётидаги турли тузилмаларнинг ўзаро самарали ишлашини таъминловчи ягона ҳуқуқий тизимга бирлаштиришни таъминлашдан иборат. Шу билан бирга ҳужжатлар жамиятнинг манфаатлари ҳамда истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчиларнинг ҳуқуқларидан келиб чиққан ҳолда, иқтисодий муомала ва тадбиркорлик соҳасидаги қонунийлик мезонларини белгилайди. Савдо ва тадбиркорлик муомаласидаги товар-пул муносабатларини тартибга солувчи умумий хусусиятдаги ҳужжат - бу Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексидир. Унда шартномалар тўғрисидаги умумий қоидалар, уларнинг мазмунига ва тузилиш тартибига нисбатан қўйиладиган талаблар, шартнома мажбуриятларининг асосий кўринишлари, фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик тамойиллари, шартномани (битимни) ҳақиқий эмас деб топилишига сабаб бўладиган шарт-шароитлар белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик қонунлари шартномаларнинг алоҳида турларини тартибга солувчи қатор қонунлар ва махсус актларни ўз ичига олади. 1993 йил 7 майда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Ґаво кодекси, 1998 йил 29 августда қабул қилинган "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида"ги, "Гаров тўғрисида"ги, "Суғурта тўғрисида"ги, "Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш тўғрисида"ги, "Банкротлик тўғрисида"ги ва бошқа қатор қонунлар, махсус меъёрий ҳужжатлар – Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари, ҳукумат қарорлари, хусусан: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 31 январда чиққан № ПФ-1702 сонли "Кичик ва ўрта тадбиркорликни қўллаб- қувватлаш ва ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги, 1998 йил 4 мартда чиққан "Хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий ночорлиги ва шартнома мажбуриятларининг бажарилиши учун мансабдор шахсларнинг жавобгарлигини кучайтириш тўғрисида"ги Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 28 августда қабул қилинган № 344 сонли "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш бўйича давлат дастури тўғрисида"ги, 2000 йил 4 мартда қабул қилинган № 75 сонли "Фермерлар, хусусий тадбиркорлар ҳамда кичик ва ўрта бизнеснинг бошқа субъектларини қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарорлари шулар жумласидандир. Шартнома муносабатларини тартибга солувчи қонуний ва бошқа меъёрий ҳужжатларни қўллаганда ҳужжатлар ўзаро мувофиқлигининг умумий тамойилларидан: қонуннинг бошқа меёрий ҳужжатларга нисбатан устиворлиги, кейинроқ қабул қилинган ҳужжатларнинг аввалгиларига нисбатан устиворлиги, шунингдек, махсус ҳуқуқий меъёрларнинг умумий меъёрларга нисбатан устиворлиги тамойилларидан келиб чиқиш лозим. Шартномаларга оид илгари қабул қилинган меъёрларнинг Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексига зид бўлмаган қисмигина қўлланилади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида шартнома муносабатларини тартибга солишда диспозитивлик тамойили кенг амал қилади. Табиийки, тегишли меъёрий ҳужжатлар ҳам диспозитив равишда қўлланиши, яъни тарафларга шартномада ўз истагига биноан у ёки бу масалани ҳал эта олиши имконияти берилиши лозим. Муайян масалада қонунда императив регламентация зарур бўлиши мумкин бўлган ҳолатлар истисно ҳисобланади (масалан, "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида"ги Қонуннинг 21-моддасида кўрсатилганидек, "...шартномани юридик бўлим ёки жалб қилинган адвокат имзосисиз тузишга йўл қўйилмайди"). Бу истеъмолчиларнинг

ҳуқуқларини муҳофаза қилиш, жамият манфаатларини ҳимоя қилиш, атроф-муҳит ҳақида қайғуриш билан боғлиқдир. Бундай ҳолларда қонунда белгилаб қўйилган легал қарор (кўрсатма) мажбурий кучга эга бўлади ва шартнома тузишда у ҳисобга олиниши лозим. 3. Шартнома тузиш эркинлиги. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1-моддасида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларининг тенглиги, мулкнинг дахлсизлиги билан бир қаторда шартнома эркинлиги ҳам фуқаролик ҳуқуқининг асоси сифатда таърифланади. Шартнома эркинлигининг моҳияти ва маъноси ФК 354-моддасида очиб берилган. Бу моддада шартнома тузишда барча фуқаролар ва юридик шахслар эркин деб эътироф этиладилар. Шартнома тузишга мажбурлашга йўл қўйилмайди, Фуқаролик кодексида, қонунда ёки ўз хоҳиши билан олинган мажбуриятда шартнома тузилиши назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Тегишли шартлар қонунда белгилаб қўйилган ҳоллардан ташқари шартнома шартлари тарафларнинг истагича белгиланади. Масалан, агар тегишли маҳсулот турига давлат буюртмаси тушган бўлса, давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш шартномасини тузиш мажбурийдир. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари контрактация шартномасида бошқа шартлар билан бир қаторда хўжаликни аванслаш ҳам назарда тутилмоғи лозим. Жамиятнинг демократлашиши, шахс эркинлиги, хусусий мулк ва унинг дахлсизлиги, ташаббус ва тадбиркорликни намойиш этиш имконияти кишиларга ўз масалаларини ҳал этишда ҳеч қаерда ёзилмаган, лекин қонунга зид бўлмаган қоидаларни қўллашга даъват этади. ФК 354-моддасида агар шартнома шартлари тарафлар томонидан ёки диспозитив меъёрлар билан белгиланмаган бўлса, бундай шартлар ишбилармонлик муомаласининг анъаналари мувофиқ белгиланади деб айтилган. Шундай қилиб, кодекс шартномани мажбурий тузишга йўл қўйилмаслигини эътироф этади. Бу билан кўп йиллардан бери ҳукмронлик қилиб ва мамлакат иқтисодий ҳаётининг барча жабҳаларини қатъи чеклаб келган режа шартномалари тизими йуққа чиқди. Бу тизим бўйича бўлажак контрагентларга мўлжалланган маъмурий ҳужжатларни (фондлар, нарядлар, титул рўйхатлари, ташиш режалари ва б.) қабул қилиш ҳуқуқи тегишли ижроия органларига – маҳсулот ишлаб чиқарадиган корхоналар бўйсунадиган вазирлик ва идоралардан тортиб то СССР Министрлар Советигача берилган бўлиб, бу ҳужжатлар уларни ижро этиши керак бўлган корхоналарни шартнома тузиш мажбуриятини келтириб чиқарар ва шартноманинг мазмуни ҳам шу ҳужжатда белгилаб қўйилар эди. Юқорида айтиб ўтилганидек, бу тизимга бажарилиши мажбурий бўлган наряд шаклидаги шартномалар маънавий якун ясади. Бу шартномалар бўйича тарафлар ҳеч нарсани келишиб олмас, ўзаро шартнома тузиш истагини эса сукут сақлаш билан билдирар эдилар. Режа акти юборилган тарафлар белгиланган муддат ичида сукут сақлаб тураверса, бу сукут актда белгиланган шартларда шартнома тузишга розилик аломати деб қабул қилинар эди. Таърифланаётган тизим ҳақида кенгроқ тасаввур ҳосил қилиш учун шуни ҳам айтиб ўтиш ўринлики, шартнома тузишдан бош тортган тараф маъмурий тартиббузарлик ҳисобланиб, давлат ҳисобига жарима тўлаш билан жазоланган. Режага асосланувчи шартномалардан воз кечиш 1991 йилдаёқ Фуқаролик қонунлари асосларида биринчи марта изчил ўтказиб борилди. Бу ҳужжатдан режа, режани бажариш учун мажбурий тузиладиган хўжалик шартномалари (маҳсулот етказиб бериш, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини давлат томонидан харид қилиниши, капитал қурилиш пудрати,

ташкилотларга тегишли юкларни ташиш назарда тутилмоқда) умуман чиқариб ташланди, маҳсулот етказиб бериш ва контрактация – олди-сотди шартномасига, капитал қурилиш пудрати – қурилиш пудрати шартномасига, корхоналарга тегишли юкларни ташиш – юк ташиш шартномасига айланди, бунда шартномаларнинг турини белгилашда юридик белгиларни аниқлаш билангина амалга оширила бошланди. Шартномаларни ҳуқуқий тартибга солишда юз берган бу ўзгаришлар кейинчалик МДҐ мамлакатлари Фуқаролик кодексларида охиригача ўз ечимини топди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси шартнома эркинлигини фақат қуруқ сўз билан таъкидламайди, балки кафолатлайди ҳам. Бу кафолатлар аввало алдов, зўрлик, қўрқитиш, бир тарафнинг иккинчи тараф билан ёмон ниятда келишиши таъсири остида тузилган битимларни ёки бир тараф вакилининг оғир ҳолатлар юз бериши туфайли ўзи учун ўта ноқулай шартлар билан тузишга мажбур бўлган, иккинчи тараф эса бундан фойдаланиб қолган битим (асоратли битим) ҳақиқий эмас деб топилишида акс этади. Аввало бу истиснолар асосий масалага – шартномани тузиш эркинлиги масаласига тааллуқлидир. Аниқ белгиланган ҳоллардагина шартнома тузишга мажбурлашга йўл қўйилади. Бу қаторга шундай мажбурият ўз хоҳиши билан зиммасига олинган ҳолларгина (қисман, илк шартнома тузиш, мукофотни ошкора ваъда қилиш ёки оммавий танлов) эмас, балки Фуқаролик кодекси ёки бошқа қонунлар белгилаб қўйилган ҳолатлар ҳам киради. Шартноманинг мазмуни қонунга мувофиқ бўлиши керак. Бу шуни англатадики, мажбурият олган шахс бажариши керак бўлган ҳаракат қонунга зид бўлиши мумкин эмас. Шартноманинг бузилиши учун жавобгарликка оид муайян шартларни тақиқлаш шартнома мазмунини чеклаш билан боғлиқдир. Масалан, сўз мажбуриятни қасддан бузганлик учун жавобгарликни аввалдан келишиб олган ҳолда чеклаш ёки бекор қилиш ёки кредитор фуқаро бўлган шартномада қарздорнинг шартнома бўйича жавобгарлиги ҳажмини чеклаш ҳақида бормоқда, бунда жавобгарлик ҳажми қонунда белгилаб қўйилган, битим эса жавобгарликни келтири чиқарган ҳолатлар юзага келмасдан аввал тузилганлиги ҳисобга олиниши керак. Фуқароларнинг ҳаёти ёки саломатлигига етказилган зарарни қоплаш бўйича мажбуриятларга, шунингдек, алимент тўлаш бўйича мажбуриятларга нисбатан новацияни назарда тутган шартномаларни тузишни, ёки ижарага берувчи ижарага олувчининг ижара шартномасини узайтириш тўғрисидаги таклифини рад этган бўлса ёки суғуртачи билан ўз мулкини суғурталаш шартномасини тузишдан бош тортган бўлса, эски ижара шартномаси муддати тугагандан сўнг бир йил ўтмасдан янги ижара шартномасини тузишини тақиқлаш ҳоллари бошқа ҳолларга киради (ФК III-V бўлимларига қаранг). Шартнома эркинлигини чеклаш учун қонунга ёки бошқа ҳуқуқий ҳужжатга мувофиқ бўлмаган битимларни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги умумий қоидалар ва ҳуқуқий тартиб асосларига қарши мақсадда, шунингдек, ёлғондан тузилган битимларни тузиш каби махсус ҳолларни белгилаш муҳим аҳамият касб этади. Фуқаролик қонунлари шартномалар эркинлигини чеклабгина қолмай, балки бу чеклашларнинг чегараларини ҳам белгилайди. Сўз ФК 1-моддаси ҳақида бормоқдаки, унда муомала иштирокчиларининг ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини ва шартноманинг қонунга зид бўлмаган ҳар қандай шартларини белгилашдаги эркинлиги таъкидланган ҳолда, фақат қонун асосидагина фуқаролик ҳуқуқларини чеклашга йўл қўйилади ва шу билан бирга амалга ошириш чекланиши мумкин бўлган мақсадлар рўйхатини ўз

таркибига олади. Бу рўйхатга бошқа шахслар маънавиятини, саломатлигини, ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, давлат хавфсизлигини таъминлаш кабилар киради. Фуқаролик кодексида тегишли равишда чеклашларни кириш учун муайян чегараларнинг мустаҳкамланганлиги, масалан, мажбуриятнинг бажарилиши юридик жиҳатдан мумкин бўлмаганлиги билан боғлиқ низо келиб чиққанда аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Бунда давлат ҳокимияти органи томонидан қабул қилинган меъёрий ҳужжат билан қарздорга ўз мажбуриятини бажаришга имкон бермайдиган бирор тақиқ киритилган ҳоллар назарда тутилмоқда. Масалан, мамлакатга олиб кириш кейинчалик тақиқлаб қўйилган товарлар импорти билан шуғулланувчи фирма ёки лицензиясидан маҳрум бўлган тадбиркор айнан шундай аҳволда қолиши мумкин. Охиригача товар етказиб берилмаганлиги юзасидан келиб чиққан низони ҳал этаётган суд бундай ҳолатда ФК 1-моддасидан келиб чиққан ҳолда, тегишли ҳужжатнинг қонунийлигини баҳолайди. Шартнома эркинлигининг аҳамияти шундаки, муомала иштирокчиларига шартномани тузиш ёки тузмасликни, агар шартнома тузиладиган бўлса, унинг мазмуни қандай бўлишини ҳал этиш имконияти берилади. Шу билан бирга, шартнома эркинлигининг асосини ташкил этувчи индивидуал эркинлик нисбийдир. Тегишли қарорни қабул қилаётганда фуқаролар ва юридик шахслар бу борадаги қонунларга қараб иш тутишлари лозим. Бу ҳолда қонун шартнома эркинлигини чекловчи омил ролини ижро этади. Юқорида келтирилган ва бошқа чеклашларни икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳда чеклашлар негатив, иккинчисида эса позитив хусусиятга эга бўлади. Биринчи гуруҳ қонунда кимлар ўртасида қандай шартномалар тузилиши мумкин эмаслиги олдиндан назарда тутилган ҳолатларни ўз ичига олади. Иккинчиси эса шартномаларни мажбурий тузиш ва (ёки) уларга муайян шартларни мажбурий киритишни назарда тутади. Иккала гуруҳ таркибидаги чеклашлар ҳам субъектларга, ҳам объектларга нисбатан қўлланиши мумкин. Субъектлар бўйича чеклашлар фақат тадбиркорлар иштирокига мўлжалланган. Масалан, айнан тадбиркорлар чакана олди-сотди шартномасида сотувчи сифатида, маиший пудрат шартномасида пудратчи сифатида, маҳсулот етказиб бериш ёки тижорат концессияси шартномасида иккала тараф сифатида ҳам иштирок этишлари мумкин. Юқорида санаб ўтилган чеклашларга шундай аҳамият бериладики, улар шартноманинг тегишли кўриниши (тури) учун асосий белги бўлиб хизмат қилади. Юридик шахсларга нисбатан қўлланганда муайян чеклаш нотижорат ташкилотлари ва айрим турдаги тижорат ташкилотлари учун сақланиб қолган махсус, яъни, таъсис ҳужжатларида белгилаб қўйилган фаолият мақсадлари билан чекланган ҳуқуқий лаёқат бўлиши мумкин. Банк ташкилотлари ва товар биржалари учун муайян шартномаларни тузишни тақиқловчи меъёрлар ҳам ана шундай чекловчи меъёрлардандир. Қонунда қатор бошқа чекловчи меъёрлар ҳам мавжуд. Шартнома суъектларига қўйиладиган талабларнинг бузилиши муайян ҳолатларда шартноманинг ҳақиқий эмас деб топилиши (вазиятга қараб – низоли ёки ўз-ўзидан ҳақиқий эмас деб топилиши) ўрнига, унинг бошқа ҳуқуқий режимга ўтказилишига олиб келиши ҳам мумкин. Масалан, чакана олди-сотди шартномасида сотувчи ёки маиший пудрат шартномасида пудратчи сифатида тадбиркор бўлмаган ҳар қандай шахс иштирок этаётган бўлса, бу шартнома учун умумий режим қўлланилади ва олди-сотди ёки маиший пудрат шартномалари учун белгиланган режим бу шартномага нисбатан амал қилмайди. Баъзи ҳолатлар учун қонун қатъи белгиланган турдаги шартномаларни назарда тутади. Масалан, ФК 34-моддасига биноан, бедарак йўқолган фуқаронинг мулкини бошқариш учун васийлик ва ҳомийлик органи бирор шахс билан ишончли бошқарув тўғрисида

шартнома тузиши лозим. Аксинча, молия ижараси (лизинг) шартномаси табиатига кўра, истеъмол қилинмайдиган, ер майдонлари ва бошқа табиат объектларидан ташқари ҳар қандай ашёлар унинг объекти бўлиши мумкин (ФК 588-моддаси). Мулкнинг муайян турларини бошқаларга бериш билан боғлиқ шартномаларни тузишга имкон бермасликка йўналтирилган бошқа кўплаб махсус ҳужжатлар ҳам мавжуд. Масалан, устав капитали (фонди)да давлат улуши 25 % дан ортиқ бўлган юридик шахслар ўртасида ўзаро улушларни (улушнинг бир қисмини, акцияларни) бир-бирига бериш, айирбошлаш тақиқланган. Ниҳоят, шартнома эркинлигининг чекланиши унинг асоси билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бунинг маъноси шуки, кўплаб шартномаларнинг асосий белгисини уларнинг мақсади ташкил қилади. Шу билан боғлиқ равишда, агар муайян шартноманинг асоси тарафлар танлаган моделга тегишли мақсадга мос келадиган бўлса, шундагина тарафлар айнан шу моделдаги шартномани тузишлари мумкин. Масалан, чакана олди-сотди ва маиший хизмат шартномалари тегишли эҳтиёжларни қондиришга йўналтирилган бўлиши лозим. Акс ҳолда бу шартномаларни на чакана олди-сотди ва на маиший пудрат шартномалари деб атаб бўлмайди ва тарафларнинг муносабатларига нисбатан олди-сотди ва маиший пудратнинг фақат умумий қоидаларини қўллаш мумкин бўлади, холос. 4 Шартноманинг асосий шартлари. Шартнома шартлари – бу ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилаб олиш усулидир. Шу сабабдан, шартноманинг ҳуқуқий муносабат жиҳатидан мазмуни ҳақида гап кетганда контрагентларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари назарда тутилади. Ундан фарқли равишда шартнома-битимнинг мазмунини шартнома шартлари ташкил этади. Муайян вақтдан бери қонунчиликда ва адабиётларда шартноманинг шартлари синоними сифатида унинг бандлари қўлланиб келинганлигига сабаб шартнома шартларининг фиксация ролини ижро этиши билан боғлиқ. Шартнома шартлари муайян гуруҳларга ажратилади. Шартларнинг учта асосий гуруҳлари айниқса кенг қўлланилади, булар: муҳим шартлар, оддий шартлар ва тасодифий шартлар. Қонунчиликда фақат биринчи гуруҳ, яъни муҳим шартларнинг маъноси очиб берилади. Муҳим шартларни бир гуруҳга бирлаштирувчи белги ҳақида баҳслашмаса ҳам бўлади. Сўз умуман шартномаларни ва қисман уларнинг алоҳида турларини шакллантирувчи шартлар ҳақида бормоқда. Шундан келиб чиққан ҳолда, шартномани тузилган деб ҳисоблаш ҳамда унинг тарафлари учун ҳуқуқ ва мажбуриятларни юзага келтириш учун зарур ва етарли бўлган шартлар муҳим шартлар деб аталади. Муҳим шартлардан фарқли равишда оддий ва тасодифий шартлар фақат адабиётларда алоҳида таърифланади. Қонуннинг диспозитив меъёрларидан келиб чиқадиган шартлар оддий шартларга киради. Бу меъёрлар шартноманинг ўзида ҳеч қандай акс этмаслиги ҳам мумкин, бироқ, шунга қарамасдан, улар шу меъёрлардан келиб чиқадиган муносабатларга нисбатан албатта қўлланиши лозим. Муайян турдаги барча битимлар (шартномалар) учун асосий шарт бўлмаса ҳам, тарафлар ўртасида келишилган ва баъзан қонуннинг диспозитив меъёрларига мос келмайдиган шартлар тасодифий шартлар деб эътироф этилади.

Яна шундай фикрлар ҳам мавжудки, шартноманинг оддий шартлари – бу шундай шартларки, уларнинг бор ёки йўқлиги шартноманинг тузилишига ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Бунинг устига, оддий шартларни шартномага киритишга эҳтиёж ҳам йўқ, чунки улар қонунда ва меъёрий ҳужжатларда аллақачон белгилаб қўйилган; контрагентлар муайян шартномани тузишга келишиб олган бўлсалар, демак, улар қонун бўйича барча шартномавий муносабатларга тегишли бўлган шартларга бўйсунишга рози деб ҳисобланадилар. Ниҳоят, тасодифий шартлар ҳам шартноманинг тузилиши учун аҳамиятга эга бўлмаган шартлардир, лекин оддий шартлар қонунда назарда тутилган ва шартнома тузилиши факти билан кучга кирадиган бўлса, тасодифий шартлар эса шартномага киритилган ҳолдагина юридик таъсирга эга эга бўлади. Бундан ташқари, шартноманинг оддий ёки муҳим шарти тарафларнинг ўзаро келишувини акс эттирадиган бўлса, у ҳолда мажбурий, императив меъёр маъносида келиб чиқадики – сўз тарафлар тегишли меъёрнинг амал қилишига рози ёки йўқлиги ҳақида бормаётир. Бу ерда тарафлар шартларни келишиб олган ҳолда шартнома тузган бўлиб чиқади. Тарафлар ҳуқуқий тартибга бўйсуниш ҳақида келишиб олмайдилар, фақат шартноманинг алоҳида шартларини белгилашда ва уни тузишда шу ҳуқуқий тартибнинг зарурлигини эътиборга оладилар. У ёки бу меъёрни шартноманинг шарти деб эътироф этишга олиб келувчи ғоя масаласига келганда, тарафлар шартнома тузгандагина у қоидага айланади. Масалан, шахс ёки юк мамлакат чегарасидан ўтгандан кейингина Божхона қоидалари, шахс автомашина рулига ўтирганда эса йўл ҳаракати қоидалари амал қила бошлайди. 5. Шартномаларни тузиш бўйича асосий қоидалар. Шартнома икки ва ундан ортиқ тарафлар ўртасида тузиладиган битим бўлганлиги сабабли у камида икки босқичдан ўтади: бу босқичлар шартномани тузиш ҳақидаги таклиф ва шу таклифнинг қабул қилинишидан иборат. Таклиф оферта, таклифни киритган шахс эса оферент деб аталади. Таклифнинг қабул қилиниши акцепт, таклифни қабул қилган шахс эса акцептант деб аталади. Шартномани тузиш бўйича умумий тартиб ва юқоридаги босқичларнинг юридик меъёрлари Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 27-бобида белгилаб қўйилган. Шартномани тузиш офертадан бошланади. Оферталар икки турга бўлинади: булар жавоб муддати кўрсатилган ва кўрсатилмаган оферталардир. Офертада унга берилиши керак бўлган жавоб муддати кўрсатилган бўлса, оферент шу муддат ичида ўз офертасига жавоб кутиши лозим. Акс ҳолда, агар у муддатнинг охиригача кутмай туриб, бошқа шахс билан шартнома тузса, офертани биринчи қабул қилган ва шу билан шартнома тузган деб ҳисобланган тарафга етказилган зарарни қоплашга мажбур бўлади. Масалан, бирор уйни ижарага бериш ҳақидаги таклифни қабул қилган шахс шу уй жойлашган жойга келиб, оферент белгиланган муддат ичида уни кутмасдан уйни бошқа шахсга ижарага бериб юборган бўлса, у ҳолда шу шахс йўлга сарфланган харажатларни қоплашни талаб қилишга ҳақли.

Офертада жавоб муддати кўрсатилмаган бўлса, у ҳолда музокаралар қандай усулда олиб борилаётганлиги муҳим аҳамият касб этади. Музокаралар оғзаки ва ёзма тарзда олиб борилиши мумкин. Оғзаки берилган оферта, музокаралар юзма-юз мулоқот, телефон ёки радио орқали олиб борилаётганлигидан қатъи назар, агар у дарҳол акцептланса, оферентни «боғлаб» қўяди. Ёзма берилган оферта эса аввал унинг матни билан танишиб чиқишни, жавоб матни тузишни ва уни оферентга топширишни талаб қилади. Шунинг учун оферент жавоб етиб келиши учун зарур бўлган муддат ичида оферта билан «боғланган» бўлади. Офертада кўрсатилган ёки жавоб етиб келиши учун зарур бўлган муддат ичида акцепт етиб келганлиги шартнома тузилганлиги билан тенг. Аксинча, агар кўрсатилган муддат ичида акцепт келмаса, у ҳолда офертанинг оферентни «боғлаб» турган кучи йўқолади ва оферент аввал ўзи берган таклифдан келиб чиққан мажбуриятлардан озод бўлади. Бироқ, агар акцепт ўз вақтида юборилган-у, лекин алоқа органларининг айби билан оферентга кечиқиб етиб келган бўлса, унда нима қилиш керак? Ахир оферент бу вақтга келиб бошқа шахс билан шартнома тузиши ёки умуман шартнома тузиш фикридан воз кечиши ҳам мумкин эди-ку. Шартнома тузилди деб ўйлаган ҳолда муайян миқдорда маблағ сарфлаб шартнома бўйича ишга киришган акцептантнинг харажатлари нима бўлади? Ўз вақтида юборилган акцепт оферентга кечиқиб келган бўлса, шартнома тузилмай қолгани туфайли етказилган зарарни ким қоплаши керак? Бир қараганда бу мажбуриятни шундай оқибатларнинг келиб чиқишига сабабчи бўлган алоқа органларига юклаб қўйишдан осони йўқдек кўринади. Лекин амалдаги қонунларда юборилган нарсанинг баҳоси кўрсатилган ҳолдагина унинг кечиқиб етиб бориши учун алоқа органларига жавобгарлик юклатилади, у ҳам бўлса нисбатан кичик сумма билан чекланган. Бу қоиданинг мақсадга мувофиқлигига шубҳа бўлиши мумкин эмас, чунки алоқа органлари жуда кўп сонли мижозларга хизмат кўрсатади ва ҳар битта кечиккан корреспонденция учун ҳақ тўлайверса, умуман иш тўхтаб қолган бўлар эди. Шунинг учун зарарни қоплашни оферентга ёки акцептантга юклатилиши лозим. Агар кечиқиб келган акцептдан унинг ўз вақтида юборилганлиги маълум бўлса ва оферент шартномани тузилган деб ҳисоблашни истамаса, у дарҳол акцептантга бу ҳақда хабар бериши лозим. Шунда шартнома тузилмаган деб ҳисобланади ва зарар акцептантнинг зиммасида қолдирилади. Агар оферент бу мажбуриятни бажармаса, у ҳолда у акцептнинг кечиқиб келганига қарамасдан шартномани бажариши ёки акцептантга етказилган зарарни қоплаши керак бўлади. Шундай қилиб, оферта ва акцепт уларни амалга ошираётган шахслар учун муайян мажбуриятларни келтириб чиқаради. Оферент белгиланган муддат ичида офертанинг қабул қилиниши мумкинлиги туфайли оферта билан «боғланган» бўлади, акцепт эса шартномани тузилган деб ҳисоблашни тақозо этади. Бироқ, шартнома тузиш ҳақидаги ҳар қандай таклиф ҳам оферта бўла олмайди ва таклифнинг қабул қилиниши ҳар доим ҳам акцепт бўлавермайди. Шартномани тузиш учун берилган таклиф қуйидаги ҳолларда оферта деб ҳисобланади: - агар унда бўлғуси шартноманинг барча муҳим шартлари акс эттирилган бўлса; - агар у юборилаётган шахс аниқ кўрсатилган бўлса.

Агар берилган таклифда бу бандлардан биттасига риоя қилинмаган бўлса ҳам, у оферта деб эмас, балки офертага даъват деб ҳисобланади ва уни берган шахсга ҳеч қандай мажбуриятларни юкламайди. Бундай даъватга турли жавоблар келиши мумкин. Балки улардан баъзиларида шартномани тузиш учун зарур бўлган барча шартлар санаб ўтилган ва офертага даъват этган шахс номига юборилган бўлиши ҳам мумкин. Бундай жавоб оферта кучига эга бўлади, лекин уни шартноманинг тузилишига олиб келадиган акцепт деб бўлмайди, чунки у ҳуқуқий маънодаги шартнома тузиш ҳақидаги таклифга келган жавоб эмас. Офертага қўйиладиган биринчи талаб (унда бўлғуси шартноманинг муҳим шартлари акс эттирилиши лозимлиги) ФК 364-367-моддаларидан келиб чиқади. Бу моддаларда баён этилган қоида бўйича, шартноманинг барча муҳим шартлари юзасидан келишувга эришилган ҳолдагина шартномани тузилган деб ҳисоблаш мумкин. Лекин бу шартлардан бирортаси таклифда тилга олинмай қолган бўлса, у ҳолда таклифнинг қабул қилиниши шартномани тузилган деб ҳисоблаш имконини бермайди ва таклифнинг ўзи ҳам оферта кучига эга бўлмайди. Оферта жавоб бериши лозим бўлган иккинчи талаб (муайян шахсга шартнома тузиш тўғрисидаги таклиф билан мурожаат қилиш) қуйидаги сабабларга боғлиқ. Айтайлик, шартнома тузиш тўғрисидаги бир қанча ноаниқ шахсларга қаратилган таклиф оферта кучига эга (масалан, газетада берилган ёки эълонлар тахтасига осилган эълон). Бундай таклифга сон-саноқсиз акцептлар келиб, уларнинг ҳар бири шартнома тузилганлигини англатган бўлар эди. Оқибатда битта акцептант билан шартнома тузиб, қолганларига етказилган зарарни қоплаб беришга ва келгусида бундай шароитда газета эълонлари, реклама ва бошқа шундай мурожаат турларидан умуман воз кечишга тўғри келган бўлар эди. Мана шунинг учун ҳам бундай таклифлар оферта эмас, офертага даъват деб ҳисобланади. Бироқ, бундай вазият ҳар доим ҳам юзага келавермайди. Масалан, бекатда турган таксини ёки дўкон пештахтасига қўйилган товарни олайлик. Бу ҳолда ҳам таклиф аниқ бир шахсга қаратилган эмас. Лекин бундай вазиятда бир офертага бир неча акцепт келиши мумкин эмас: охирги таксига йўловчи ўтириб кетгандан кейин ёки товарнинг охиргиси сотилгандан кейин оферта ўз-ўзидан йўқ бўлади ва акцептга ҳам ўрин қолмайди. Офертанинг қабул қилиниши ҳам акцепт кучига эга бўлиши учун муайян талабларга жавоб бериши лозим. Агар оферта шундайлигича, яъни ҳеч қандай қарши таклифлар киритилмаган ҳолда қабул қилинса, бундай қабул қилиниш тўлақонли акцепт деб эътироф этилади. Лекин шундай ҳолатлар ҳам бўладики, юборилган офертага розилик бериб жавоб йўллаган тараф шартномани бироз ўзгартиришни, масалан, нархларни бирмунча туширишни ёки шартноманинг бажарилиш муддатини узайтиришни таклиф этиши мумкин. Бундай жавоб акцепт эмас, балки янги оферта деб ҳисобланади ва оқибатда тарафлар ўрни алмашади: офертани қабул қилган тараф ўзи оферент бўлиб қолади, биринчи тараф эса ўзи биринчи юборган офертадан келиб чиққан мажбуриятлардан озод бўлади. Шартнома тузиш ҳақидаги музокаралар баъзан узоқ вақт давом этади, музокара олиб бораётган шахслар эса кўпинча бир-биридан узоқ жойларда бўладилар. Шунинг учун шартномани қачон ва қаерда тузилган деб ҳисобланиши жуда муҳим, чунки шартноманинг бажарилиш муддати унинг тузилган вақтига боғлиқ, шартнома тузилган жой эса унга нисбатан қайси мамлакат қонунлари амал қилишини белгилайди. ФК 366- моддасидан шундай қоида келиб чиқадики, битим муайян ҳолларда тегишли кўринишда шакллангандан сўнг шартнома тузилган деб ҳисобланади.

Агар шартнома ёзма ёки нотариал расмийлаштирилиши лозим бўлмаса, у ҳолда акцепт оферентга етиб келган пайтдан бошлаб ва айнан шу жойда тузилган деб ҳисобланади. Агар тарафларнинг келишувига биноан шартнома муайян кўринишда шаклланган бўлса, у ҳолда шартнома шундай кўринишда шаклланган пайтдан бошлаб тузилган деб ҳисобланади. Шартноманинг нотариал шакли нотариат органларида тасдиқланган ягона ҳужжат кўринишида бўлса, оддий ёзма шакли эса тарафлар томонидан имзоланган битта ҳужжат ёки тарафлар ўртасидаги хатлар, телеграммалар, телефонограммалар кўринишида ҳам бўлиши мумкин. Лекин агар шартнома ҳақиқий эмас деб топилмаслиги учун ягона ҳужжатда акс эттирилиши лозим бўлса, ундан олдинги музокаралар ва хатлар юридик кучга эга бўлмайди. Бундай ҳолларда ҳар бир тараф ҳужжатга имзо қўйгандан сўнг юридик жиҳатдан «боғлиқ» деб ҳисобланади. Юқоридаги умумий тартибдан ташқари шартнома тузишнинг соддалашган шакли ҳам мавжуд. У буюртмани бажаришга қабул қилиш деб аталади ва фуқароларнинг баъзи савдо ташкилотлари билан муносабатларида қўлланади. Буюртма муайян хизматга муҳтож тарафдан (масалан, харидордан) шу хизматни кўрсатувчи шахсга (масалан, савдо ташкилотига) тушиши мумкин. Буюртманинг қабул қилиниши уни тасдиқлаш ёки бевосита бажариш орқали амалга оширилади. 6 Ким ошди савдоси. Ким ошди савдоси – сотиладиган маҳсулотга танлов асосида даъвогарларни танлаб олишнинг ташкилий шаклидир. Дунё амалиётида ким ошди савдоси чуқур анъаналарга эга. Ким ошди савдосининг моҳияти ўзига хос қоидаларга биноан ўтказиладиган даъвогарлар танловидан иборат. Ким ошди савдосининг асосий тамойиллари – барча иштирокчи-даъвогарлар учун тенг танлов шароитларини яратиш, ошкоралик, холис баҳолаш, қўйиладиган талабларнинг бир хиллигидир. Нисбатан умумий таърифга кўра, ким ошди савдоси – энг фойдали шартларни таклиф қилган ҳар қандай шахс билан юридик битим тузиш демакдир. Маҳсулотлар ва хизматлар савдосида воситачиликни ташкил қилиш назарияси ва техникаси нуқтаи назаридан, ким ошди савдоси – оферта ва акцепт механизмини қўллаган ҳолда тузиладиган битимлардан бир туридир. Асосан давлат ташкилотлари ва жамоатчилик идоралари пудрат шартномасига қўшилиш пайтида ошкора ким ошди савдоси ва маҳсулотни биржага қўйиш кабилардан фойдаланадилар. Ким ошди савдосини ўтказишдан мақсад масалан, бирор йирик объект, яъни завод, комбинат қурилиши ёки фойдали қазилмалар конини ўзлаштириш учун ҳамкор топиш, бирор квота ёки лицензияга тушган ариза-таклифлардан энг самаралисини танлаб олишдир. Ким ошди савдосининг шакли ва усуллари савдога нима қўйилганига боғлиқ. Уларнинг ҳар бирига оид алоҳида қоидалар, регламент ва процедуралар ишлаб чиқилади. Ким ошди савдосининг ошкора, ноошкора, очиқ ва ёпиқ турлари мавжуд. Ошкора ким ошди савдосида тендер қўмитаси даъвогар-иштирокчилар олдида тендер таклифларини очади ва асосий шартларни эълон қилади. Ким ошди савдосининг натижалари очиқ матбуотда чоп этилади, буюртма ҳажми ва имзоланган контрактнинг суммаси ҳам эълон қилинади. Ноошкора ким ошди савдосида эса тендер қўмитаси даъворгар иштирокчилар олдидат конвертларни очмайди ва натижаларни ҳам эълон қилмайди. ўолиб ва контракт тўғрисидаги маълумотлар матбуотда чоп этилмайди. Бундай ким ошди савдоларини

одатда такрорланиб турадиган буюртмаларни жойлаштириш билан шуғулланувчи ва даъвогарлар ўртасидаги рақобатнинг пасайишини истамайдиган фирмалар ўтказади. Очиқ ким ошди савдосида мулкчилик шаклидан қатъи назар, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида рўйхатга олинган хўжалик юритувчи субъектлар иштирок этишлари мумкин. Ёпиқ ким ошди савдосида эса иштирокчилар сони чекланган бўлади ва унда тендер қўмитасидан расмий таклифнома олган даъвогарлар иштирок этишлари мумкин. Ташкилотчилар даъвогарлар тўғрисида етарлича маълумотга эга бўлгани учун, бу савдо ҳақида ахборотлар матбуотда чоп этилмайди. Иштирокчилар камчилик бўлгани учун рақобат кураши ҳам унчалик кескин бўлмайди. Ким ошди савдосида рақобат механизмини қўллаган ҳолда маҳсулот ва хизматлар нархини назорат қилиб туриш, шунингдек, сифат кафолатлари ва шартномадан келиб чиқадиган мажбуриятларнинг тегишли равишда бажарилиши юзасидан қатъи талабларни қўйиш мумкин. Ким ошди савдосининг ташкилотчиси – ҳукумат, вазирлик, идора ёки бошқа ташкилот савдога нима қўйилишини белгилайди,савдонинг ўтказилиши тўғрисида қарор қабул қилади ва тендер қўмитасини тайинлайди. Тендер қўмитаси – ким ошди савдоси ташкилотчиси томонидан тузилган коллегиал органдир. Унинг таркибига ташкилотчи вакилларидан ташқари жалб қилинган шахслар – маслаҳатчилар ва экспертлар ҳам киради. Тендер қўмитаси ким ошди савдосини эълон қилиш тўғрисида қарор қабул қилади, савдо низомини, савдога қўйиладиган нарса, савдонинг ўтказилиши шартлари ва шакли тўғрсидаги низомларни ишлаб чиқади ва уларни чоп этади. Ёпиқ ким ошди савдоси ўтказиладиган бўлса, маълумотлар иштирокчиларга почта ёки бошқа алоқа воситалари орқали юборилади. Тендер қўмитаси тендер ҳужжатларини тайёрлайди. Тендер ҳужжатлари одатда тўрт бўлимдан ташкил топади: - ким ошди савдоси иштирокчиларининг йўриқномаси. Йўриқномада савдонинг ўтказилиши услуби, аризалар ва бошқа ҳужжатларни тақдим этиш тартиби ва муддатлари, қўмитага тендер таклифини юбориш ва расмийлаштириш тартиби, тендер қўмитасига юборилаётган таклифнинг қайтиб олинмаслигини кафолатловчи пул депозитини киритиш ва қайтариш тартиби, савдо ғолиби билан контракт расмийлаштириш ва имзолаш тартиби ва муддати, ахборотнинг конфиденциаллиги кафолатлари кўрсатилган бўлади. Тендер қўмитаси ва маслаҳатчилар билан алоқа ўрнатиш учун реквизитлар келтирилади; - тендернинг техник қисми иштирокчилар таклиф этаётган маҳсулотнинг кўрсаткичлари ва характеристикалари таърифидан иборат; - тендернинг тижорат қисми товарлар ёки маҳсулотларнинг нархига, етказиб берилиши ва суғурталанишига, тўлов услублари ва муддатларига, молиялаш ва кредитлаш манбаларига, маҳаллий ва давлат бюджетига ўтказиладиган маблағларга нисбатан талаблар таърифидан иборат; - битим ёки контракт проформаси. Тендер ҳужжатлари ким ошди савдосига пул тўлаб қатнашаётган иштирокчиларга тақдим этилади. Уларнинг тўлаган пулларидан тушган маблағлар ташкилий харажатларни қоплашга йўналтирилади. Ким ошди савдосида чет эллик иштирокчилар ҳам

қатнашадиган бўлса, ҳужжатларнинг қайси тилда тайёрланиши, таржиманинг тўғрилиги, кафолатлар, лицензиялар ва бошқа ҳужжатларга нисбатан қўшимча талаблар қўйилади. Тақдим этилган тендер таклифларини қабул қилиш, кўриб чиқиш ва баҳолаш тендер қўмитасининг ваколатига киради. Тендер қўмитаси ким ошди савдосининг натижаларини чиқаради ва ғолибни аниқлайди. Ким ошди савдосида даъвогар мулк шаклидан, шунингдек, муайян ҳолларда қайси давлатда рўйхатга олинганлигидан қатъи назар, савдо шартлари ва қонунга асосан савдода иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлган ҳар қандай ҳуқуқий субъект бўлиши мумкин. Ким ошди савдосини ташкил этиш ва ўтказиш бир неча босқичда амалга оширилади. Тендер қўмитаси савдога нима қўйилишини, сотиладиган нарсага ва иштирокчиларга нисбатан қўйиладиган талабларни аниқлайди, савдо услубини ва регламентини ишлаб чиқади ва тасдиқлайди. Ёпиқ ким ошди савдоси ўтказилаётганда тендер қўмитаси потенциал даъвогарларни аввалдан белгилайди ва уларга таклифномалар юборади. Бир вақтнинг ўзида ким ошди савдосинпнг ўтказилиши тўғрисида оммавий ахборот воситалари учун эълон тайёрланади ва чоп этилади. Унда: ким ошди савдосининг ташкилотчиси, унинг реквизитлари, почта манзили, телефон, телефакс, телетайп ёки телекс рақамлари, e-mail; ким ошди савдосининг тури ва савдога нима қўйилиши; буюртма ёки объект қурилишининг шартлари ва бажарилиш муддатлари; савдода иштирок этиш учун даъвогарларни аввалдан танлаш муддати; тендер ҳужжатларининг баҳоси ва унга буюртма бериш жойи; тендер таклифи берувчи иштирокчилар учун банк реквизитлари ва ҳисоб рақамлари, депозит суммаси; тендер таклифларини тақдим этиш муддатлари акс эттирилади. Тендерни тайёрлаш муддатларининг эълон қилиниши айниқса муҳим аҳамиятга эга. Оммавий ахборот воситаларида эълон берилган сана очиқ ким ошди савдоси очиладиган сана ҳисобланади. Ёпиқ ким ошди савдоси учун эса потенциал иштирокчиларига таклифномалар юборилган кун очиладиган сана ҳисобланади. Ким ошди савдосида иштирок этиш учун даъвогарларни малака жиҳатидан олдиндан танлаш мақсадида махсус йўриқномалар ишлаб чиқилади. Фаол равишда тендер ҳужжатларини тайёрлаш ишлари олиб борилади. Бу ишга тегишли йўналишда иш олиб борувчи маслаҳатчилар ва мутахассислар жалб қилинади. Ким ошди савдосининг потенциал иштирокчиларидан аризалар ва ҳужжатларни қабул қилувчи ҳайъат тузилади. Тушган аризалар асосида даъвогарлар танлаб олинади. Танлаб олишда амалий тажрибага ва товарларни самарали экспорт қилиш ва ташқи савдо операцияларини амалга ошириш имкониятига эга бўлган даъвогарларга алоҳида эътибор қаратилади. Ким ошди савдосида иштирок этишга ёзма ариза берган ва юқоридаги танловдан муваффақиятли ўтган даъвогарларга савдода иштирок этишига рухсат берилади. Аризани телефакс ёки e-mail орқали юбориш ҳам мумкин. Қайта ташкил этилиш, тугатилиш ёки банкротлик арафасида турган; ўзи ҳақида ёлғон маълумотлар берган; танловда иштирок этиш учун зарур ва етарли ҳужжатларни тақдим этмаган; молиявий, тижорат ёки бошқа кўрсаткичлар бўйича тендер қўмитасининг талабларига жавоб бермайдиган ташкилотлар ким ошди савдосида иштирок этишига рухсат берилмайди. Даъвогарлар тендер ҳужжатларини тўлдирадилар, давлат бюджетига товарларни етказиб бериш ва валюта тўловларини тўлаш юзасидан банк кафолатларини тақдим этадилар. Тендер қўмитасига тақдим этиладиган ҳужжатлар қаторига қўшимча қуйидаги ҳужжатлар ҳам талаб қилиниши мумкин: савдо иштирокчисининг тўла реквизитлари, таъсис ҳужжатларининг нусҳалари, алоҳида фаолият турлари учун мавжуд лицензиялар ва ҳ.к.

Бундан ташқари, иштирокчининг презентация-тақдимномаси – умумий маълумотлар, ишлаб чиқариш салоҳияти, тижорат муомаласи бўйича молиявий кўрсаткичлари, ташкилий тузилмаси, шартномалар географияси; жорий йилдаги молиявий ҳисоботлари, баланс ҳисоботи нусхаси, тўлов қобилияти тўғрисидаги банк кафолати, сўнгги 12 ой ичида тузилган шартномалар рўйхати; ташкилотнинг ким ошди савдосида иштирок этувчи ва юридик ҳужжатларни имзолаш ҳуқуқига эга бўлган вакиллари фамилиялари ҳам тақдим этилиши лозим. Танловдан ўтган ва ким ошди савдосида иштирок этишга рухсат олган иштирокчилардан тендер таклифлари қабул қилиб олинади ва бу таклифлар тендер қўмитаси томонидан мутахассислар иштирокида баҳоланади. Тендер таклифларини тайёрлаш муддати тендер қўмитасининг алоҳида қарорига биноан узайтирилиши мумкин. Тендер таклифлари муҳрланган икки қаватли қалин конвертларда қабул қилинади. Ташқи конвертда ким ошди савдоси ташкилотчисининг номи ва манзили кўрсатилади. Унинг ичида иштирокчининг депозит киритганлигини тасдиқловчи банк кафолати ёки бошқа ҳужжат солинади. Ички конвертда тендер таклифининг ўзи солинган бўлади. Бундай кўринишдаги бандерол буюртма қилиб юборилади ёки тендер қўмитасининг котибига бевосита тилхат билан келтириб берилади. Қабул қилинган тендер ҳужжатлари махсус сейфда сақланади. Ташқи конверт устига у олинган кун ва вақти ёзиб, делога тикиб қўйилади. Тендер қўмитаси ким ошди савдоси ёпиладиган кунни, тендерлар солнган ковертларнинг очилиши вақти ва жойини белгилайди. Ким ошди савдоси ёпилгандан сўнг тушган материаллар қабул қилинмайди ва конвертлар очилмасдан эгаларига қайтариб юборилади. Қабул қилинган конвертлар тендер қўмитасининг мажлисида очилади. Ґайъат қабул қилинган тендерларни йўриқномада эълон қилинган муайян муддат ичида кўриб чиқади. Ким ошди савдоси иштирокчилари тендерларни кўриб чиқишда қатнашишларига йўл қўйилмайди, лекин қўмита ёки маслаҳатчилар даъвогар иштирокчини қўшимча маълумотлар олиш мақсадида таклиф қилишлари мумкин. Тендерларнинг кўриб чиқилиши тўғрисидаги маълумот сир сақланади ва у тендерларни кўриб чиқишга расман алоқадор бўлмаган учинчи шахсларга берилиши мумкин эмас. Маълумотларнинг ошкор бўлиб қолиши учун тендер қўмитасининг барча аъзолари, маслаҳатчилар ва экспертлар тенг равишда жавобгардирлар. Тендер материалларини кўриб чиқиш натижаларига кўра тендер қўмитаси тендер ҳужжатларида баён этилган мезонлар асосида энг яхши таклифни танлаб олади ва ғолибни аниқлаб, эълон қилади. Тендер қўмитасининг қарори тегишли тартибда баённома орқали расмийлаштирилади. Тендер қўмитаси ўзининг қарори юзасидан тушунтириш беришга мажбур эмас. Ким ошди савдосининг ғолиби 5 кун ичида хабардор этилади ва битим ёки контракт имзолаш учун музокарага таклиф қилинади. Агар ғолиб ким ошди савдоси ташкилотчиси билан битим лойиҳасини муҳокама қилиш пайтида қатъи ва қабул қилиб бўлмайдиган талабларни қўядиган бўлса, тендер қўмитаси бу иштирокчидан воз кечиб, ундан кейинги ўринни олган иштирокчи билан музокарага киришиши мумкин. Ким ошди савдоси ташкилотчиси ғолиб эълон қилинган кундан бошлаб 5 банк куни ичида бошқа иштирокчиларга депозитларни қайтариб юборади. Агар бирор

иштирокчи ўз таклифини қайтариб олган бўлса ёки савдо бошлангандан сўнг ўз шартларини ўзгартирса, унинг депозити қайтарилмайди. Агар ғолиб ким ошди савдоси ташкилотчиси билан тендер шартларига кўра битим имзолашни рад этса, унинг ҳам депозити қайтарилмайди. Қуйидаги ҳолларда ким ошди савдоси ўтказилмаган деб эълон қилинади: - белгиланган муддат ичида бирорта ҳам таклиф тушмаган бўлса; - барча тендерларда депозит тўланганлиги тўғрисидаги банк кафолати ёки бошқа шундай ҳужжатлар мавжуд бўлмаса; - барча тендерлар талабга ва самарадорлик кўрсаткичларига ёки бошқа муҳим мезон талабларига жавоб бермаса. Тендер қўмитаси ўтказилмаган деб эълон қилинган ким ошди савдоси бўйича ҳеч қандай даъволарни қабул қилмайди ва унга мулкий ёки юридик жавобгарлик ҳам юклатилмайди. Бундай ҳолларда фақат иштирокчиларга депозитлар қайтариб юборилади. Ташкилотчилар муваффақиятсиз ўтган ким ошди савдосини яна қайтадан ташкил қилиш ва ўтказиш ҳуқуқига эгадирлар. Биржа доимий фаолият кўрсатувчи улгуржи бозорнинг асосий шаклидир. Биржа қимматбаҳо қоғозлар (фонд биржаси), валюта (валюта биржаси) ёки стандартлар ва намуналар асосида сотиладиган товарлар (товар биржаси) олди-сотдиси амалга ошириладиган идорадир. Биржалар муайян турдаги маҳсулот бўйича шартномалар тузилишида воситачилик фаолиятига ихтисослашган. Биржа битимлари – миллий қонунлар ва биржа уставларида белгиланган тартибда биржа савдосида брокерлар ёки брокерлик идоралари томонидан тузиладиган алоҳида турдаги битимлардир. Биржанинг асосий хусусиятлари: - савдоларнинг доимийлиги; - савдоларнинг доимо бир жойда ўтказилиши; - товар сифати, уни етказиб бериш шартлари ва муддатларига нисбатан қўйиладиган асосий талабларнинг бир хиллиги; - харидорлар ва сотувчиларнинг таклифлари асосида савдо олиб борилиши; - товарни тўғридан-тўғри омбордан ва келажакда етказиб бериш шарти билан битимлар тузилиши. Товар биржаси – улгуржи бозорни шакллантирувчи, юридик шахс ҳуқуқларига эга бўлган махсус ташкилот томонидан амалга ошириладиган очиқ ким ошди савдосидир. Аксарият ҳолларда биржалар ёпиқ турдаги акциядорлик жамиятлари шаклида бўлади, чунки бу ҳолда иштирокчилар доираси чекланган бўлиб, назорат қилиб турилади. Акцияларнинг эгалари акцияларни ўзлари истаганича сотиб юбора олмайди, ҳар қандай истаган шахс бу акцияларни сотиб ҳам ололмайди – бунга Биржанинг директорлар кенгаши рухсати бўлиши зарур. Биржада кўп миллионлик битимлар тузилади ва кўпинча уларнинг бажарилиш муддати кечиктирилган бўлади. Иштирокчилар шаънига доғ тушмаган бўлиши лозим, ёпиқ акциядорлар жамияти шароитида даъвогарларни синчиклаб танлаб

олиш мумкин. Маҳаллий шахслар ҳам, чет эллик шахслар ҳам биржа аъзолари бўлишлари мумкин, фақат бу шахсларга тадбиркорлик билан шуғулланиш қонун билан тақиқланмаган бўлиши, улар биржа аъзоларига нисбатан қўйиладиган талабларга жавоб беришлари, брокерлик жойига ҳақ тўлашга қодир бўлишлари ва уни тўлаб боришлари лозим. Фьючерс биржаси товар биржасининг замонавий ва истиқболли шаклидир. Бундай биржада келажакда турли товарларни етказиб бериш бўйича фьючерс контрактлари билан савдо қилинади. Фьючерс биржаси капитал муомаласида нарх-навонинг номақбул равишда ўзгариб бориши хавфини камайтиришга, номақбул конъюнктура вазиятида талаб қилинадиган заҳира капитали ҳажмини пасайтиришга, авансланган капиталнинг пул шаклида қайтарилишини тезлатишга, савдони кредитлашни арзонлаштиришга ёрдам берди. 7. Аукционда шартнома тузиш. Аукцион миллий ва халқаро савдонинг анъанавий шакли бўлиб, у очиқ ким ошди савдосининг бир кўринишидир. Унда муайян номенклатурага мансуб аукцион товарлари (балиқ, тамаки, тахта, чой, мўйна, отлар, қимматбаҳо қоғозлар ва ҳ. к.), қимматбаҳо буюмлар, антиқа гиламлар ва санъат асарлари сотилади. Аукцион учун товарлар бир хил хусусиятлари бўйича партияларга – лотларга, бир хил хусусиятли лотлар ундан ҳам йирикроқ гуруҳларга – стрингларга ажратилади. Ґар бир лот ва стрингдан намуналар танлаб олинади. Аукцион бошланишидан аввал харидорлар намуналарни ва махсус чоп этилган аукцион каталогларини кўриб чиқадилар. Савдо қилиш пайтида фақат сотувга қўйилган лот ва стрингларнинг рақамлари эълн қилинади. Савдони аукционист ва унинг ассистентлари очиқ (харидорлар очиқ равишда нархларни ошириб борадилар) ёки ёпиқ (харидорлар шартли ишоралар бериб турадилар ва аукционист харидорни айтмай туриб, янги нархни эълон қилади) тарзда олиб борадилар. Агар эълон қилинган нархдан баландроқ нархга харидор топилмаса, аукционист болғачани уриб, лотнинг сотилганини маълум қилади. Қалбаки аукционлар ўтказилишига йўл қўйимаслик мақсадида иштирокчилар муайян суммада депозит киритишлари лозим. Бу депозит иштирокчи лотни сотиб олишдан воз кечган тақдирда жарима санкциялари учун гаров вазифасини ўтайди. Аукционда ғолиб чиққан шахс билан шартнома тузишда у тўлаган закалат суммаси шартнома мажбуриятларининг бажарилишида ҳисобга олинади. Аукционда ғолиб чиққан шахс ва аукцион ташкилотчиси аукцион ўтказилган куни савдо натижалари тўғрисида баённома имзолайдилар ва бу баённома шартнома кучига эга бўлади. Аукцион ғолиби баённомани имзолашдан бош тортса, у тўлаган закалатидан маҳрум бўлади. Агар аукцион ташкилотчиси баённомани имзолашдан бош тортса, у закалатни икки ҳисса қилиб қайтариши ва ғолибга аукционда қатнашганлиги туфайли етказилган зарарнинг закалат пулидан ортиқ бўлган қисмини тўлаши шарт. Агар аукционга шартнома тузиш ҳуқуқи қўйилган бўлса, бундай шартномани тарафлар аукцион тамом бўлганидан ҳамда баённома расмийлаштирилганидан кейин кечи билан 20 кунда ёки хабарномада кўрсатилган бошқа муддатда имзолашлари керак. Тарафлардан бири шартнома тузишдан бош тортган тақдирда иккинчи тараф судга мурожаат қилиб,

шартнома тузишга мажбур этишни, шунингдек, уни тузишдан бош тортиш натижасида етказилган зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақли. Харидорлар нархни ошириб борадиган анъанавий аукциондан фарқли равишда «голланд аукциони» (Dutch auction) ҳам мавжудки, унда аукцион сунъий равишда оширилган нархдан бошланади ва нарх борган сайин пасайиб боради. Лотни биринчи бўлиб «ҳа» деган харидор сотиб олади. Бундай аукционлар аксарият ҳолларда автоматлаштирилган бўлади. Нархнинг ўзгариб боришини циферблатда пастга қараб бораётган стрелкадан билиш олиш мумкин. Стрелкани тўхтатувчи тугмани биринчи бўлиб босган харидор лотни қўлга киритади. Айнан шундай аукционларда баъзи Европа мамлакатларда сабзавотлар ва АҚШда хазина векселлари сотилади. Аукционлар – одатда йирик тижорат фирмалари бўлиб, улар аукцион савдоларини, аукционга қўйиладиган товарлар экспертизасини амалга оширади, улар шахсий ёки ижарага олинган махсус биноларга, ускуналарга ва малакали ходимларга эга. Аукционлар харидорлар ва сотувчиларга пул ва товар шаклида кредитлар беради ва шу кредитлардан фойда олади. Ўзбекистонда антиквариат ва замонавий санъат асарлари аукционлари фаол ўтказиб келинмоқда. 8. Шартномани ўзгартириш, бекор қилиш ва унинг оқибатлари. Шартнома тарафларнинг келишувига мувофиқ ўзгартирилиши ва бекор қилиниши мумкин. Қуйидаги ҳолларда шартнома тарафлардан бирининг талаби билан суд томонидан ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин: - иккинчи тараф шартномани жиддий равишда бузса; - Фуқаролик кодекси, бошқа қонунлар ва шартномада назарда тутилган ўзга ҳолларда. Шартнома тузишда тарафлар учун асос бўлган вазиятнинг жиддий ўзгариши шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш учун асос бўлади. Вазиятнинг тарафлар олдиндан кўра билганларида шартномани умуман тузмасликлари ёки катта фарқ билан тузишлари мумкин бўлган даражада ўзгариши унинг жиддий ўзгариши деб ҳисобланади. Вазиятнинг жиддий ўзгариши муносабати билан шартноманинг ўзгартирилишига шартномани бекор қилиш ижтимоий манфаатларга зид бўлган ҳолатларда ёки тарафларга шартномани суд томонидан ўзгартирилган шартлар асосида бажариш учун талаб қилинадиган харажатлардан анча ортиқ зарар келтирадиган фавқулодда ҳолларда суд қарори билан йўл қўйилади. Шартнома қандай шаклда тузилган бўлса, уни ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги келишув ҳам шундай шаклда тузилади. Шартнома ўзгартирилганда тарафларнинг мажбуриятлари ўзгартирилган ҳолда сақланиб қолади.

Шартнома абадий бўлиши мумкин эмас. У доимо бирор сабаб билан бекор қилинади. Бундан ташқари, узоқ муддатга тузилган шартномаларни муттасил равишда контрагент билан муҳокама қилиб ва зарур ҳолларда унга тузатишлар киритиб туриш лозим. Шартнома ва ундаги мажбуриятларнинг кўриб чиқилиши, шартнома мазмунининг ўзгартирилиши ёки ўзгаришсиз қолдирилиши тўғрисида тегишли шаклда акт ёки баённома тузиш лозим. Ґаммаси меъёрдагидек кечган ҳолатларда мажбуриятлар бажариб бўлингандан сўнг шартнома бекор бўлади ва унда кўрсатилган муддат ўтгандан сўнг амал қилмайди. Тарафлар битимнинг муваффақиятли якунланиши билан бир-бирларини табриклашлари ва бу воқеани байрам қилишлари ҳам мумкин. Йирик лойиҳалар якунланганда эришилган натижалар жамоатчилик олдида тақдим маросимлари ўтказилади. Баъзи ҳолатларда шартномани бекор қилиш заруриятини келтириб чиқарувчи вазиятлар юзага келади. Шартноманинг бекор қилиниши экстремал ҳаракат бўлиб, ҳужжатларни расмийлаштиришда алоҳида эътиборни талаб қилади. Яхшиси, бундай ҳаракат тарафлар томонидан назарда тутилиши ва шартноманинг бекор қилиниши тартиби шартнома шартларида акс эттириб қўйилгани маъқул. Харидор тараф учун шартномани бекор қилишга қуйидагилар сабаб бўлиши мумкин: - ишларни давом эттиришга тўсқинлик қилувчи ҳолатлар мавжуд; - илмий-техник маҳсулотлар шартнома шартларидан сезиларли даражада оғиб кетган ёки шу маҳсулотлар харидор томонидан фойдаланишга ярамайдиган ҳолга келтирувчи бошқа камчиликларга эга; - ишларни давом эттиришга учинчи шахслар томонидан тўсқинлик қилинган (масалан, вазирлик ишни молиялашни рад этган); - етказиб берувчи тараф ишни ўз вақтида бошламаган ёки ишни шундай секин олиб боряптики, уни шартномада кўрсатилган муддатда тугаллашга ҳеч қандай умид йўқ; - иш жараёнида етказиб берувчи тараф илмий-техник маҳсулотни кераклича сифатли даражада бажара олмаслиги маълум бўлган; - худди шундай маҳсулот ёки товарни нисбатан фойдали шартлар билан ёки нисбатан сифатлироғини олиш имконияти пайдо бўлган. Етказиб берувчи тараф ҳам қуйидаги ҳолларда шартномадан воз кечиши мумкин: - иш жараёнида салбий натижа олиниши муқаррар эканлиги маълум бўлса; - харидор тараф қўйган шартлар техник жиҳатдан бажарилиши мумкин бўлмаса ва у етказиб берувчи тарафнинг бу шартларни ўзгартириш тўғрисидаги таклифини бажармаса; - харидор тараф шартнома шартлари бўйича хом ашё, материаллар ва ускуналарни етказиб бермаса; - маҳсулот учун нисбатан юқори нарх таклиф қилаётган бошқа харидор ёки буюртмачи чиқиб қолса.

Юқорида келтирилган вариантлардан баъзилари кишининг ғашини келтириши мумкин, бироқ доимо ўзгариб турувчи бозор конъюнктураси ҳамкорларга ўз таъсирини ўтказмай қолмайди ва уларни ё шартнома шартларига ўзгартириш киритишга, ё бўлмаса шартнома муносабатларини тўхтатиб, бошқа ҳамкор топишга мажбур қилади. Бошқа томондан, узоқ муддатга тузилган шартномалар қатъи шартлар билан нархларни ўзгаришсиз қолдиради. Бундай шартномалар иқтисодий эмас, балки сиёсий сабабларга боғлиқ. Шартноманинг бекор қилиниши тарафларнинг ўзаро розилиги билан, вакиллар йиғилиши мажлисининг баённомаси орқали тасдиқланган ҳолда, шунингдек, суднинг қарорига кўра амалга оширилади. Шартнома бир тарафлама ҳам бекор қилиниши мумкин. Агар тарафлар вазиятни тўғри баҳолай олсалар, шартномани белгиланган тартибда тинч йўл билан бекор қилишлари мумкин. Лекин барибир шартноманинг бекор қилиниши тарафларнинг манфаатлари чекланишига олиб келмаслиги керак. Масалан, қуйидагилар эътибордан четда қолмаслиги лозим: - ишларни тугатиш, ўзаро ҳисоб-китобларни амалга ошириш учун етарлича муддат, масалан уч ой ёки ундан ортиқроқ вақт берилиши; - харажатларнинг қопланиши; - моддий маблағлар, ускуналар ва ҳужжатларнинг топширилиши; - маҳсулот етказиб беришни охиригача етказиб қўйиш; - тарафларнинг ўзаро тўлиқ ҳисоб-китоб қилишлари учун шароит яратилиши. Одатда тарафлар қабул қилган қарорлари тўғрисида акт ёки баённома тузадилар, унда шартноманинг бекор қилиниши муддати ва тарафларнинг ундан кейинги ҳаракатлари аниқ акс эттирилган бўлади. Шартноманинг бир тарафлама бекор қилиниши тарафларнинг муносабатларида бир оз тарангликни вужудга келтиради. Аввало шартноманинг бир тарафлама бекор қилиниши мумкинлиги шартнома шартларида назарда тутилган бўлиши керак. Қонун ҳам, масалан, Фуқаролик кодекси муайян сабаблар мавжуд бўлган пайтда тарафларга шундай имкониятни беради. Шартнома бир тарафлама бекор қилинганда бунинг ҳужжатлар билан тасдиқланган жиддий сабаблари кўрсатилиши лозим. Шартноманинг бир тарафлама бекор қилиниши тўғрисида иккинчи тарафга камида бир ой олдин хабар берилиши керак. Шундай хабарни олган етказиб берувчи тараф дарҳол ҳамма ишларни тўхтатиши зарур, чунки хабар олингандан сўнг бажарилган ҳар қандай иш етказиб берувчи тарафнинг мажбуриятида қолади, етказиб берувчи тараф харидор тарафнинг шартномадан асоссиз воз кечганлигини исбот қилиб бера олиши мумкин бўлган ҳоллар бундан мустасно. Шартноманинг бир тарафлама бекор қилиниши тўғрисидаги огоҳлантириш ёзма равишда почта орқали юборилади. Огоҳлантириш муддати, агар шартномада бошқача шарт қўйилмаган бўлса, умумий ҳолларда бир ойни ташкил этади. Шартнома муносабатлари иштирокчилари шартноманинг бир тарафлама бекор қилинишига жиддий эътибор беришлари ва асоссиз қарорлар қабул қилмасликлари лозим.

Агар тарафлар шартномани бекор қилиш тўғрисида келишиб ололмасалар, шартномада эса уни бекор қилиш тўғрисидаги шартлар аниқ кўрсатилган бўлмаса, бундай ҳолларда низони арбитраж ҳал этади. Шартноманинг бекор қилиниши бўйича ҳужжатларни расмийлаштириш учун малакали юристни жалб қилиш зарур. Агар техник ёки бошқа ҳолатлар шартнома мажбуриятларини бажаришга тўсқинлик қилаётган бўлса ёки шартноманинг давом эттирилиши оқилона сабабларга кўра мақсадга мувофиқ бўлмаса, тарафлар бундай шартномани бекор қилиш ҳақида тинч йўл билан қарор қабул қилишлари лозим. Бунда тарафларга етказилган зарар масаласи батафсил ўрганиб чиқилиши керак. Илгари, социалистик тузум даврида ҳамма нарса умумий бўлар ва шартноманинг бекор қилиниши ҳеч қандай низоли вазиятларни келтириб чиқармас эди. Ишлар тўхтатилиб, харажатлар эса оддийгина «ўчирилиб» юборилар эди. Тадбиркорликда эса иш бироз мураккаброқ бўлиб, шартноманинг бекор қилиниши баъзи қийинчиликларни келтириб чиқариши мумкин. Тарафлар эришилган натижалардан бошқа мақсадларда фойдаланишлари, отиб қолган материаллар ва ярим фабрикатларни сотиб юборишлари ва шу билан харажатларни қоплашлари мумкин. Харажатларни тақсимлаш тарафларнинг ўзаро келишувига мувофиқ амалга оширилади ва бу ҳақда батафсил баённома тузилади. Баъзи ҳолларда суғурта ҳам қўлланиши мумкин, масалан, қурилиш-монтаж ишларида суғурта кенг қўлланилади. Баъзан шартнома шартларининг жиддий бузилиши натижасида ҳам шартнома бекор қилиниши мумкин. Бунда жабрланган тарафга нафақат етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш, балки шартномадан воз кечиш ҳуқуқи ҳам берилади. Масалан, сотувчи шартномада кўрсатилган товарни етказиб беришдан ёки харидор шартномада кўрсатилган товарни қабул қилишдан бош тортса, бу шартнома шартининг жиддий бузилиши деб ҳисобланади. Шартнома шартини бузган тараф бундай салбий натижа келиб чиқишини аввалдан билиши мумкин бўлмаган ҳоллар бундан мустасно. Шартнома шартини бузган тараф салбий натижа келиб чиқишини аввалдан билиш мумкин бўлмаганлигини исботлай олса, у ҳолда шартнома шартининг бузилиши жиддий деб топилмаслигига эришиши мумкин. Агар тарафлар ўзаро келиша олмасалар ва иш судгача бориб етса ва учлик суди ёки арбитраж шартномани бекор қилиш тўғрисида қарор чиқарса, тарафлар бу қарорни бажаришга мажбур. Бир вақтнинг ўзида тарафларнинг молиявий даъволари ҳам кўриб чиқилади. 9 Шартномани бажариш тамойиллари ва тартиби. Мажбуриятни реал бажариш тамойили Шартнома мажбурияти тайинланганми – демак, у бажарилиши лозим. Лекин мавҳум фикр юритганда мажбуриятларнинг турли шаклларда бажарилишини тасаввур қилиш мумкин. Масалан, маҳсулот етказиб бериш шартномаси тузилган бўлса, етказиб берувчи маҳсулотни етказиб берса ҳам, ёки бунинг ўрнига харидор билан пул орқали унинг манфаатини ҳисобга олган ҳолда ҳисоб-китоб қилса ҳам, шартнома мажбуриятини бажарган ҳисобланади, деб тахмин қилиш тўғридек туюлади. Хўжалик юритишдан мақсад фойда олиш бўлган бозор шароитида бундай муқобилликка йўл қўйилади. Тадбиркор шартномада унга етказиб берилиши лозим бўлган товарни оладими, ёки унинг ўрнига шу товардан олишни ўйлаган фойдани бирдан оладими – сўнгги кўрсаткич барибир бир хил

бўлади. Шунинг учун қонун тарафлардан мажбуриятни асл ҳолида бажаришни ёки мажбурият бажарилмаганлиги туфайли етказилган зарарни қоплашни талаб этади (ФК 330-моддаси). Тарафлардан бирортаси мажбуриятни бузмагунча у ўз мазмунига кўра аниқ бажарилиб борилиши лозим. Бунда реал бажарилиш тегишлича бажарилишни англатади. Реал бажарилиш тамойили бу босқичда икки тарафлама мажбурийдир: нафақат қарздор бу мажбуриятни тегишлича бажариши лозим, балки кредитор ҳам қарздор бажараётган мажбуриятни қабул қилишдан бош тортишга ҳақли эмас. Мажбуриятдан бир тарафлама бош тортиш ва унинг шартларини бир тарафлама ўзгартиришга йўл қўйилмайди (ФК 237- моддаси). Бироқ, қарздор ўз мажбуриятларидан бирортасини бузиши биланоқ вазият кескин ўзгаради. Мажбурият бузилдими – демак, унинг тўлақонли бажарилишига имкон йўқ; энди аввалги муддатларга тўла риоя қилишнинг иложи ҳам йўқ. Лекин мажбуриятнинг асосий мақсадини ташкил этувчи ҳаракатларни амалга ошириш имконияти ҳали сақланиб қолади. Қарздор неустойка тўлаганлиги ёки ўзи мажбуриятни бузганлиги туфайли етказган зарарни тўлаган бўлса ҳам, кредитор ундан шу ҳаракатларни бажаришни талаб қилишга ҳақли. Бундан келиб чиқадики, реал бажарилиш тамойили аввало асл ҳолда, фақат асл ҳолда эмас, балки лозим даражада бажарилиш шартларига риоя этган ҳолда бажарилишда акс этади. Реал бажарилиш тамойили фуқаролик қонунларида нафақат юзаки айтиб ўтилади, балки қонуний таъминланади ҳам. Бунга мисол қилиб етказилган зарарнинг ундириб олиниши ва тегишли ҳолларда неустойка б елгиланишида акс этади. Бундан ташқари, узоқ муддатга (бир йилга, чоракка, мавсумга) мўлжалланган хўжалик шартномаларида муайян муддат ичида бажарилмаган мажбурият кейинги муддатга ўтиб бораверади ва бунга нисбатан санкциялар ҳам ўсиб бораверади. Бундай чоралар ниҳоят қарздорни ўз мажбуриятларини реал бажаришга ундаши лозим. Мажбуриятларни лозим даражада бажариш тушунчаси ФК 236-моддасида қуйидагича ёритилади: «Мажбуриятлар мажбурият шартларига ва қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ, бундай шартлар ва талаблар бўлмаганида эса – иш муомаласи одатларига ёки одатда қўйиладиган бошқа талабларга мувофиқ лозим даражада бажарилиши керак». Қонунда мажбуриятни лозим даражада бажарилган деб ҳисоблаш учун риоя қилиниши зарур бўлган шартлар батафсил таърифланган. Лекин қонун қоидалари умумий хусусиятга эга бўлиб, улардан аниқ тайинланган мажбуриятларнинг бажарилиши бўйича махсус усулларни топиб бўлмайди. Тарафлар шартнома ёрдамида қонуннинг умумий қоидаларини аниқлаштирадилар, агар мажбурият давлат органи ҳужжатига асосланган бўлса, у ҳолда шу ҳужжат кўрсатмалари ҳам айнан шу мақсад йўлида хизмат қилади. Бироқ, мажбуриятни бажариш жараёнида вужудга келган муайян бир масала на қонунда ва на шартномада акс этмаган бўлиши ҳам мумкин. У ҳолда бу масала ташкилотлар ва фуқаролар орасида шаклланган иш муомаласи одатларига мувофиқ равишда ҳал этилиши лозим.

Мажбуриятнинг бажарилиш жойини зарур аниқлик билан белгилаш шунинг учун ҳам зарурки, бошқа қатор муҳим масалаларнинг ечими айнан шунга боғлиқдир. Қисман, агар бир мамлакатда вужудга келган мажбурият бошқа мамлакатда бажарилаётган бўлса, у ҳолда тарафлар бу мажбуриятнинг маҳаллий қонунларга бўйсуниши ҳақида шартлашиб олишга ҳақлидирлар. Умумий қоидага кўра, қарздор фуқаро яшайдиган ва қарздор юридик шахс жойлашган жой мажбуриятнинг бажарилиш жойи деб ҳисобланади. Бироқ, бунда мажбурият вужудга келган пайтга мувофиқ жой назарда тутилади. Кейинчалик бу жой ўзгарган ва бу ҳақда кредитор хабардор этилган бўлса, мажбуриятнинг бажарилиши ҳам янги жойда (қарздор фуқаронинг янги яшаш жойида ёки қарздор юридик шахснинг янги жойлашган жойида) амалга оширилиши мумкин. Мажбуриятнинг бажарилиш жойи ўзгариши муносабати билан сарфланган харажатлар қарздорнинг зиммасига юклатилади. Юқоридаги қоидадан икки мустасно ҳолат келиб чиқади: - иморатни бериш мажбурияти – ҳоҳ у мулк қилиб бериш бўлсин, ҳоҳ у фойдаланишга бериш бўлсин, ер майдони биланми ёки бузиладиганми – шу иморат жойлашган жойда бажарилади; - пул мажбурияти – ҳоҳ у қарзга олинган бўлсин, ҳоҳ у бошқа ҳар қандай асосдан келиб чиққан бўлсин – кредитор мажбурият вужудга келган пайтда яшаб турган жойида бажарилади. Агар кредитор кейинчалик яшаш жойини ўзгартирган ва бу ҳақда қарздорни хабардор қилган бўлса, у ҳолда мажбурият кредиторнинг янги яшаш жойида бажарилади ва мажбуриятнинг бажарилиш жойи ўзгариши билан боғлиқ харажатлар айнан унинг зиммасига юклатилади. Бажариш предмети. Бир тарафнинг иккинчи тараф фойдасига мажбуриятларни бажариш бўйича амалга ошириши керак бўлган ҳаракатлар бажариш предмети деб аталади. Агар бу мажбуриятлар бирор мулкни топшириш билан боғлиқ бўлса, шу мулк ҳам бажариш предметининг умумий тушунчасига киритилади. Пул тўлаш билан боғлиқ мажбуриятлар пул мажбурияти деб аталади. Пул мажбурияти мустақил ёки бирор бошқа мажбуриятнинг таркибий қисми бўлиши мумкин. Аксарият ҳолларда мажбурият бирор бир предметга нисбатан тайинланади. Масалан, уй- жойни сотиб олиш тўғрисида шартнома тузилаётганда шу уй-жойни топшириш бўйича амалга ошириладиган ҳаракатлар тегишли мажбуриятнинг бажарилиш предмети саналади. Агар бу ҳаракатлар амалда бажарилган бўлса, мажбурият ҳам лозим даражада бажарилган деб ҳисобланади. Баъзан икки ёки ундан ортиқ предметли мажбуриятлар ҳам учраб туради ва улар шу предметларнинг биттаси ёрдамида бажарилади. Масалан, ёзув столи ёки китоб жавонини сотиб олиш ҳақида шартнома тузилади. Булардан қайси бирини олишни харидор ҳал қилади. Унгача ёзув столи ва китоб жавонини топшириш билан боғлиқ ҳаракатлар икки предметли мажбурият бўлиб қолаверади. Мажбуриятнинг бажарилиши пайтига келиб харидор бу предметлардан қайси бирини олишини ҳал қилиши лозим. Ёзув столи ёки китоб жавони харидорга топширилгандан кейин мажбурият лозим даражада бажарилган деб ҳисобланади.

Бажариш усули. Бажариш предмети бирор ягона нарса билан боғлиқ бўлса, қарздор шу нарсани кредиторга дарҳол ва тўлалигича топшириш йўли билан мажбуриятни бажаради. Бироқ, мажбурият кўп сонли нарсалар билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин: масалан, қарз шартномасида маълум миқдордаги пул, олди-сотди шартномасида эса кўп сонли бир хил нарса ҳақида сўз бораётган бўлса. Бу ҳолда бажариш бир марталик ҳаракат шаклида эмас, балки кетма-кет бажариладиган бир неча ҳаракатлар шаклида ҳам амалга оширилиши мумкин бўлади. Кетма-кет бажариш қонунда ҳам назарда тутилган. Масалан, узоқ муддатга (олти ойга, бир йилга) мўлжаллаб тузилган шартномалар буюртмачига муттасил хизмат кўрсатиб туришни таъминлайди. Шунинг учун шартномада кўрсатилган умумий сумма олти ой ёки бир йил ичида белгиланган муддатларда кетма-кет бажарилиб боради. Ёки кредит шартномасини олайлик. Бунда ҳам шартнома харидорга товарнинг нархини маълум муддат ичида кетма-кет тўловлар орқали қоплаш ҳуқуқини беради. Лекин шартномада мажбуриятни кетма-кет бажариш назарда тутилмаган бўлса, кредитор уни қисмларга ажратилган ҳолда бажарилишини қабул қилмасликка ҳақли. Албатта, кредитор бу ҳуқуқидан фойдаланмаслиги мумкин, унинг розилиги билан қисман бажарилган мажбурият эса лозим даражада бажарилганга тенг. Шунинг учун ҳам қисман тўловни қабул қилган кредитор қарзнинг ўз вақтида тўланмаган қисми учун фоизлар талаб қилиш ҳуқуқига эга. Бироқ кредитор қарзнинг қисман тўланишини рад этса, фоизлар қарзнинг ҳаммасига нисбатан талаб қилиниши мумкин.

Похожие

Шартнома тўғрисида умумий қоидалар

Тадбиркорлик фаолияти сохасида кулланиладиган шартномалар тизими

Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат курсатиш

Тадбиркорлик соҳасида мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари

Тадбиркорлик соҳасида яккаҳокимликка қарши курашиш қоидалари