Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги қоидалар - Юриспруденция - Рефераты

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги қоидалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

26.9716796875 KB

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги қоидалар Режа: 1. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси 2. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 2 майдаги «Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси қабул қилинганлигининг 60 йиллигига бағишланган тадбирлар дастури тўғрисида» қабул қилинган фармони 1 мамлакатимизда юқори кўтаринкилик билан кутиб олинди. Мазкур Декларация Ўзбекистон Республикаси мустақиллик йилларида қўшилган инсон ҳуқуқлари бўйича 60 та асосий ҳужжатлардан биринчисидир. Унга амал қилиб, Конституция ва миллий қонунчилик ҳужжатларида инсоннинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқ ва эркинликлари самарали ҳимоя қилинмоқда, суд-ҳуқуқ тизими тобора либераллаштирилмоқда. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси нинг 10-моддасида ҳар бир инсонга қўйилган жиноий айбнинг қанчалик даражада асосли эканлиги тўлиқ тенглик асосида аниқланиши таъкидланган. Тўлиқ тенглик деганда ҳимоя ва айблов томонларининг тенглиги, уларнинг ўзаро баҳс, тортишув олиб боришда тенг ҳуқуқли эканлиги назарда тутилади. Декларациядаги мазкур қоида мустақилик йилларига қадар эътибордан четда қолиб келган эди. Яқин ўтмишга назар ташлайдиган бўлсак, ХХ асрнинг 90-йилларига қадар, яъни Ўзбекистон собиқ Совет давлати таркибида бўлган даврда суд- ҳуқуқ тизими партиянинг тўлиқ измида бўлган. Бу даврларда инсонларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари поймол этилишининг сабабларидан бири давлат манфаатининг барча манфаатлардан юқори қўйилганлигидир. Жиноят процессида тортишув принципига фақат кўр-кўрона, қоғозда амал қилинган. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари «юқоридан берилган кўрсатмалар»га асосан иш юритганлар. Суд муҳокамаси вақтида ҳеч қандай тортишувга йўл қўйилмаган, ҳимоя томони ўз позициялари асослаш имкониятидан маҳрум бўлган. Чунки, Ғ.А.Абдумажидовнинг иборалари билан айтганда, «…совет давлати ҳуқуқий эмас, «ҳуқуқли» эди, фуқароларга эса турли-туман мажбурияту-масъулият «насиб» этганди, холос». 2 Фикримизча, 1930 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони: Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси қабул қилинганлигининг 60 йиллигига бағишланган тадбирлар дастури тўғрисида. // Халқ сўзи. - 2008. -2 май. 2 Абдумажидов Ғ.А. Адолат, жавобгарлик, жазо. –Т.: Ҳуқуқий маърифат тарғиботи Маркази кичик матбаа корхонаси, 2003. –Б.15.

йилларнинг сўнггидаги оммавий қатағонларга, 1980 йиллардаги «пахта иши» бўйича республикамиздаги кўплаб зиёли кишиларнинг ҳибсга олиниши, қийноқларга дучор этилиши ва қурбон бўлишига ҳукмрон мафкурадаги айблов тарафининг яққол устунлиги ҳамда жиноят процессида ҳеч қандай тортишувга йўл қўйилмаганлигини сабаб қилиб кўрсатиш мумкин. Мустақил Ўзбекистон Республикасида 1994 йилда қабул қилинган Жиноят-процессуал кодексининг 25-моддаси «Судда ишларни юритишда тортишув» деб номланди. Унинг биринчи қисмида биринчи инстанция судининг суд мажлисида, шунингдек ишлар юқори судларда кўрилаётганда иш юритиш тарафларнинг ўзаро тортишуви асосида амалга оширилиши таъкидланган. Модданинг иккинчи қисмида иш судда кўрилаётганда айблаш, ҳимоя қилиш ва ишни ҳал қилиш вазифалари бир-биридан алоҳида бажарилиши, айнан бир орган ёки айнан бир мансабдор шахс зиммасига юклатилиши мумкин эмаслиги мустаҳкамланган. Тарафларнинг курашидан, суд баҳсларида (тортишувда) бир - биридан устун келишга интилишдан иборат бўлган тортишув ўз мазмунига кўра қуйидаги анъанавий уч элементни қамраб олади: 1) айблов ва ҳимоя тарафлари ўртасида процессуал вазифаларнинг тақсимланиши ва уларнинг суд фаолиятидан ажратилиши; 2) ўз вазифаларини амалга оширишда тарафларнинг тенглиги; 3) процессда суднинг фаол ва бошқарувчилик ўрни. Процессда суддан алоҳида бўлган ишда қатнашиш ҳуқуқига эга тарафларнинг иштироки, уларнинг тенглиги, суднинг тарафларнинг процессуал вазифаларидан озод этилиши жиноят судловида тортишув тартибининг сезиларли аломатлари ҳисобланади. Бироқ жиноят судлов ишларининг амалдаги тартиби кўп жиҳатдан процесс иштирокчиларининг ягона мақсади тўғрисидаги илгариги қарашлардан келиб чиқади. Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов томонидан, «…судни томонларнинг ўз функцияларини адо этишига тўсқинлик қилувчи айблов ҳокимиятининг

барча рудиментларидан халос этиш» 3 вазифаси қўйилгани бежиз эмас. ЖПКнинг 25-моддасига кўра, суд айблов ёки ҳимоя тарафида турмайди ҳамда уларнинг бирон-бир манфаатларини ифодаламайди, у холислик ва беғаразликни сақлаган ҳолда тарафлар процессуал мажбуриятларини бажаришлари ва берилган ҳуқуқларини амалга оширишлари учун зарур шароитлар яратиб беради. Жамиятда рўй бераётган жараёнлар натижасида суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг ўтказилиши сиёсий тузум ва ўзга мафкура шароитида ўн йилликлар давомида шаклланган кўпгина анъанавий тушунчалардан воз кечишни талаб этади. Ҳақиқатни қарор топтириш мақсадида далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолаш фаолияти сифатида исботлаш жараёнини аниқлаш ҳозирги жиноят-процессуал қонунчилик нормаларига мос келади. Бироқ, жиноят судлов ишларида тортишув йўналиши танланиши билан суд ҳам терговчи, суриштирувчи ва прокурор сингари бу фаолиятнинг субъекти ҳисобланиши тўғрисидаги мунозараларни фаоллаштириб юборди. Исботлашни қандайдир тезисни асослашга қаратилган фаолият деб тасаввур этиш жиноят судловининг тортишув характерига хос бўлиб, суд муҳокамаси иштирокчилари ўртасида процессуал функцияларни аниқ тақсимлаш, суднинг холислиги ва беғаразлигини таъминлаш имконини беради. Жиноят судловининг бир бирига мос келмайдиган мақсадларни кўзловчи субъектларининг муносабати тарзида рақобат характерида бўлиши тарафларнинг судни ўша мақсадларни амалга оширилишига омил бўлувчи маълум, эътиборга молик шароитларнинг борлиги ёки йўқлигига ишонтиришга интилишлари фактини тан олишни талаб этади. Энди суднинг тортишувни амалга оширишдаги ўрни ва аҳамияти тўғрисидаги хато тасаввурларга тўхталиб ўтамиз. Собиқ совет тузуми давридаги жиноят судлов ишларида турли жиноий адлия органлари умумий вазифаларни ҳал этишга мажбур эдилар, бунда исботлашга суд, прокурор, тергов органининг рақобатсиз, жиноят судлов ишларидаги бир мақсадга 3 Каримов И.А. Адолат – қонун устуворлигида. //Халқ сўзи. – 2001. – 30 авг.

йўналтирилган билиш фаолияти сифатида қаралар эди. Назарияда тортишувни инкор этишга бўлган уринишлар 4 ва унинг суд амалиётида бузиб кўрсатилиши жиноят процессини томонлардан ўз хулосаларини асослаш, судни уларнинг ҳақиқат эканлигига ишонтириш талаб этилмайдиган «суднинг, прокуратура ва тергов органларининг жиноятни очиш ва жиноятчини фош этиш» 5 фаолияти тарзида эътироф этишга ўз таъсирини ўтказди. Суднинг ўзи ишнинг ҳолатларини ҳар томонлама ва тўла текшириб чиқиши керак (ЖПКнинг 22-моддаси), бунинг учун судга далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолаш ваколатлари берилган (ЖПКнинг 86,87- моддалари). Шунинг учун исботлашни ҳақиқатни қарор топтиришга йўналтирилган терговчи, прокурор ва суднинг билиш фаолияти тарзида талқин этилиши қонуннинг мазмунига мос келади. Бироқ, ишнинг барча ҳолатларини тўла, ҳар томонлама ва холисона текширишда айбланувчи, ҳимоячи, жабрланувчининг иштирокини инкор этиш жиноят судлов ишларининг демократия ва тортишув принципларига зид юритилаётгани тўғрисида хулоса чиқаришга ва уларнинг исботлашда иштирок этиш ҳуқуқи чекланишига олиб келган бўлар эди. Лекин бу иштирокчилар исботлашни амалга ошириш имкониятига эга эмаслар, чунки улар зиммасига шахсий манфаатдорлигини ҳисобга олган ҳолда ишнинг барча ҳолатларини тўла ва холисона текшириш вазифаси юклатилмаган, юклатилиши ҳам мумкин эмас. Шунинг учун дастлабки тергов босқичида ҳимоячи, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар жиноят ишининг ҳолатларини аниқлаш жараёнида фақат ўзларининг қонунда белгиланган процессуал ҳуқуқларини амалга ошириш йўли билан иштирок этадилар, яъни далиллар тақдим этиш ва шикоятлар келтириш - билишнинг процессуал шаклда амалга ошириладиган исботлаш тушунчаси ва дастлабки тергов органлари 4 Қаранг: Малькевич Т.В. К вопросу о состязательности. // Ученые записки ВЮЗИ. Вып. IV . 1958. – Б.48-97, 116-131, 281-293; Голунский С.А. Вопросы доказательственного права в Основах уголовного судопроизводства Союза ССР и союзных республик.// Вопросы судоустройства в новом законодательстве Союза ССР. –М.: 1959. –Б.125-130; Калашникова Н.Я. Общие условия судебного разбирательства в советском уголовном процессе. –М.: 1963. –Б.31. 5 Чельцов М.А. У головный процесс. –М.: 1951. –Б.13.

томонидан тўпланган далиллар билан ўз хулосаларини асослашга баробар эмас. 6 Суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд, эксперт ва мутахассислар жиноят иши бўйича далиллар манбаи сифатида қатнашмайдилар. Улар жиноят иши бўйича далилларни тўплаш, аниқлаш, текшириш ва баҳолаш жараёнида иштирок этадилар, холос. 7 Ўз навбатида ЖПКнинг 22-моддаси суриштирувчи, терговчи ва прокурор билан бир қаторда судга ҳам иш бўйича исботланиши лозим бўлган ҳолатларни тўла, ҳар томонлама ва холисона текшириш мажбуриятини юклаб, процессуал функциялар тўғрисидаги мавжуд таълимот билан зиддиятга киришади. Мақсадларнинг умумийлигини тан олиш (ҳақиқат) ҳамда терговчи, прокурор ва суднинг фаолияти характери (билиш)дан келиб чиқувчи ушбу ҳолат тортишув принципининг моҳиятини ташкил этувчи томонлар мусобақаси ва курашига ўрин қолдирмайди. Терговчи ва суд фаолиятининг умумий мақсадлари ва шакли эса жиноят-процессуал қонунчиликка терговчи ҳаракатларининг қонунийлиги устидан суд назоратини ўрнатиш тўғрисида ўзгартишлар киритиш фойдасизлигидан дарак беради. Суриштирув органи, терговчи ва прокурор билан суднинг ҳам бир қаторда бўлиши «бир жилов остида» ғоясининг ҳукмронлигини мустаҳкамлаб, улар томонидан холисоналикнинг йўқолишига олиб келади. Назаримизда, жиноят процесси иштирокчиларининг ҳар бири томонидан юритиладиган фаолият мақсадларининг турлича эканлиги процессуал функциялар мавжудлигининг муҳим шарти бўлиб, жиноят судлов ишларида ҳақиқий тортишувни таъминлаш масаласига долзарблик бағишлайди. Бизнингча, исботлаш тушунчасини қонунда ва назарияда қўлланадиган ва нотўғри талқин этилиши кўплаб муаммоларни келтириб чиқарадиган «исботлаш мажбурияти» атамасидан ажратиш мумкин эмас. Исботлаш 6 Пономаренков В.А., Николайченко В.В., Громов Н.А. Процессуальная форма доказывания. // Следователь. -1998. -№9. –Б.29. 7 Умархонов А.Ш. Одил судловга кўмаклашувчи шахсларнинг хавфсизлигини таъминлашга қаратилган ҳуқуқий чораларни такомиллаштириш муаммолари: Юридик фанлари номзоди… дисс. автореферати. –Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2004.-Б.12.

мажбурияти деганда баъзида ҳақиқатни ўрнатиш мажбурияти тушунилади. Лекин ушбу мажбуриятнинг ЖПК 22-моддасида мустаҳкамланганлиги бу ҳолатни инкор этиш учун имконият яратади. ЖПК 23-моддаси 2-қисмида исботлаш мажбурияти айбланувчига ўтказилишининг ман этилиши, албатта, ишнинг барча ҳолатлари ҳар томонлама ва тўла текширилиши ва бу мақсадлар учун далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолаш ҳамда ҳақиқатни ўрнатиш мажбуриятларини кўзда тутмайди. Санаб ўтилган фаолиятлар айбланувчи томонидан амалга оширилиши мумкин эмас, унга бундай ваколатлар берилмаган ва у доим ҳам ҳақиқат қарор топишидан манфаатдор эмас. Шу муносабат билан ЖПКнинг 23-моддаси 2-қисмида кўрсатилган тақиқни, бу ҳуқуқий нормада исботлаш ўзининг айбсизлиги, кам ҳолларда айблилиги тўғрисидаги мулоҳазаларни асослаш фаолияти сифатида қаралишини эътиборга олмаганда, умуман мазмундан йироқ деб ҳисоблаш мумкин. Айбланувчини ўз айбсизлигини исботлаш мажбуриятидан халос этиш қайсидир мулоҳазани исботлаш мажбуриятини фақат айбловни исботлаш мажбурияти деб ҳисобланишига сабаб бўлади. Айбсизликни исботлаш мажбуриятининг мавжуд эмаслигидан, ҳақиқатни ўрнатиш мажбурияти айбловни (айбни) исботлаш мажбуриятига баробар, деган хулосага келиш мумкин. Бу хулосани ЖПКнинг 22- моддасидаги суд, прокурор, терговчи ва суриштирувчи айбланувчини оқловчи ва айбини енгиллаштирувчи ҳолатларни аниқлашлари лозимлиги ҳақидаги қоида ҳам ўзгартира олмайди. 8 Тергов органларини холисоналикка ундовчи бу қоида юридик мазмунга эга эмас. «Исботланмаган айблилик исботланган айбсизликка тенг» принципига биноан айбсизликни исботлашга ҳожат йўқ. Демак, ЖПКнинг 22-моддаси 1-қисмидаги айбланувчининг айбдорлигини исботлаш мажбурияти фақат терговчи ва прокурорга эмас, балки судга ҳам юкланиши одил судловнинг барча демократик принципларини инкор этади. Шу сабабдан, бир бирини инкор этувчи икки 8 Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. // Ҳуқуқ, Право, Law . -2000. -№4. – Б.60.

ҳолатни қайд этиш лозим: 1)суд ҳақиқатни ўрнатиши керак; 2) суд айбловни исботлашга мажбур эмас. Қонун дастлабки тергов босқичида айбловни исботлаш мажбуриятини терговчи ва суриштирувчи, суд муҳокамаси вақтида эса – давлат айбловчиси – прокурор зиммасига юклаган. А.М.Лариннинг: «Тарафлар – айбловчи, айбланувчи, ҳимоячи, даъвогар, жавобгардан фарқли ўлароқ, суд шахсий процессуал тезисига эга эмас ва аввалдан илгари сурилган тезисни қувватламай, ишни ҳал этади. Бу маънода суд исботлаш билан шуғулланмайди» 9 , деган фикрига тўла қўшиламиз. Шунга ўхшаш фикр М.С.Строгович томонидан ҳам билдирилган: «Айбланувчининг айбдорлигини исботлаш мажбурияти айбловчи зиммасидадир. Дастлабки терговда айблов функциясини терговчи бажарар экан…, табиийки, айбловни исботлаш мажбурияти ҳам унинг зиммасида…, суд зиммасига айбловни исботлаш мажбурияти юклатилмаган». 10 Процессуал функциялар тақсимланишининг эълон қилинмаган, фактик ҳолати судни иш ҳолатларини тўла, ҳар томонлама ва холисона текширувчи ва исботлаш субъектлари қаторидан чиқаради. 11 ЖПКнинг 25-моддаси диспозициясидан айнан шу маъно келиб чиқади. Ҳақиқатни аниқлаш учун алоҳида процессуал шаклда амалга ошириладиган далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашдан иборат иш ҳолатларини тўла, ҳар томонлама ва холисона текшириш фаолиятини исботлаш деб эътироф этиш тўғрисидаги позицияларга аниқлик киритиш талаб этилади. Биринчидан, тан олиш керакки, бу фаолият фақат терговчи, суриштирувчи ва прокурор томонидан амалга оширилади. Иккинчидан, бу фаолиятнинг мақсади айбловни исботлаш, маълум шахснинг жиноят содир этишдаги айбини асослашдан иборат. Исботлаш бу маънода амалий ва хаёлий амаллар бирлиги сифатида тўғридек кўринади. Далиллар 9 Ларин А.М. Презумпция невиновности. –М.: 1982. –Б.46. 10 Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невиновности. –М.:1984. –Б.85-86. 11 Италияда далилларни шакллантириш жараёни тамоман суд босқичига кўчирилди. Бунда уларни олиш ташаббуси суддан тарафларга ўтказилиб, фақат уларнинг илтимосларига биноан далиллар процессга киритилиши мумкин. (Қаранг: Дема-Марра Т. Уголовный процесс Италии: реформа и контрреформа // Государство и право. -1994. -№1. –Б.124-131.)

(аргументлар)дан амалий фойдаланиш имкониятига эга бўлиш учун эса аввало уларга эга бўлиш, яъни уларни топиш, тўплаш, текшириш керак. Судни исботлаш субъектлари қаторидан чиқариш исботлаш тушунчасининг кўпгина мунозарали масалаларини ҳал этиш ва исботлашнинг мақсади – шахснинг жиноят содир этишдаги айбини аниқлаш эканлигини очиқ тан олишга имкон беради. Лекин суд ҳимоя томонига ишнинг ҳолатларини ўрганишда айбловчи билан тенг имкониятларини таъминлаган очиқ тортишув жараёнида айблов томонидан исботланган ва суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланган судланувчининг жиноят содир этишдаги айби – бу жиноят судлов ишларининг умумий мақсади бўлган объектив ҳақиқат ҳисобланади. Доимо одил судлов олдида ҳақиқатни аниқлаш вазифаси турган. 12 Объектив ҳақиқат принципи «одилликка, ҳақиқатга интилувчи суд, яъни мунозара ва ҳақиқатнинг мутаносиблиги сифатида» одил судлов тушунчасининг ўзида мужассамланган. 13 Ҳақиқатни жиноят судлов ишларининг мақсади сифатида эътироф этилиши Ўзбекистон Республикаси Конституциясидаги одил судлов томонидан шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш тўғрисидаги тамойилларга тўла мос келади. Суднинг жиноят судлов ишларида ҳақиқатни аниқлашдан четлаштирилиши жиноят процесси иштирокчиларининг суд ҳимоясида бўлиши ҳуқуқини таъминлашга имкон бермайди. Судни исботлаш-асослашни амалга оширувчи шахслар қаторида тилга олиниши уни ёлғон ҳолатга қўйиш, айблов органлари сафига киритиш демакдир. Исботлаш тушунчасини тергов органлари ва прокурорнинг айбловни асослаш фаолияти сифатида қаралиши эса, улар томонидан амалга оширилаётган исботлашнинг мақсади ҳақиқатни аниқлашдан иборат, деган хулоса чиқаришга имкон беради. Айтилганлар ЖПК 468-моддасидаги айблов ҳукми суд тайинлаган жазо тури ва меъёри хусусида ҳеч қандай шубҳа туғдирмаслиги ҳақида қоидага мувофиқдир. Бу 12 Ларин А.М. О принципах уголовного процесса и гарантиях прав личности в проекте УПК. // Судебная реформа: итоги, приоритеты, перспективы. –М.: 1996. –Б.77. 13 Кокорев Л.Д., Котов Д.П. Этика уголовного процесса. –Воронеж: 1993. –Б.117.

маънода айбловчи томонидан исботланмаган айб исботланган айбсизлик билан баробар. Судни исботлаш субъектлари қаторидан чиқариш уни ўзига хос бўлмаган функция – судланувчининг айбини исботлаш мажбуриятидан халос этади. Ҳақиқат фақат айб эмас, судланувчининг айбсизлиги ҳам бўлиши мумкин, деган ҳақли эътирозларга ойдинлик киритилиши лозим. Судланувчининг айби ва айбсизлиги тўғрисидаги суд хулосаларида принципиал характердаги тафовутлар мавжуд. Бу тафовутлар айбсизлик презумпцияси принципига асосланган: «Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи унинг жиноят содир этишда айбдорлиги қонунда назарда тутилган тартибда исботлангунча ва қонуний кучга кирган суд ҳукми билан аниқлангунга қадар айбсиз ҳисобланади» (ЖПКнинг 23-моддаси). Суд судланувчининг айбсизлигини аниқлашга интилиши керак эмас, чунки унинг айбсизлиги презумпцияси қонун талаблари асосида ҳали рад этилмаган. Ҳолбуки, бу презумпция ҳозирча рад этилмаган экан, судланувчининг айбсизлиги исботлашга ҳожат бўлмаган ҳақиқатдир. Айблов суд муҳокамасида ўз тасдиғини топмаган, судланувчининг айбли эканлигига эътирозсиз шубҳалар бўлган чоғида чиқарилган оқлов ҳукмида ҳақиқий билимлар мужассам бўлади. Айнан шунинг учун оқлов ҳукмида оқланганнинг айбсизлигини шубҳа остига қўювчи ифодаларни қўллашга йўл қўйилмайди (ЖПКнинг 468-моддаси). Шундай қилиб, ҳақиқатни аниқлаш мажбурияти деганда судланувчининг айблилигини шубҳасиз аниқланиши ёки айблов ҳукмига фақат шубҳа туғдирмайдиган ҳақиқатнинг талаб этилиши ёхуд айблов ҳукми фақат эҳтимолларга асосланмаслигини тушуниш керак. Бундай мажбурият суд зиммасига юкланиши мумкин эмас. Суднинг тарафларга ўз хулосаларини исботлаш, судга қўшимча далиллар тақдим этиш, далилларни текшириш учун тенг имкониятлар яратиб беришдан иборат вазифалари ҳақиқатни аниқлаш мажбурияти сифатида қабул қилинмаслиги керак, бунга эришишнинг зарурий кафолати эса суднинг ички ишончини

шакллантиришдир. Чунки суд далилларни текшираётган ва судга ўз хулосаларини келтираётган тарафлар таъсирида, ўзининг ички ишончи асосида қарорлар қабул қилади. Айблов ҳукмини чиқаришда судланувчининг айбдор эканлигига судда ишонч бўлиши керак. Оқлов ҳукмини чиқаришдаги суднинг ишончи айбловнинг етарли далиллар билан исботланмагани, айблов томонидан келтирилган ва суд текширувидан ўтган далилларнинг ишончсиз ва зиддиятли эканлигидан иборат. Демак, судланувчининг айблилигига судда ишонч бўлмаганлиги ёки асосланган эътирозлар борлиги оқлаш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бизнингча, «жиноят содир этишда шахснинг айбсизлигини исботлаш керак», 14 деган нуқтаи назар хатодир. Я.О.Мотовиловкер ҳам «айбсизликни ижобий исботланиши» тарафдори сифатида, «исботланмаган айбдорлик»да ҳақиқат аниқланмаган 15 , деб ҳисоблаган. «Исботланмаган айбдорлик»ка кескин қарши чиққан М.С.Строгович, бундан фақат бир нарса: «биринчи навли оқлаш» ва «иккинчи навли оқлаш», яъни қатъий, ҳақиқий оқлаш ва шартли, оғувчан, ҳақиқатан ҳам оқланган айбланувчининг айбсизлигига гувоҳлик бермайдиган оқлаш келиб чиқиши мумкин; «оқлов ҳукми фақат бир нарсани – судланувчини айбсиз деб топилишини англатади, 16 оқлов асослари эса бундан мустасно, 17 деб таъкидлаган эди. Судланувчи айбдорлигининг исботланмаганлиги унинг айбсизлиги презумпциясининг рад этилмаганлигини билдиради. Презумпция эса исботлашга муҳтож эмас. Шундай қилиб, умуман ҳақиқатни аниқлашни жиноят судлов ишларининг қайсидир иштирокчисининг мажбурияти тарзида кўриб чиқиш мумкин эмас. Ҳақиқат – бу тортишув асосидаги суд муҳокамасида ўз позицияларини ҳимоя қилиш учун тенг имкониятларга эга бўлган тарафлар 14 Балакшин В. Истина в уголовном процессе. // Российская юстиция. -1998. -№2. –Б.19. 15 Мотовиловкер Я.О. Презумпция невиновности и толкование сомнений в уголовном процессе. // Гарантии прав личности в уголовном праве и процессе. –Ярославль: 1981. –Б.5-6. 16 Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невиновности. –М.: 1984. –Б.98. 17 Айнан шундай фикрни И.Д.Перлов ҳам билдирган: «судланувчининг жиноят содир этишдаги иштирокининг исботланмаслиги оқланганнинг айбсиз эканлиги тўғрисида ҳеч қандай шубҳага ўрин қолдирмайди». (Қаранг: Перлов И.Д. Приговор в уголовном процессе. –М.: 1960. –Б.35; Чельцов-Бебутов М.А. Курс уголовно-процессуального права. –СПб.:1995).

ва суднинг беғараз иштирокида эришиладиган натижадир. 18 Ҳақиқатни аниқлаш мажбуриятини суд зиммасига юклашга интилиш иш ҳолатларини ўрганиш чоғида тортишувнинг тутган ўрнига етарлича баҳо берилмаслигидан гувоҳлик беради. Жиноят судлов ишларидаги тортишув ва ишнинг ҳолатларини тўла, ҳар томонлама ва холисона текширилишини бир бирига қарама-қарши қўйиш учун асослар мавжуд эмас. Маълумки, тортишув - ҳақиқатни вужудга келтирадиган баҳс ҳисобланади. Ҳақиқат – тортишув жараёнининг мақсади бўлса, тортишув – унга эришиш шарти, воситасидир. У ёки бу ҳолатларни аниқлашдаги томонларнинг тортишуви уларнинг ҳар бири бажарадиган функциядан келиб чиқиб, жиноят ҳолатлари тўла ва ҳар томонлама текширилишини таъминлайди. Суднинг энг муҳим вазифаси – томонларга ушбу тортишувда фаоллик кўрсатиш учун тенг шароитлар яратиш, керакли ёрдам кўрсатиш (масалан, баъзи саволларни рад этиш, томонларнинг талабларига кўра қўшимча далиллар талаб қилиб олиш ва ҳ.к.) ва бу билан ўзининг бузилган ҳуқуқларини тиклаш учун судга мурожаат қилган ва ишнинг адолатли ҳал этилишини кутаётган фуқароларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилишдан иборат. 18 Мухитдинов Ф.М. Принцип состязательности и проблемы его реализации в судебном разбирательстве по уголовным делам: Автореф. дисс.… канд. юрид.наук.-Т.: ТГЮИ, 1996. -16 б.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19. 6. Башкатов Л., Ветрова Г. О состязательности Российская юстиция. - 1995. -№ 1. -Б. 8-9.

Похожие

Инсон ҳуқуқлари тизимида бола ҳуқуқларининг ҳимояланиши

Инсон ҳуқуқлари исломча ёндашув ва конституцион амалиёт

Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг конституциявий кафолатлари

Инсон ҳуқуқлари моҳияти, тушунчаси ва норматив шакли

Адвокатура институтини ислоҳ қилиш – инсон ҳуқуқлари ҳимоясини кучайтириш воситасидир