Инсон ҳуқуқлари исломча ёндашув ва конституцион амалиёт

Инсон ҳуқуқлари исломча ёндашув ва конституцион амалиёт

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Инсон ҳуқуқлари исломча ёндашув ва конституцион амалиёт Режа : 1. Ҳозирги замон ислом инсон ҳуқуқлари концепцияларининг ўзига хос х усусятлари. 2. Ислом ҳуқуқида индивидуал ҳуқуқ ва мажбуриятлар. 3. Исломда фуқароларнинг тенглиги конституцион принципи. 4. Шахсий ҳуқуқ мақоми.

Пайғамбаримиз Хазрат Муҳаммад ибн Абдуллоҳ (570-632) ислом динининг илоҳий қонун ва тартибларини амалга оширувчисидир. У муқаддас китоб Қуръони Каримнинг ҳукумларига биноан Яратгувчи олдида барча инсонларнинг тенглиги ва виждонан эркинлигини эълон қилиб, бутун мусулмон жамоасини Уммат деб атади. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси инсоният тарихидаги кўп минг йиллик тажрибалар маҳсули бўлиб, унинг 30 та моддасида жаҳондаги барча халқларнинг қадриятлари, уларнинг амалий ҳаётидан келиб чиққан хулосалар, турли ҳуқуқий тизимларда ишлаб чиқилган нормалар мазмуни, эркинлик ва барча инсонлар тенг ҳуқуқли бўлиб яшаш учун курашган одамларнинг армонлари ўз ифодасини топган. Умумжаҳон инсон ҳуқуқлари Декларациясида ўз ифодасини топган инсон ҳуқуқлари халқаро доктринасига асосан ҳуқуқ тизимида бир неча йўналиш ривожланди. Шулардан бири, мусулмон мамлакатлари томонидан Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари ислом декларациясининг қабул қилиниши билан боғлиқ Шуни таъкидлаш зарурки, Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари ислом декларацияси (Умумжаҳон Инсон ҳуқуқлари декларацияси каби) мажбурий юридик хусусиятга эга эмас ва давлатлар олдига кафолатлар бериш ва унинг қоидаларини миллий қонунчиликка имплементация қилиш вазифасини қўймайди. Таҳлил шуни кўрсатадики, Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари ислом декларациясининг эълон қилинган инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари Қуръонга, шариатга ва улар билан боғлиқ қонун ҳужжатларига «боғланган». Шу сабабли бу ҳужжат анъанавий хусусият касб этган. Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари ислом декларациясининг таркиби ва моддаларини муфассалроқ ўрганиш унинг муаллифлари инсоннинг дахлсиз ва узвий ҳуқуқларини Аллоҳ томонидан берилган деб ҳисоблаб, уларни ҳурмат қилиш мажбуриятини олганини кўрсатади. Хуллас, ушбу ҳужжат замирида Аллоҳнинг ҳуқуқи инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларига нисбатан бирламчи ва олийдир, деган ғоя ётади.

Ислом концепцияси билан Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари ислом декларациясида ва Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги конвенцияда ифодаланган эркинлик концепцияси ўртасида жиддий фарқ мавжуд эмас. Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари ислом декларациясида белгиланган асосий эркинликлар ислом ҳуқуқи тизимини халқаро ҳуқуқ тизими билан яқинлаштириш йўлида ташланган муҳим қадамдир. Бундан ташқари, Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари ислом декларациясининг нормалари инсон ва фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликлари борасида давлат ҳуқуқи нормаларидан устунликка даъвогар бўлиши мумкин. «Умумжаҳон инсон ҳуқуқлари исломий Баёнотномаси» ислом ҳуқуқида индивидуал ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг ўзаро муносабатларини кенг талқин этувчи ҳужжатдир. Унга кўра, Яшаш ҳуқуқи , Эркинлик ҳуқуқи , Тенглик ҳуқуқи ва ҳеч қандай камситишга йўл қўймаслик Адолат ҳуқуқи , қ ийноқлардан ҳимояланиш ҳуқуқи , Ўз шаъни ва обрўсини ҳимоя қилиш ҳуқуқи , Виждон, фикрлаш ва сўз эркинлиги Диний эътиқод эркинлиги Жаҳонда туб ўзгаришлар юз берган, бошқа одамларнинг маънавий дунёсига қизиқиш кучайган ХХ аср охири - XXI аср бошида ислом оламида ҳам шахс, унинг эркинликлари ва масъулияти муаммоларини ўрганишга алоҳида қизиқиш пайдо бўлди. Фақиҳлар фикрига кўра, мусулмонлар аввало ўзининг фуқаро сифатидаги ва ижтимоий аҳамиятини англашлари, бағрикенг ва сабр-тоқатли бўлишлари, ғайриижтимоий ҳаракатларга йўл қўймасликлари, юзага келган муаммоларни фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилувчи қонун доирасида ҳал қилишлари жуда муҳимдир. Виждон эркинлиги тамойилига барча давлат идоралари, диний бирлашмалар, атеистлар ва диндорлар қатъий амал қилишлари шарт. Шундагина бу тамойил инсоннинг маънавий эркинлиги унсурига айланади.

Қуръонда барча инсонлар, уларнинг ижтимоий мавқе ъ и, дини, тили, миллати ва ирқидан қатъий назар тенг ва баробарлиги қўйидагидек эълон этилади: «Эй одамлар, дарҳақиқат биз сизларни бир эркак ва бир аёлдан яратдик ҳамда бир-бирингиз билан танишиб, дўстлик ва биродарликда яшашингиз учун сизларни турли туман қабила ва элатлар қилиб қўйдик. Албатта, Оллоҳ назаридаги сизларнинг мукаррамроғингиз, тақводороғингиздир» (Қуръони Карим, 49- сура, 13-оят). Кўриниб турибдики, зикр этилган оятларда, инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 1,2-моддаларидаги ҳамда Умумжаҳон инсон ҳуқуқлари исломий Баёнотномаси (Ҳамма одамлар қ онун олдида тенгдирлар ва қ онун ҳимоясидан фойдаланишда тенг имкониятга эгадирлар)даги мазмун, яъни инсонларнинг озод ва тенг ҳуқуқлиги, иззати ва юксак шарафли мақомга эга эканлиги бундан 14 аср муқаддам ўз аксини топган. Ислом дини эркак ва аёлнинг тенглигини ўз қобилиятига қараб белгилашни афзал кўради. Қ уръон ва Суннада ҳар хил шаклларда қайд этилган тенглик ғояси замирида ҳам адолат тамойили ётади. Масалан, ҳадислардан бирида: «Одамлар тароқ тишлари каби тенгдирлар», дейилган. Исломда аёллар ҳуқуқи мақоми масаласини демократик стандартлар билан таққослаб ўрганиш ва уни таҳлил этиш муҳим . Исломда аёлга аввало инсоний вужуд сифатида қаралади ва унинг ҳам худди эркаклар каби инсоний руҳ ва жон эгаси эканлиги эътироф этилади: “Эй одамлар, сизларни бир жон (Одам)дан яратган ва ундан жуфти (Ҳаво)ни яратган ҳамда иккисидан кўп эркак ва аёлларни тарқатган Раббиргиздан қўрқингиз!..”. Ушбу оят орқали ислом маданияти аёлнинг инсоний фазилатларини тўлиқ эътироф этди, унга таълим соҳасини кўрсатди, балоғатга етгандан сўнг, барча ишларда тўла молиявий иқтидорни берди. Унинг эри ҳам, отаси ҳам унга тегишли бўлган нарсаларга ва ҳатто маҳрига ҳам дахлсизлиги кафолатланди. Ислом дини аёлга меҳнат қилишни ман этмади, балки ўз табиатига муносиб ишларни танлаши лозимлигини уқтирди. Шунингдек, исломда аёлларнинг

сиёсий-ижтимоий ҳаётга алоқадор масалаларда ҳам ўз фикрини баён этишга ҳамда жамият аъзоларининг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя этишга ҳақли эканликлари, аёлларнинг жамият равнақи йўлида фаол иштирок этишларига замин яратди. Умумий қилиб айтганда, ислом жамиятда аёлларнинг мақомини кўтарди ва кўп нарсада уларга озодлик берди, уларнинг инсоний фазилатларини таҳқирлашдан, инсоният ақлига тўғри келмайдиган зулмкор фожеалардан халос этиди. Ислом ҳуқуқида аёл оилавий муносабатга киришар экан, унга ўз тақдирини белгилаш ҳуқуқи берилган. Бундан ташқари, у оилада тўла муомала лаёқатига эга шахс сифатида мулкий ва номулкий ҳуқуқларга эга. Жамиятда ҳам аёл мақоми қўллаб-қувватланиб, унинг табиий, ижтимоий ва сиёсий ҳуқуқлари таъминланди. Ислом аёлларга раҳм-шафқат, меҳр кўрсатиш билан унинг мақомини кўтарди ва бахтли ҳаёт кечириши учун муқаддас қонунларни жорий этди. Ушбу қонунларнинг бажарилиши Қуръон оятлари ва Пайғамбаримиз (с.а.в.) ҳадислари орқали мустаҳкамланди. Ислом ҳуқуқида оилавий муносабатлар « Ш ахсий мақом ҳуқуқи»нинг бир қанча институтлари билан тартибга солинади. «Шахсий мақом ҳуқуқи» шакли ва мазмуни тадрижий ривожланишининг асосий йўналиши XIX аср охирида бошланган ислом ҳуқуқи меъёрларини кодекслаштириш жараёни билан узвий боғлиқ. 1869-1877 йилларда қабул қилинган Мажалла бу йўлда ташланган биринчи қадам бўлди. Ушбу ҳуқуқий ҳужжат Усмонли турк салтанати таркибига кирган кўпгина араб мамлакатларида амал қилган (Миср бундан мустасно). Мажалла ҳуқуқ лаёқати масалаларини тартибга солган, лекин оила муносабатлари соҳасини қамраб олмаган. Оила муносабатлари ислом ҳуқуқининг турли мазҳаблари томонидан анъанавий таълимот шаклида тартибга солинишда давом этган. XIX асрнинг иккинчи ярмида Мисрда «шахсий мақом» ҳуқуқини кодекслаштиришга киришилди. Таниқли олим ва давлат арбоби Муҳаммад Қ адрий-пошо (1821-1888)га ҳукумат ижтимоий муносабатларнинг мазкур

соҳасини тартибга солувчи қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш ҳақида топшириқ берди. 1875 йил кодекснинг таълимот хусусиятига эга бўлган варианти тайёрланди. Унда ислом ҳуқуқининг ҳанафийлик мазҳаби намояндалари томонидан ишлаб чиқилган «шахсий мақом» ҳуқуқини тартибга солувчи қоидалар жамланган эди. 647 моддадан иборат бу норматив-ҳуқуқий ҳужжат «Шахс мақомига доир шариат меъёрлари» деб номланди. Шуни таъкидлаш зарурки, «шахс мақоми» атамасининг ўзи айнан шу ҳужжатда илк бор таклиф қилинди. Муҳаммад Қ адрий-пошо тайёрлаган лойиҳа расмий қонун сифатида амалга киритилмади, лекин у Мисрда ХХ асрнинг 20-йилларигача, бу ерда биринчи оилавий қонунчилик пайдо бўлгунга қадар амалда қўлланиб келинди.

Мавзуга доир ҳуқуқий адабиётлар ва норматив - ҳуқуқий ҳужжатлар : 1. А.Жузжоний. Саидов А.Х. Шарқ ва инсон ҳ у қ у қ лари. Т. 2002 2. Б.Ал-Марғиноний. Ҳидоя 1-жилд. «Адолат» 2001 3. «Ал-Хидоя» . Комментарий мусульманского права 1-том. Т., « Ўзбекистон» 1994 4. А.Р.Рахманов , А. Р.Рахманов. Исламское право. Т., “ Янги аср авлоди ”2003. 5. Л.Р. Сюкияйнен. «Мусульманское право». М., «Наука» 1986 6. Р. Зохид, А. Дехқон. Мухтасар. (Шариат қ онунларига қ ис қ ача шарҳ). Т., «Чўлпон» 1994 7. А.Мўминов, Ҳ. Йўлдошев. Ва б. Диншунослик. Дарслик. Т.,”Меҳнат” 2004. 8. М.В. Вахобов. Ислам и женщина. М., 1958 9. Н.Ж. Юсупова. Исломда аёл ҳуқуқлари. – Т.: “Академия” ноширлик маркази,2006 10. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси. 11. Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари ислом декларацияси. А.Р.Рахманов, А.Р.Рахманов. Ислом ҳуқуқи: Олий ўқув юртлари учун дарслик. –Т.: «ТДЮИ» нашриёти, 2007

Похожие

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги қоидалар

Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг конституциявий кафолатлари

Инсон ҳуқуқлари тизимида бола ҳуқуқларининг ҳимояланиши

Ўзбекистонда инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари

Адвокатура институтини ислоҳ қилиш – инсон ҳуқуқлари ҳимоясини кучайтириш воситасидир