Шартнома тўғрисида умумий қоидалар - Юриспруденция - Рефераты

Шартнома тўғрисида умумий қоидалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.396484375 KB

Шартнома тўғрисида умумий қоидалар Режа: 1. Шартнома тушунчаси ва унинг бозор муносабатлари шароитидаги аҳамияти 2. Шартномаларнинг турлари . 3. Шартноманинг мазмуни. 5. Шартномаларни ўзгартириш ва бекор қилиш.

1. Шартнома тушунчаси ва унинг бозор муносабатлари шароитидаги аҳамияти. ФКнинг 8-моддаси талабига кўра, шартномалар тарафлар ўрта сида фуқаролик ҳуқуқ ва бурчлари вужудга келишининг асосларидан биридир. Шубҳасиз, бугунги кунда шартномаларга алоҳида аҳамият берилмоқда. Чунки шартномаларда бошқа юридик фактларга қара - ганда, тарафларнинг эрки-иродаси тўла ифодаланади. Шартномага киришувчи шахслар ким билан, қанча, қачон шартнома тузишни у туфайли етказиб берилиши лозим бўлган пул, товар, ашёларни қайси муддатларда, қандай транспортларда етказилишини, тўлов амалдаги қандай шаклларда бўлишини мутлақо ўзлари, мустақил ҳал қилади лар. Улар шартномалар тузишда эркиндирлар, шартнома тузишга мажбурлашга йўл қўйилмайди 1 . Шартнома эркинлиги тамойилининг мазмуни ФКнинг 354-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Унга кўра, фуқаролар ва юридик шахслар шартнома тузишда эркиндирлар. Бунинг маъноси шундан иборатки, ҳеч ким уларни шартнома тузишга мажбур қила олмайди. Шартнома фуқаролар ва юридик шахсларнинг ўз хоҳишига кўра, ўз эрки иродаси билан тузилади. Албатта, уларни шартнома тузишга ундовчи сабаблар (мотив) турлича бўлиши мумкин: ўз эҳтиёжларини қаноатлантириш, фойда олишга интилиш, таъсис хужжатларида белгилаб қўйилган мақсад ва вазифаларни амалга ошириш ва ҳ.к. Баъзан, бошқа учинчи шахслар шартнома тузиш ҳақида талаб, таклиф ёхуд илтимос қилишлари мумкин. Бироқ ҳар қандай ҳолда ҳам шартнома тузиш ҳақидаги қарор фуқаро ёки юридик шахс томонидан мустақил, ўз эрки-иродаси асосида қабул қилинади. Шартнома тузиш вақтида фуқаро (юридик шахс раҳбари, вакили) фикри тиниқ, руҳий ҳолати нормал, ўзини ўзи идора қила оладиган, ўз ҳаракатларининг оқибатларини кўра оладиган ҳолда бўлиши лозим. Агар субъектнинг ички руҳий ҳолатида, онгида рўй берган бузилишлар, ташқи таъсир лар туфайли шартнома тузишга мажбур 1 Аммо бу ҳолатдан айрим истиснолар бор. Чунончи, парвоз вақтида ёки аэропорт, шоҳбекат, бекат, бандаргоҳда рўй бериши мумкин бўлган бахтсиз ҳодисаларда давлат мажбурий суғуртасидан ўтказилиши керак бўлган ҳаво, темир йўл, ички сув ва автомобиль транспорти йўловчилари муқаррар тарзда суғурталанадилар. // Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 майдаги “Умумий фойдаланишдаги ҳаво, темир йўл, ички сув ва автомобиль транспорти йўловчиларининг мажбурий шахсий суғуртаси тўғрисида”ги қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси , 1993. 6-сон , 250-модда.

этилса, ундай шартнома ҳақиқий ҳисобланмайди. Бу шартномалар эркинлигини реал таъмин лашнинг ўзига хос юридик кафолати ҳисобланади деб айтиш мумкин. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, шартномалар тузишнинг эркин лиги, ундан тарафларнинг ўзаро манфаатдорлиги, шартномада шарт нома интизомининг мустаҳкамлиги (яъни, халқ тили билан айтганда, “шартноманинг пулдан қимматлиги”), унда маъмурий-буйруқбозлик ка асосланган жавобгарликдан кўра, мулкий жавобгарликнинг кенг белгиланиши хўжалик юритувчи субъектларни тобора ушбу ҳуқуқий воситадан (шартномадан) тўлароқ фойдаланишга жалб қилмоқда. Шартномаларнинг аҳамиятини кенг тушунтириш мумкин. Аммо уларнинг сараси шартномалар тўлов интизомини кучайтиради, тараф ларнинг фаолиятини ҳар томонлама рағбатлантиради, ўз навбатида тарафларнинг масъулиятини оширади, хўжалик нинг дебиторлик ва кредиторлик ҳолатини яхшилайди, пировардида тарафларнинг барқарорлигини таъминлайди. Бу эса , ўз навбатида , жамиятда товарлар, хизматлар ва капиталларнинг мўл- кўллигига гаровдир. Шу маънода соҳанинг тезкор ва таъсирчан ҳуқуқий меха низмини яратиш, шартномалар тузиш ва бажаришни таъминлаш мақ садида мамлакатимизда “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти нинг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида” қонун 2 қабул қилинди, шартномаларни тузиш ва бажариш мониторинги юритилмоқда. Булар, ўз навбатида, тузилган шартномаларни тезроқ ва реалроқ ишлашига хизмат қилмоқда. Шартнома икки ёки ундан ортиқ шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган ўзаро келишувидир. Шартнома атамаси уч маънода: юридик факт; бирор-бир юридик фактга асосланган, моддий манфаатлар тўғрисидаги ҳуқуқий муно сабат; 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси , 1998. 9-сон , 170-модда.

шахслар (фуқаролар ва ташкилотлар) нима тўғрисида ўзаро келишсалар, шуни акс эттирувчи, ифодаловчи ҳужжат маъносида ишлатилади. Бу ерда у ўзининг биринчи маъноси – юридик факт сифатида кўрилади ва ўрганилади. Ёдингизда бўлса, юридик факт тушунчаси “Фуқаролик-ҳуқуқий муносабат” мавзусида батафсил берилган эди. Унда юридик фактлар мазмуни жиҳатидан икки асосий тоифага: юридик ҳодисалар ва ҳаракатларга бўлинган эди. Юридик ҳаракатлар , ўз навбатида . ҳуқуқ йўл қўйган ҳаракатлар сифатида бир томонлама ва икки томонлама битимлар (шартномалар) дан иборатлиги кўрсатилган эди. Икки то монлама битимларнинг ҳаммаси (олди - сотди, ижара, қарз ва бошқа лар) шартнома ҳисобланади. Бир томонлама битим, масалан, васият нома шартнома бўла олмайди. Бинобарин, ҳар қандай шартнома битим дейилса ҳам, аммо ҳар қандай битимни шартнома деб атаб бўлмайди. Демак, шартнома битимнинг бир кўриниши ҳисобланар экан, унга нисбатан битимга оид қоидалар, жумладан, ФКнинг 9-бобидага қоидалар татбиқ этилади. Шу билан бирга , шартнома ўзига тааллуқли бўлган бошқа махсус нормалар билан ҳам масалан, “Хўжалик юри тувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғри сида”ги, “Лизинг тўғрисида”ги қонунлар, “Қ ишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилари билан тайёрлов хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида”ги Низом 3 ва бошқалар билан ҳам тартибга солинади. Шартномадан келиб чиққан мажбуриятларга, агар қонунларда бошқача ҳол назарда тутилмаган бўлса, ФКда белгиланган мажбу риятлар ҳақидаги умумий қоидалар (ФКнинг 234-352-моддалари) қўлланилади. Иккидан ортиқ тарафлар тузиладиган шартномаларга ҳам агар бундай шартномалар шартномаларнинг кўп тарафламалик хусусияти га зид бўлмаса, шартнома тўғрисидаги умумий қоидалар қўлла нилади. 3 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги 383-сонли қарорига 1-илова. // Ўзбекистон Республикаси қ онун ҳ ужжатлари тўплами, 2003., 17-сон, 143-модда.

Шартнома ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтириш, ўзгарти риш ёки бекор қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Аммо шартно манинг ҳаракати бу билан чекланмайди. Агар бошқа юридик фактлар умумий қоида бўйича ҳуқуқий муносабатни вужудга келтириш, ўзгар тириш ёки бекор қилиш билан тугалланса, шартнома мазкур юридик фактлардан фарқ қилиб, ҳуқуқий муносабатни белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишдан ташқари яна ҳуқуқ нормалари билан белгиланган доираларда ҳуқуқий муносабатда қатнашувчиларнинг хатти-ҳаракат ларини тартибга солади, ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқ ва бурчларини белгилайди. Шартнома билан вужудга келтирилган ҳуқуқий муносабат давомида шартнома тарафларнинг хатти-ҳаракатлари қанчалик қо нунга мувофиқ бўлган-бўлмаганлигини ҳам текшириш имкониятини беради 4 . Шартнома тушунчасидаги асосий белги ва шарт – тарафларнинг муайян натижага эришишга қаратилган ўзаро келишувларидир. Тарафларнинг ҳар қайси томонидан шартнома бўйича олинадиган ҳуқуқ ва бурчлар ҳар хил бўлса ҳам, улар оқибатида ягона ҳуқуқий натижа беради, масалан, бирор-бир нарсага нисбатан эгалик ҳуқуқи ўтказилади ёки бирор- бир ашёдан фойдаланиш ҳуқуқи олинади ва ҳ.к. Тарафларнинг келишувлари натижасида эришиладиган бевосита аниқ натижани мазкур шартнома тузишда тарафларнинг ўз олди ларига қўйилган асосий мақсаддан ажратиш керак. Масалан, металлургия заводи машинасозлик заводи билан муайян миқдордаги, шарт қилинган нав ва маркали пўлатни етказиб бериш тўғрисида шартнома тузади. Бу ерда тарафлар ўзаро келишувларининг бевосита натижаси металлургия заводи томонидан машинасозлик заводига шартнома билан белгиланган муддатларда ва муайян шартларга биноан маълум миқдорда пўлат етказиб бериш ҳисобланади. Шартно манинг мақсади эса ҳар икки тараф учун умумий бўлиб, тарафларнинг ҳар қайсиси шартноманинг барча кўрсаткичларини бажаришдан, пировардида фойда (даромад) олишдан иборат бўлади. 4 Рахманкулов М . , Роль и сущность гражданско-правового договора в условиях рыночной экономики. - Т ашкент : Фан. 1994. –Б. 113-114.

Бинобарин, ҳар икки тараф ҳам шартномани лозим даражада бажаришни ўзларининг бурчлари деб биладилар. Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома, асосан, мулкий муносабатларни расмийлаштириш учун тузилади. Баъзи ҳолларда шартнома шахсий- номулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларни ҳам расмийлаштиради. Бу ада биёт, фан ва санъат асарларини яратиш соҳасидаги ижодий фаолият билан боғлиқ бўлган шартномалар, чунончи, нашриёт шартномаси, саҳна асари, киносценариялар ва бошқа шартномалар учун харак терлидир. 2. Шартномаларнинг турлари . Шартнома унда иштирок этаётган тарафлар ўртасида ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг ўзаро тақсимланишига қараб бир томонлама, икки томонлама ва кўп томонлама шартномаларга бўлинади. Бир томонлама шартномада иштирок этаётган тарафларнинг бирида фақат ҳуқуқ бўлиб, ҳеч қандай мажбурият бўлмайди, иккинчи тарафда эса фақат мажбурият бўлади. Масалан, қарз шартномасида қарздор олган пул суммасини ўз вақтида қарз берувчига тўлаш мажбуриятига ва кредитор эса уни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Икки томонлама шартномада эса ҳар икки тараф ҳам мустақил ҳуқуқ ва мажбуриятга эга бўлади. Бундай шартномага олди-сотди шартномасини мисол қилиб келтириш мумкин. Бу шартнома бўйича сотувчи сотилган ашёнинг баҳосини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлиб, сотилган ашёни олувчига топширишга мажбур, олувчи эса – олаётган ашёнинг баҳосини тўлаши зарур бўлиб, сотиб олинган ашёни талаб қилиб олишга ҳақли. Фуқаролик муомаласида тузиладиган шартномаларнинг кўпчи лиги икки томонлама, яъни юқорида кўрсатилган олди-сотди шартно масидан ташқари маҳсулот етказиб бериш, мулк ижараси, пудрат ва бошқа шартномалардан иборат бўлади. Кўп томонлама шартномалар ҳам мавжуд бўлиб, унда тарафлар уч ва ундан ортиқ бўлади. Бундай шартларда бир пайтнинг ўзида ҳар бир тарафда

муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлар бўлиши характерлидир. Масалан, франшизинг, лизинг шартномалари. Шартномалар ҳақ бараварига ва текинга тузиладиган шартномаларга бўлинади. Ҳақ бараварига тузиладиган шартномалар бир тараф топширган мулки, қилган хизмати эвазига пул ёки мулк билан ҳақ олади. Масалан, бир тараф вақтинчалик фойдаланиш учун мулкни ижарага олувчи ундан фойдалангани учун ижара ҳақи тўлаш га мажбур бўлади. Бундай ҳақ бараварига тузиладиган шартномаларга олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш, айирбошлаш, пудрат ва бошқа кўплаб шартномаларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Агар қонун ҳужжатларидан бошқача қоида келиб чиқмаса, шартноманинг мазмуни-моҳиятидан ўзгача ҳол англашилмаса, шартнома ҳақ эвазига тузилган шартнома деб ҳисобланади. Текинга тузиладиган шартномада эса бир тараф бошқа бир та раф фойдасига ҳақ олмай, бирор-бир мулкни топшириш, бирор ишни бажариши мумкин. Масалан, ҳадя шартномаси бўйича мулк эгаси ўз мулкини бошқа бир шахсга текинга беради. Текин фойдаланиш, фоизсиз қарз шартномалари ҳам бепул тузиладиган шартномаларга киради. Шартномалар тузилиш пайтига ва мазмунига қараб консенсуал ва реал шартномаларга бўлинади. Консенсуал шартномалар ҳуқуқ ва мажбуриятлар тарафларнинг келишувлари асосида қонун талаб қилган шаклда расмийлаштирган лари заҳоти тузилган ҳисобланади. “Консенсуал” сўзи л о тинча “кон сенсус” сўзидан олинган бўлиб, “келишув” маъносини билдиради. Консенсуал шартномага мисол қилиб олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш, пудрат, мулкни ижарага бериш каби шартномаларни кўрсатса бўлади. Фуқаролик ҳуқуқида аксарият кўпчилик шартномалар консенсуал шартномалар гуруҳига киради. Реал шартномалар бўйича ҳуқуқ ва мажбуриятлар тарафлар ўзаро келишган ва шартнома нарсаси ашё ёки пул топширилган пайтдан вужудга келади.

“Реал” сўзи латинча “рес” сўзидан олинган бўлиб, “ашё” маъносини билдиради. Реал шартномага мисол қилиб қарз, омонат, ҳадя, текин фойдаланиш шартномаларини кўрсатиш мумкин. Учинчи шахс фойдасига тузиладиган шартномалар умумий қоида бўйича шартномадан келиб чиқадиган ҳуқуқ ва мажбуриятлар шартнома тузишда қатнашган тарафлар учун пайдо бўлади. Айрим ҳолларда шартнома учинчи шахс фойдасига тузилиши ҳам мумкин. Учинчи шахс фойдасига тузилган шартномага мисол қилиб суғурта шартномасини кўрсатиш мумкин. Учинчи шахс шартномада алоҳида тараф ҳисобланмайди. Бироқ, ФКнинг 362-моддасида кўрсатилгани дек, агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада ўзгача тартиб назарда тутилмаган бўлса, учинчи шахс шартнома бўйича ўз ҳуқуқидан фойдаланиш ниятини қарздорга билдирган пайтдан бошлаб тарафлар ўзлари тузган шартномани учинчи шахснинг розилигисиз бекор қилишлари ёки ўзгартиришлари мумкин эмас. Шартнома тузган шахс шартномадан келиб чиққан мажбуриятнинг учинчи шахсга нисбатан бажарилишини шарт қилган бўлса, бу ҳақда шартномада бошқача ҳол кўрсатилмаган бўлса, мажбуриятнинг бажарилишини шартномани тузган шахс ҳам, фойдасига мажбуриятнинг бажарилиши кўрсатилган учинчи шахс ҳам талаб қилиши мумкин. Агар учинчи шахс ўзига шартнома бўйича берилган ҳуқуқдан воз кечса, шартнома тузган шахс, агар шартноманинг мазмунига хилоф келмаса, бу ҳуқуқдан ўзи фойдаланиши мумкин. Шартномалар, шунингдек оммавий шартнома, қўшилиш шартномаси ва дастлабки шартнома каби турларга ҳам бўлинади. Ташкилот тарафидан тузилган ҳамда унинг бундай ташкилот ўз фаолияти хусусиятига кўра ўзига мурожаат қиладиган ҳар бир шахсга нисбатан амалга ошириш шарт бўлган товарлар сотиш, ишлар бажариш ёки хизматлар кўрсатиш соҳасидаги вазифаларини (чакана савдо, жамоат транспортида йўловчи ташиш, алоқа хизмати, электр қуввати билан таъминлаш, тиббий хизмат, меҳмонхона хизмати ва бошқаларни) белгилаб

қўядиган шартнома тузишда бир шахсни бошқа шахсга нисбатан афзал кўришга ҳақли эмас (қонун ҳужжат ларида назарда тутилган ҳоллардан ташқари). Товарлар, ишлар, хизматларнинг баҳоси ; шунингдек оммавий шартноманинг бошқа шартлари ҳамма истеъмолчилар учун бир хил қилиб белгиланади. Ташкилотнинг истеъмолчига тегишли товарларни бериши, хизматлар кўрсатиши, унинг учун тегишли ишларни бажариш имконияти бўла туриб оммавий шартнома тузишдан бош тортишига йўл қўйилмайди. Ташкилот оммавий шартнома тузишдан асоссиз бош тортганида харидор (мижоз) уни суд орқали шартнома тузишга мажбур қилиш имкониятига (ФК , 358-модда) эга. Маиший пудрат, йўловчи ташиш, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномалари оммавий шартномалардир. Шартларини тарафлардан бири формулярлар ёки бошқа стандарт шаклларда таърифлаган ҳамда иккинчи тараф фақат таклиф қилинган шартномага бутунлай қўшилиш йўли билан қабул қилиши мумкин бўлган шартнома қўшилиш шартнома си дейилади. Бундай шартномаларга мисол қилиб ҳаво ва темир йўл транспортида юк ва йўловчилар ташиш шартномаларини кўрсатиш мумкин. Одатда, бундай шартномалар мазмуни ҳамма учун деярли бир хил бўлиб, олдиндан белгилаб қўйилади ва бинобарин, мижоз унинг шартларини бошқача тузишни таклиф этиш имкониятига эга эмас. Бироқ қўши лиш шартномаси мижознинг ўз ихтиёри, эрки ва иродаси билан шартномага қўшилишини билдиради. Бундай шартномаларни асло бир томонлама битим деб ҳисоблаш мумкин эмас. Қўшилиш шартно масини бекор қилиш ёки шартномаларини ўзгартириш асослари ФКнинг 360-моддасида назарда тутилган. Дастлабки шартнома бўйича тарафлар келгусида мол-мулк бериш, ишлар бажариш ёки хизматлар кўрсатиш ҳақида дастлабки шартномада назарда тутилган шартлар асосида шартнома тузиш (асосий шартнома) мажбуриятини оладилар.

Дастлабки шартнома асосий шартнома учун белгиланган шаклда, борди-ю, асосий шартноманинг шакли аниқланмаган бўлса, ёзма шаклда тузилади. Дастлабки шартноманинг шакли тўғрисидаги қоидаларга риоя қилмаслик унинг ҳақиқий саналмаслигига сабаб бўлади. Дастлабки шартномада асосий шартноманинг нарсасини, шунингдек бошқа муҳим шартларини белгилаб қўйиш имконини берадиган шартлар бўлиши керак. Дастлабки шартномада асосий шартномани тузиш муддати кўрсатилган бўлиши лозим, агар кўрса тилмаган бўлса, дастлабки шартнома тузилган вақтдан бошлаб бир йил ичида тузилиши шарт (ФК , 361-модда). Биржаларда тузиладиган турли хил шартномалар , жумладан, форвард, фьючерс, опцион битимлар – дастлабки шартномалардир. Бундан ташқари шартномаларни: биринчидан, мулкни топши ришга қаратилган ; иккинчидан, ишларни бажаришга қаратилган ; учинчидан: хизматлар бажаришга қаратилган ; тўртинчидан, турли хил тузилмаларни таъсис этишга йўналтирилган тўрт гуруҳга бўлиш мумкин. Қуйида уларни янада кенгроқ кўриб чиқамиз. Биринчи гуруҳда мулкни топшириш асосида муҳим мезон саналади ва ўз навбатида мулкни ҳақ эвазига ва текинга топширишни чегаралаш имконини беради. Ниҳоят, мулкни ҳақ эвазига ва текинга топширишга қаратилган шартнома ўтказиладиган ҳуқуқ ҳажмига кўра ажратилади. Натижада тўртта кичик гуруҳ ташкил топади. Буларга мулкни ҳақ эвазига хўжалик юритувга ёки оператив бошқарувга ёхуд мулк қилиб топшириш (олди-сотди, айирбошлаш, рента ва умрбод таъминлаш шарти билан уй- жойни бериш, қарз ва кредит, банк омо нати ва банк ҳисобварағи), мулкдан ҳақ эвазига фойдаланишга топ шириш (ижара шартномаси, уй-жой ижараси, франшизинг), текинга мулк қилиб хўжалик юритиш, оператив бошқаришга топши риш (ҳадя), ҳақ эвазига фойдаланишга (франшизинг) шунингдек, текинга фойдаланишга топшириш (ссуда) киради. Иккинчи гуруҳ нинг хусусияти шундаки, мажбур бўлган шахс нинг ҳаракатлари ундан ажратиладиган натижани келтириб чиқаради ва шу

натижа шартнома предмети бўлади. Уларни ички гуруҳга бўлишга тўхталадиган бўлсак, мазкур ҳолатда муайян юридик-техник белгига кўра қўлланилади, яъни: тасодифан натижага эриша олмаслик хавфи қайси тарафга тегишли бўлиш. Бунда таваккалчилик хавфи пудрат шартномасида - пудратчига; илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ишлари пудрати шартномасида – буюртмачига юклаш мос келади. Бугунги кунда ишларни бажариш ва хизмат кўрсатишга оид шартномалар мустақил шартнома турлари ҳисобланиб, қонунда улар ўртасидаги умумийликка ҳам эътибор берилган. Мазкур ҳолатни биз илмий текшириш ва технология ишлари ва ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасига доир бобларга муайян даражада пудрат шартномасига доир ҳавола нормалар борлигида кўришимиз мумкин (масалан, ФК 694-моддасида берилган ҳавола). Учинчи гуруҳ га кирувчи (хизмат кўрсатишга доир) шартномалар ҳақ эвазига ва текинга тузиладиган шартномаларга бўлинади. Хизмат кўрсатишга доир шартномаларнинг аксарият кўпчилиги ҳақ эвазига тузилади (ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси, ташиш шартно маси, транспорт экспедицияси, банк омонати, банк ҳисобварағи, ҳисоб-китоблар, омонат сақлаш, суғурта воситачилик, топшириқ, мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси кабилар). Текинга тузиладиган шартномаларга эса агарда қонунда, бошқа норматив хужжатлардаёки шартномада ўзгача ҳол назарда тутилган бўлмаса фақатгина топшириқ шартномасини кўрсатиш мумкин. Бироқ ФК 818- моддасида 356-модда 4-қисмига ҳавола мавжуд бўлиб унга кўра, ҳақ тўлашни назарда тутадиган шартномада баҳо назарда тутилмаган ва шартнома шартлари бўйича белгиланиши мумкин бўлмаган ҳолларда шартномани бажарганлик учун ўхшаш вазиятлар да одатда шундай товарлар, ишлар ёки хизматлар учун олинадиган баҳо бўйича ҳақ тўланиши кераклиги кўрсатиб ўтилган.

Тўртинчи гуруҳ таркибига кирувчи шартномалар тузиш мақсади ни ҳисобга олган ҳолда бўлинади. Биринчи ҳолатда юридик шахсни ташкил қилиш мақсади кўзга ташланса (масалан, тўлиқ ширкатни ташкил этиш, Масъулияти чекланган жамият ва Қўшимча масъу лиятли жамият, ассоциация ва иттифоқни, Акциядорлик жамиятини ташкил этиш ҳақидаги таъсис шартномалари), кейинги ҳолатда юри дик шахсни ташкил этмаган ҳолда ҳамкорликда фаолиятни юритиш, яъни бунда ҳуқуқ субъекти ҳисобланмаган, юридик шахс мақомига эга бўлмаган, масалан оддий ширкат шаклидаги тузилмани барпо этиш мақсади кўзга ташланади. Бундан ташқари, тарафлари фақат хўжалик юритувчи субъект лар ҳисобланган хўжалик шартномалари ҳам борки улар ўзига хос хусусиятлари, тарафлари ва уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, тузиш ва расмийлаштириш тартиби ва бошқа жиҳатлари билан ажралиб туради. Хўжалик шартномаси деб, тарафлардан бири шартлашилган муддатда тадбиркорлик фаолияти соҳасида товарларни бериш, иш ларни бажариш ёки хизматлар кўрсатиш мажбуриятини оладиган, иккинчи тараф эса товарларни, ишларни, хизматларни қабул қилиб олиш ва уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини оладиган келишувга айтилади. Бундан ташқари, ички хўжалик шартномаси ҳам борки, у қоида тариқасида, хўжалик юритувчи субъект ва унинг таркибий бўлинма лари ўртасида ёки хўжалик юритувчи субъект ва унинг ходими (бир гуруҳ ходимлари) ўртасида тузилади. Хўжалик шартномалари билан боғлиқ махсус нормалар Ўзбекис тон Республикасининг “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонунида ўз аксини топган 5 . Юридик шахслар, шунингдек юридик шахс ташкил этмаган ҳол да тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган жисмоний шахслар хўжалик шартномаларининг субъектлари (тарафлари) бўлади. 5 Ў збекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998, № 9, 170-модда

Шу билан бир қаторда хўжалик шартномаси ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, улар қуйидагилардир: биринчидан – шартнома фақат тадбиркорлик фаолияти соҳасида, яъни фойда олиш мақсадида; иккинчидан – шартнома юридик шахслар ва якка тартибда фаолият юритувчи тадбиркорлар ўртасида; учинчидан – шартнома товарлар бериш, ишларни бажариш ёки хизматлар кўрсатиш тўғрисида; тўртинчидан – шартнома фақат ёзма тарзда тузилади 6 . “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонуннинг 10-моддасида хўжалик шартномасига нисбатан қўйиладиган талаблар назарда тутилган. Унга асосан, хўжалик шартномаси шартнома предметини етказиб берила диган товарнинг (ишнинг, хизматнинг) миқдори, сифати, ассорти менти ва баҳосини, шартноманинг бажарилиш муддатларини, ҳисоб-китоб қилиш тартибини, тарафларнинг мажбуриятларини, шартнома мажбуриятлари бажарилмаганда ёки лозим даражада бажарилмаганда тарафларнинг жавобгарлигини, низоларни ҳал этиш тартибини ҳамда тарафларнинг реквизитларини, шартнома тузилган сана ва жойни, шунингдек бундай турдаги шартномалар учун қонун ҳужжатларида белгиланган ёки тарафлардан бирининг аризасига кўра ўзаро кели шувга эришиш лозим бўлган бошқа муҳим шартларни назарда тутиши керак. Хўжалик шартномасида ҳисоб-китоб қилиш тартиби белгила наётганда товарлар (ишлар, хизматлар) ҳақини қонун ҳужжатларида белгиланганидан кам бўлмаган миқдорда олдиндан тўлаб қўйиш албатта назарда тутилган бўлиши керак. Хўжалик шартномасини тузишда тарафлар тегишли турдаги шартномалар учун ишлаб чиқилган ҳамда ҳуқуқий экспертизадан 6 Хўжалик (тадбиркорлик) ҳуқуқи. Дарслик. Тошкент. ТДЮИ, 2003. -179 б.

белгиланган тартибда ўтказилганидан сўнг эълон қилинган ўзлари нинг намунавий ёки типовой шартларига (шаклларига) амал қилиш лари мумкин. Контрактация шартномаси қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етиштирувчи жойлашган ерда тузилади. Контрактация шартномасида бошқа талаблар билан бир қаторда етказиб берилаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулоти учун қонун ҳужжатларида назарда тутилганидан кам бўлмаган миқдорда аванс тўловлари назарда тутилган бўлиши лозим. Хўжалик шартномалари уларни имзолашга тайёрлаш жараёнида хўжалик юритувчи субъектларнинг юридик хизмати ёки жалб этилган адвокатлар томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқлиги юзасидан текшириб кўрилиши керак. Шартномаларни уларнинг имзоларисиз тузишга йўл қўйилмайди. 3. Шартноманинг мазмуни. Шартноманинг мазмунини унинг бандлари (шартлари, реквизит лари) ташкил этади. Амалдаги қонунчиликка кўра, агар тарафлар ўртасида шартноманинг барча муҳим шартлари юзасидан шундай ҳолларда талаб қилинадиган шаклда келишувга эришилган бўлса, шартнома тузилган ҳисобланади. Шартнома шартлари (бандлари) муҳим, одатдаги ва тасодифий шартларга бўлинади. Шартноманинг нарсаси тўғрисидаги шартлар қонун ҳужжатларида бундай турдаги шартномалар учун муҳим ёки зарур деб ҳисобланган шартлар , шунингдек , тарафлардан бирининг аризасига кўра келишиб олиниши зарур бўлган ҳамма шартлар муҳим шартлар ҳисобланади. Баъзи шартномалар учун хос муҳим бандлар қонун билан белгиланади. Чунончи, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий- ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонуннинг 10-моддасида, “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартнома лар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, улар нинг бажарилиш мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида”ги Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги 383-

сонли қарори билан тасдиқланган Низомнинг II бандига мувофиқ, шартномаларда қуйидагилар кўрсатилади: –шартноманинг мавзуси, маҳсулотнинг номи, ассортименти, миқдори (ҳажми), сифати, нархи (турлари бўйича); – шартноманинг умумий суммаси; – томонларнинг ҳуқуқлари ва ўзаро мажбуриятлари; – маҳсулотларни етказиб бериш тартиби ва шартлари, топшириш – қабул қилиб олиш (ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш) пункт лари ва даврлари (муддатлари); – идишга, маркировка қилишга, ўраш-жойлашга қўйиладиган талаблар; – ҳисоб-китоблар тартиби, шакли ва муддатлари, томонларнинг тўлов, почта ва юклаб жўнатиш реквизитлари; – шартнома мажбуриятлари бажарилмаганлиги ёки зарур даража да бажармаганлиги учун томонларнинг мулкий жавобгарлиги; – низоларни, форс-мажор ҳолатларни ҳал этиш тартиби, томон ларнинг реквизитлари, шартнома тузилган сана ва жой. Давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ни харид қилиш юзасидан тузиладиган контрактация шартномаларида давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган ҳамда хўжаликлар их тиёрида қоладиган маҳсулотларнинг сорти ва миқдори ҳам кўрса тилади. Одатдаги шартлар муайян мажбуриятга оид муносабатни тар тибга соладиган диспозитив нормалар билан белгиланадиган шартлар ҳисобланади. Бундай шартлар одатдагидек назарда тутилади. Маса лан, мулк ижараси шартномасида мулкни майда (жорий) таъмирлаш шарт қилиб кўрсатилса ҳам, кўрсатилмаса ҳам бўлади, чунки бу шарт тўғрисида қонунчиликда (дипозитив характердаги) кўрсатма берилган. Тасодифий шартлар умумий ҳуқуқ меъёрлари билан тартибга солинмаган масалалар бўйича ўзаро келишув бўлиб кўрилади. Чунончи, ижарага олинган мулкни таъмирлаш муддати тўғрисидаги масала тасодифий шартлардан бири ҳисобланади.

Шартномада унинг айрим шартлари тегишли турдаги шартно малар учун ишлаб чиқилган намунавий шартлар билан белгиланиши назарда тутилиши мумкин. Шартномада намунавий шартларга ҳавола қилинмаган ҳолларда бундай намунавий шартлар тарафларнинг муносабатларига иш муомаласи одатлари сифатида қўлланилади (ФК , 359-модда). 4. Шартнома тузиш. Шартноманинг тузилиши ФКнинг 354-моддасида кўрсатилгани дек, агар тарафлар ўртасида шартноманинг барча талаб қилинадиган шаклда келишувга эришилган бўлса, шартнома тузилган ҳисобла нади. Шартноманинг умумий тартибда тузилиши икки давр билан белгиланади. Биринчи давр – шартнома тузишга таклиф қилиш даври ; бу оферта, шартнома тузишга таклиф қилувчи эса, офферент, деб аталади. Иккинчи давр – шартнома тузиш тўғрисидаги таклифни қабул қилиш даври; бу акцепт, таклифни қабул қилувчи акцептант деб айтилади. Шартнома тузишнинг умумий тартибига оид қоидалар ФКнинг 364- 381-моддаларида берилган. Бу қоидаларда айтилишича , агар шартнома тузиш тўғрисидаги таклиф (оферта) жавоб учун муддат тайинлаб қилинган бўлса, бу ҳолда шартнома иккинчи тараф (акцептант) томонидан таклифнинг қабул қилинганлиги тўғрисидаги жавоб шу муддат ичида таклиф қилувчи (офферент) томонидан олинган ҳолдагина тузилган ҳисобланади. Оферта йўллаган шахс унинг акцептини олган пайтдан шартнома тузилган ҳисобланади. Шартнома тузилиши учун тарафлар ўзаро келишувининг ўзиги на кифоя эмас. Бу келишув тегишли шаклда расмийлаштирилган бўлиши шарт. Шартномаларнинг шакли ФКнинг 366-моддасида белгиланган қоидаларга мувофиқ бўлиши шарт. Унга асосан, агар қонунда муайян турдаги шартномалар учун маълум бир шакл белгилаб қўйилмаган бўлса, шартнома битимлар тузиш учун назарда тутилган ҳар қандай шаклда тузилиши мумкин.

Нотариал тасдиқланиши ёки давлат рўйхатидан ўтказилиши шарт бўлган шартнома нотариал тасдиқланган ёки рўйхатдан ўтказилган пайтдан эътиборан, нотариал тасдиқланиши ва рўйхатдан ўтказилиши зарур бўлганда эса – шартнома рўйхатдан ўтказилган пайтдан эътиборан шартнома тузилган ҳисобланади. Агар тарафлар шартномани муайян шаклда тузишга келишган бўлсалар, гарчи қонунда бу турдаги шартномалар учун бундай шакл талаб қилинган бўлмаса-да, шартнома белгиланган шаклга келтирилганидан кейин тузилган ҳисобланади. Ёзма шартнома тарафлар имзолаган битта ҳужжатни тузиш йўли билан ; шунингдек , почта, телеграф, телетайп, телефон, электрон алоқа ёки ҳ у жжат шартномадаги тарафдан чиққанлигини ишончли суратда аниқлаш имконини берадиган бошқа алоқа ёрдамида ҳужжат лар алмашиш йўли билан тузилиши мумкин. Шартнома тузиш ҳақидаги таклиф (оферта) акцептантга билди - рилгунича чақириб олиниши мумкин. Бироқ у акцептант томонидан қабул қилиб олинган бўлса, акцептлаш учун белгиланган муддат давомида чақириб олиниши мумкин эмас. Оферта муайян шахсга ҳам, номуайян шахсл а рга ҳам қаратилган бўлиши мумкин. Масалан, маҳсулотни реклама қилиш, ўз хизматини таклиф этиб эълон бериш – номуайян шахслар доирасида йўлланган оферта ҳисобланади. Бундай офертани , одатда, оммавий оферта деб ҳам юритилади. Оферта юборилган шахснинг уни қабул қилганлиги ҳақидаги жавоби акцепт ҳисобланади. Акцепт тўлиқ ва писандасиз бўлмоғи шарт. Агар қонундан, иш муомаласи одатидан ёки тарафларнинг иш бўйича аввалги муносабатларидан бошқача маъно келиб чиқмаса, сукут сақлаш акцепт бўлмайди. Агар шартнома туғрисидаги таклиф (оферта) жавоб учун муддат тайинланмасдан, оғзаки равишда қилинган бўлса, иккинчи тараф (акцептант)

бу таклифни қабул қилганлигини дарҳол таклиф қилув чига (офферентга) билдирган ҳолдагина шартнома тузилган ҳисобланади. Агар бундай таклиф ёзма равишда қилинган бўлса, таклифни қабул қилганлик (акцепт) тўғрисидаги жавоб уни олиш учун лозим бўлган нормал вақт давомида олинган тақдирдагина , шартнома тузилган ҳисобланади. Агар шартнома тузишга рози бўлганлик тўғрисидаги кечиктири либ олинган жавобдан унинг ўз вақтида юборилганлиги маълум бўлса, бу ҳолда таклиф қилувчи шахс (офферент жавобнинг кечикти рилиб олинганлиги тўғрисида иккинчи тараф (акцептант)ни дарҳол хабардор қилсагина жавоб кечиктирилган ҳисобланади. Бу ҳолда жавоб айни пайтда янги таклиф (оферта) ҳисобланади. ФКнинг 375-моддасида кўрсатилганидек, офертада таклиф қилинганидан бошқача шартлар асосида шартнома тузишга розилик билдириш тўғрисидаги жавоб акцепт ҳисобланмайди. Бундай жавоб акцептдан бош тортиш ва айни вақтда янги оферта ҳисобланади. Одатда , шартномада у тузилган жой кўрсатиб ўтилиши керак. Агар шартномада унинг тузилган жойи кўрсатилмаган бўлса, шартнома оферта йўллаган фуқаронинг яшаш жойида ёки юридик шахснинг жойлашган ерида тузилган ҳисобланади (ФК , 376-модда). Айни пайтда “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонунда белгиланишича, контрактация шартномалари қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етишти рувчи жойлашган ерда тузилади. Юқорида айтганимиздек, шартномалар тузишда тарафлар эркиндирлар. Бинобарин, ҳеч қайси тараф шартнома тузишга мажбур қилинмайди. Бироқ айрим ҳолларда мажбурий шартнома тузилиши мумкин. Бунда шартнома тузиш ўзи учун мажбурий бўлган тараф оферта олган кундан бошлаб ўттиз кун ичида бошқа тарафга акцепт тўғрисида, акцептдан воз кечиш ҳақида ёки бошқача шартлар асосида акцептлаши ҳақида (шартнома лойиҳасига ўзининг эътирозлари баённомасини қўшган ҳолда) билдириш йўллаши лозим.

Башарти, шартнома тузиш офферент учун мажбурий бўлса-ю, у ўз таклифларига бошқача шартлар асосида акцептлаш олса (шартнома лойиҳасига эътирозлар баённомаси билан бирга), у ҳолда бу тараф билдириш хабарнома олинган ёки акцепт муддати тамом бўлган кундан бошлаб, ўттиз кун ичида келишмовчиликларни бартараф этиш учун судга мурожаат қилишга ҳақли. Шартнома тузиши мажбурий бўлган тараф уни тузишдан бош тортса, иккинчи тараф уни шартнома тузишга мажбур этиш талаби билан судга мурожаат қилишга ҳақли. Шартнома тузишдан асоссиз бўйин товлаётган тараф шу туфайли етказилган зарарни бошқа тарафга тўлаши шарт. Шартнома тузиш вақтида вужудга келган келишмовчиликлар судда кўриб чиқилган ҳолларда, келишмовчиликларга сабаб бўлган шартлар суд томонидан белгиланади. Шунингдек , шартномалар ким ошди савдосида ҳам тузилиши мумкин. Бундай ҳолларда объектни, мулкни, товарни олди-сотди шартномаси ким ошди савдосини ўтказган ташкилот билан савдода ғолиб чиққан шахс (ашёнинг мулкдори, мулкий ҳуқуқ эгаси ёки ихтисослашган ташкилот) ўртасида тузилади. ФКнинг 374-моддасида белгиланганидек, қонунда кўрсатилган ҳолларда, ашёни ёки мулкий ҳуқуқни сотиш тўғрисидаги шартномалар фақат ким ошди савдоси ўтказиш йўли билан тузилиши мумкин. Шунингдек , ким ошди савдоси суд қарорлари ижросини т а ъминлаш учун ҳам ўтказилади (шартнома мажбуриятлари юзасидан ундирув мажбурий равишда суд томонидан қарздорнинг мол-мулкларига қаратилган ҳолларда, бундай мол-мулкларнинг муҳофазаси таъминланмайди ҳам). Ким ошд и савдоси аукцион ёки танлов шаклида амалга оширилади. Одатда, битта иштирокчи қатнашган ким ошди савдоси ўтказилмаган ҳисобланади. Аукцион ва танловлар очиқ (бунда хоҳлаган шахслар қатнашишлари мумкин) ва ёпиқ (махсус таклиф этилган шахслар қатнашишлари мумкин) шаклида ўтказилиши мум кин. Ким ошди савдосини

ўтказиш шаклини агар қонунда бошқача ҳол белгиланмаган бўлса, сотиладиган мол-мулкнинг мулкдори белгилайди. Очиқ турдаги ким ошди савдосига қилинган таклиф (хабар)ни оммавий оферта деса ҳам бўлади. Унда ким ошди савдосининг вақти, жойи, шакли, савдога нима қўйилаётгани, ўтказиш тартиби, қатнаш чиларни расмийлаштириш , савдога қўйилаётган объектнинг бошлан ғич нархи тўғрисидаги , шунингдек , савдога шартнома тузиш ҳуқуқи қўйилаётган бўлса, бунга бериладиган муддат ҳақидаги маълумот бўлиши мумкин. Савдо ташкилотчиси аукцион ўтказишдан хоҳлаган вақтда, лекин у ўтказиладиган кундан камида уч кун олдин , танлов ўтказишдан эса камида ўттиз кун олдин бош тортишга ҳақли. Бундай ҳолларда ташкилотчи иштирокчилар кўрган ҳақиқий зарарларни (харажатларни), ёпиқ савдолар ташкилотчиси ўзи таклиф этган иштирокчиларнинг реал зарарини тўлайди. Шунингдек , иштирокчиларга улар дастлаб ташкилотчига тўлаган закалат пули ҳам тўланади. Айни пайтда закалат савдода қатнашган, аммо ғолиб чиқмаган шахсларга ҳам қайтарилади. Ғолиб билан ташкилотчи ўртасида савдо натижалари тўғрисида баённома т у зилади. Бу баённома ашёни, объектни ёки мулкий ҳуқуқ ларни олди-сотди шартномасига тенглаштирилади. Баённома имзолашдан бош тортган ғолиб чиққан шахс тўлаган закалатидан маҳрум бўлади. Ташкилотчи имзолашдан бош тортганида закалатни икки ҳисса қилиб, шунингдек ғолибга савдода қатнашиши туфайли етказилган зарарнинг закалатдан ортиқ бўлган қисмини тўлайди. 5. Шартномаларни ўзгартириш ва бекор қилиш. Умумий қоида бўйича, шартнома тарафларнинг келишувига мувофиқ, ўзгартирилиши ва бекор қилиниши мумкин. Тарафлардан бирининг талаби билан шартнома суд томонидан фақат қуйидаги ҳоллардагина ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин: 1) иккинчи тараф шартномани жиддий равишда бузса;

2) Фуқаролик кодекси, бошқа қонунлар ва шартномада тузилган ўзга ҳолатларда. Тарафлардан бирининг шартнома бузиши иккинчи тарафга у шартнома тузишга умид қилишга ҳақли бўлган нарсадан кўп дара жада м а ҳрум бўладиган қилиб зарар етказиши шартнома ни жиддий бузиш ҳисобланади. Бир тараф шартнома бажаришда тўла ёки қисман бош тортиб, қонун ёхуд тарафларнинг келишувида бунга йўл қўйса, шартнома тегишлича бекор қилинган ва ўзгартирилган ҳисобланади. Қонун вазият жиддий ўзгариши муносабати билан шартномани ўзгартириш ва бекор қилишга ҳам йўл қўяди. Ш артнома тузишда тарафлар учун асос бўлган вазиятнинг жиддий ўзгариши, агар бошқача тартиб шартномада назарда тутилмаган бўлса ёки унинг моҳиятидан англашилмаса, шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш учун асос бўлади. Вазиятни тарафлар олдиндан кўра олганларида шартнома уму ман тузмасликлари ёки анча фарқ қиладиган шартлар билан тузиш лари , мумкин бўлган даражада ўзгартириши жиддий ўзгариш ҳисобланади. Агар тарафлар шартномани жиддий ўзгарган вазиятга мувофиқ - лаштириш ёки уни бекор қилиш ҳақида ўзаро келиша олмаган бўлсалар, шартнома манфаатдор тарафнинг талаби билан ФКнинг 383-моддасида кўрсатилган шартлар мавжуд бўлган ҳолларда суд томонидан бекор қилиниши мумкин. Башарти, қонун ҳужжатларидан, шартнома ёки иш муомаласи одатларидан бошқача тартиб келиб чиқмаса , шартнома қандай шаклда тузилган бўлса, уни ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисидаги келишув ҳам шундай шаклда тузилади. Бир тараф шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги таклифга иккинчи тарафдан рад жавоби олганидан кейингина ёки таклифда кўрсатилган ёхуд қонунда ёинки шартномада белгиланган муддатда, бундай муддат бўлмаганида эса ўттиз кунлик муддатда жавоб олмаганидан кейин шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги талабни судга тақдим этиши мумкин.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

Похожие

Тадбиркорлик соҳасида қўлланадиган шартномалар тўғрисида умумий қоидалар

Кишлок хужалигидаги шартнома муносабатларига умумий тавсифнома

Кишлок хужалигидаги шартнома муносабатларига умумий тавсифнома

Халқаро шартнома ҳуқуқи

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги қоидалар