Инсон ҳуқуқлари моҳияти, тушунчаси ва норматив шакли - Юриспруденция - Рефераты

Инсон ҳуқуқлари моҳияти, тушунчаси ва норматив шакли

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

135 KB

Инсон ҳуқуқлари моҳияти, тушунчаси ва норматив шакли Режа: 1. Инсон ҳуқуқлари индивидлар ўзаро таъсирининг норматив шакли сифатида 2. Инсон ҳуқуқларининг уч авлоди 3. Шахснинг ҳуқуқий мақоми: тушунчаси ва тузилиши.

Инсон ҳуқуқлари индивидлар ўзаро таъсирининг норматив шакли сифатида 1. Инсон ҳуқуқлари нима? Инсон ҳуқуқлари кишилар ўзаро ҳаракати, улар ўртасидаги алоқаларни тартибга солиш, улар ҳаракати ва фаолиятини мувофиқлаштириш, зиддиятлар, қарама-қаршиликлар, конфликтларни бартараф этишнинг норматив шакли ҳисобланади. Ўз моҳиятига кўра, улар индивид, жамият, давлатнинг нормал фаолият кўрсатишини таъминлаш объектив зарур бўлган кишилар ҳаёт фаолиятининг шарт-шароитлари ва усулларини норматив шакллантирадилар. Бу меъёрлар эркинлик, тенглик, адолат принципларига асосланади. Яшаш, эркин бўлиш ҳуқуқи, қадр- қимматга эга бўлиш, шахс дахлсизлиги, фикрлаш ва эътиқод эркинлиги, виждон эркинлиги, сиёсий жараёнларда иштирок этиш ҳуқуқи кабилар маърифий жамиятда инсон ҳаётини ташкил этишнинг зарур шартлари ҳисобланадилар ва давлат томонидан сўзсиз тан олиниши, қўриқланиши шарт. Инсон ҳуқуқлари мазмунига конкрет-тарихий ёндошиш зарур. Халқаро- ҳуқуқий ҳужжатларда қайд этилган инсон ҳуқуқларининг ҳозирги замон каталоги - бу ҳозирги замон жамият нормаси бўлган стандартларни узоқ тарихий қарор топиш жараёнининг натижасидир. Инсон ҳуқуқларининг ривожида ҳал қилувчи босқич бўлган ХУII-ХУIII асрлар буржуа-демократик инқилоблари фақат инсон ҳуқуқларининг кенг мажмуинигина эмас, шунингдек инсон ҳуқуқларининг универсаллиги ва демократик мазмунини белгиловчи формал тенглик принципини ҳам илгари сурди. Формал тенгликка асосланган инсон ҳуқуқлари ижтимоий тараққиётнинг бош аҳамиятли йўналишларидан бирига айланди, улар давлатнинг характерига катта таъсир кўрсата бошладилар, унинг якка ҳокимлигини чекловчи восита ҳисобланадилар, индивидни давлат ҳокимиятининг чекланмаган ҳомийлигидан ҳамда унинг эрки ва манфаатларини ҳокимий тузилмалар

томонидан кўрсатиладиган тазйиқдан озод қилиб, давлат ҳокимияти ва индивид ўртасида демократик ўзаро таъсирни ўрнатишга имкон берадилар. Айни пайтда ҳуқуқий давлатни шакллантириш ижтимоий онг ва амалиётда инсон ҳуқуқларини тасдиқламасдан туриб мумкин эмас. Бироқ, бунга давлатли уюшган жамиятда индивидларнинг ҳам ҳокимият, ҳам бир-бирлари билан бўладиган ўзаро муносабатлари шакл ва усулларини қидириб топиш учун узоқ давом этган азоб-уқубатли жараён натижасида эришилган. Бу жараён соф ҳуқуқий маконда кечмаган. Шу сабабли инсон ҳуқуқлари бошидан ахлоқий- этик, маънавий-маданий, диний мазмунга эга бўлган. Инсон ҳуқуқлари кишилар фаолиятида кўп марта такрорланувчи ҳаракатлар, алоқалар ва муносабатларнинг қатъий шаклларига боғлиқ ҳолда шаклланган. Ўз манфаатлари, мақсадлари, эҳтиёжларига эга индивидларнинг кўпчилиги иштирок этган жамият ҳаётида кишилар хатти-ҳаракатининг турли йўналишлари муқаррар равишда тўқнашади ва қарама-қаршиликка учрайди. Бироқ, ижтимоий ўзаро таъсир иштирокчилари хатти-ҳаракатларининг турли-туманлигига қарамасдан муайян барқарор нормалар, эталонлар, қадриятлар шаклланадики, улар инсонлар ўзаро таъсир жараёнини тартиблаштиришга, турли индивидлар манфаатларини тарихан шаклланувчи ижтимоий турмуш, ишлаб чиқариш усули, маънавият, давлатчилик билан уйғунлаштиришга қодир. Ҳар бир инсон моддий ва маънавий неъматларнинг муайян миқдорига даъвогарлик қилади, интилади, ўз навбатида уларни инсонларга берилишига жамият ва давлат имконият яратиши керак. Бу неъматларнинг ҳажми тарихан доимо индивиднинг жамият синфий тузилмасида, моддий ишлаб чиқариш тизимида тутган ўрни ва мавқеи билан белгиланган. Индивидга тааллуқли бўлган бу неъматларни шартли равишда инсон ҳуқуқлари деб аташ мумкин. Бу шартлилик жамиятни унинг ривожланиш турли босқичларида кескин қутбланиши (қулдорчилик, феодализм), цивилизациянинг ўзига хослиги (европача, осиёча ва ҳ.) билан белгиланиб, улар инсон ҳуқуқларининг формал тенглик принципи асосида универсаллик хусусияти ва ҳозирги замонга хос мазмунини касб этишга имкон бермаган.

Инсон ҳуқуқлари, уларнинг генезиси, ижтимоий илдизлари, тайинланиши - бу минг йилликлардан бери давом этиб келаётган инсониятнинг ижтимоий-маданий ривожи ва сиёсий, ҳуқуқий, этик, фалсафий ва диний фикрнинг муқаррар тарзда диққат марказида бўлиб келган ―абадий муаммолардан бири ҳисобланади. Турли даврларда бу муаммо сиёсий-ҳуқуқий муаммо бўлиб қолиши билан бирга, у жамиятда мавжуд ҳуқуқ ва бурчларни синфий чекловли тақсимлашни асослантиришда ва ҳимоя қилишда манфаатдор бўлган ҳокимият тепасида турган синфларнинг ижтимоий позициясига, ижтимоий тараққиётнинг тарихий босқичига боғлиқ ҳолда гоҳ диний, гоҳ этик, гоҳ фалсафий мазмун касб этган. Инсон ҳуқуқлари - кўп қиррали, кўп ўлчовли воқелик. Бу муайян даражада инсон ҳуқуқлари ўз ифодасини топган ҳуқуқий нормалар генезиси билан боғлиқ. Инсон ҳуқуқларини ғоявий таълимот жиҳатидан асослантириш - бу давлат ҳокимиятининг хоҳиши ва ўзбошимчалигига боғлиқ бўлмаган инсоннинг табиий, туғма ҳуқуқлари ҳақидаги таълимотдир; давлат ҳокимиятининг мақсади аввалдан табиат ёки Оллоҳ томонидан берилган ҳуқуқларни таъминлашдир. Табиий-ҳуқуқий ғояларни пайдо бўлгунига қадар ҳукмрон бўлган этатистик қарашлар ўз хоҳишича инсонлар тақдирини тасарруф қилишга ҳақли олий куч сифатида индивидни давлатга бўйсундиришга йўналтирилган. Табиий-ҳуқуқий концепция эътиборни шахс автономиясига, унинг индивидуаллигига қаратади. Бундай ёндошув бу ижтимоий онгдаги инқилобий тўнтариш ҳисобланади: олдин давлатга бутунича бўйсунган ва унга қарам бўлган индивид энди автономияга эга, ҳуқуқ билан белгиланувчи эркинлик доирасига давлатнинг аралашмаслигини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади ҳамда ўзининг ҳуқуқ ва эркинликлари бузилган тақдирда давлат ҳимояси кафолатларини олади. Табиий-ҳуқуқий таълимотнинг қадр-қиммати эркинлик ва адолат, инсон қадрияти ва бахтли бўлиш каби ахлоқий принциплар ва категорияларга таянади. Табиий-ҳуқуқий таълимотни буржуа инқилобларини ғоявий асослашдаги, инсон ҳуқуқларини қарор топишидаги ролини юқори баҳолаш билан бирга уни давлат ва шахс ўзаро муносабатларини белгиловчи ягона ва устун таълимот деб ҳисоблаш мумкин эмас. Унга инсон ҳуқуқлари, давлат билан шахс ўзаро

муносабатлари табиатига бўлган позитивистик ёндошув муайян даражада қарама- қарши туриб келган. Бу ёндошувга кўра, инсон ҳуқуқлари, уларнинг ҳажми ва мазмуни давлат томонидан белгиланади, давлат инсонга нисбатан патерналистик функцияларни амалга ошириб, бу ҳуқуқларни инсонга ―ҳадя қилади. Бу ёндошувларнинг қарама-қаршилиги юз йиллар давомида кузатилади ва ҳозир ҳам мавжуд. Улар илмий баҳслар соҳасида тўқнашмайди ва ҳозирги замон давлатларининг конституцияларида ўз ифодасини топади. Масалан, АҚШ, Франция, Италия, Испания конституцияларида инсон ҳуқуқларининг табиий- ҳуқуқий концепция- си, Австрия Конституциясида - позитивистик концепция акс этган. Шу билан бирга инсон ҳуқуқлари табиатига бўлган икки ёндошувдаги фарқлар муайян аниқлик киритишни талаб қилади. Энг аввало, давлат ҳокимиятини инсон ҳуқуқлари билан чеклашни унинг (яъни давлат) ролини мумкин қадар камайтириш маъносида тушунишни англатмайди, давлатнинг роли фақат инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоялашдангина иборат эмас, шунингдек, уларга қонуний шаклни, умуммажбурийлик хусусиятини беришдан ҳам иборатлигини унутмаслик керак. Шу сабабли инсон ҳуқуқларини зиммасига ҳам уларни ҳимоя қилиш ва таъминлаш функциясини, ҳам уларни қонуний шакллантириш функциясини олган давлатга қарши қўйиш мумкин эмас. Бу ҳуқуқларни конституцияда ёзиб қўйилиши алоҳида аҳамиятга эга. Инсон ҳуқуқларини келиб чиқиши табиий-ҳуқуқий таълимотини тан олувчи давлатлар амалиёти уларни позитив расмийлаштиришни ҳеч бир инкор этмайди. Ҳозирги даврда табиий-ҳуқуқий таълимот ҳам, позитив ёндошув ҳам антипод, антогонистлар сифатида намоён бўлмайдилар. Табиий-ҳуқуқий таълимот инсон ҳуқуқларининг келиб чиқиш илдизларини уларнинг инсондан ажралмас, бегоналаштирилмаслик хусусиятлари билан боғлайди. Бу таълимот инсон ҳуқуқларини давлатдан юқори қўяди, унинг моҳияти давлатнинг тоталитар характердаги талабларини инсон ҳуқуқлари билан чеклашга йўналтирилганлигида кўринади. Шу билан бирга позитив қонунчиликда инсон ҳуқуқлари мустаҳкамланмаса, улар жуда ноаниқ

ҳисобланиб, давлат томонидан уларни ҳимоялаш ва таъминлаш функциясини амалга оширишни қийинлаштиради. Ҳозирги вақтда инсон ҳуқуқлари соҳасидаги позитив ёндошув муқаррар тарзда умумфаровонлик ва эзгулик каби ахлоқий категорияларга таяниши шартки, бу уларни инсон ҳуқуқлари муайян каталогидан келиб чиқиб қонунчиликда ифодалаш учун зарур. Инсон ҳуқуқлари қонунчиликда ифодаланиши билан қўшимча ―энергия олади, давлат эса, уларни қонунчиликда мустаҳкамлаш билан бу ҳуқуқ ва эркинликларни таъминлаш ва кафолатлашга ўзини мажбуриятли деб белгилайди. Ривожланган давлатларнинг конституциявий амалиёти шахс автономиясини ва инсон ҳуқуқларини давлатга нисбатан устунлигини тан олиши билан шахсга нисбатан давлатнинг тазйиқи ва мажбурловини истисно қилувчи асосий ҳуқуқлар ва эркинликларни конституциявий мустаҳкамлаш асосида табиий-ҳуқуқий ва позитивистик ёндошувлар қарама-қарши- лигига муайян даражада барҳам берди. Бундай мўътадил тенденция бу таълимотлардаги қарама-қаршилик ва кескинликни - инсон табиий ҳуқуқларини давлат томонидан мустакамланишидан ташқарида ҳимояланмаслигини ва позитив таълимотни ахлоқий, шахсий, ижтимоий қадриятлардан ажралиб қолишини бартараф этади. Инсон ҳуқуқлари - бу фалсафа, этика, юридик ва сиёсий фанларга узвий боғлиқ билимлар соҳасидир. Бу билим соҳаси ҳозирги замон кўринишида II Жаҳон урушидан сўнг вужудга келди, бироқ унинг илдизлари қадимги давр, ўрта аср ва албатта Уйғониш даври билан боғлиқ. Социализмда инсон ҳуқуқлари тадқиқ қилинмаган ва ўқитилмаган. Аксинча, уларга ғарбга хос ―инсоннинг буржуа ҳуқуқлари деб қаралган. Даставвал асосий тушунчалар маъносини англаб олиш керак. Баъзида журналистлар ―мамлакатда демократия тантана қилган бўлса, инсон ҳуқуқлари билан шуғулланишда маъно бормикан? деган савол берадилар. Улар демократияни кўпчиликнинг ҳокимияти билан тенглаштирадилар, уларнинг фикрича, бунинг исботи бу эркин, ҳаққоний сайловлардир. Бироқ, тарих шуни кўрсатадики, кўпчилик ҳокимияти алоҳида олинган шахсларга ва озчиликка

нисбатан жуда ваҳшийларча муносабатда бўлиши мумкин. Айнан кўпчилик Суқротга ўлим ҳукмини чиқарган ва бунда Афинанинг сиёсий тузуми ҳақида яхши фикр юрита олиш мумкин эмас. Кўпчилик эса одатда озчиликнинг муаммоларини умуман унутадилар, баъзилари эса кўпчиликнинг ҳатто ғазабини ҳам қўзғотади. Демак, кўпчиликнинг чекланмаган ҳокимияти алоҳида шахслар ва гуруҳ учун хавф туғдириши мумкин. Шу сабабли демократия - бу алоҳида шахсларга тегишли бўлган барча ҳуқуқлар ва эркинликлар билан чекланган кўпчиликнинг ҳокимиятидир. Ва кўпчиликнинг бу ҳуқуқлар ва эркинликларни бузишга ҳуқуқи бўлмайди. Демак, инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари кўпчиликнинг эркини чеклайди. Чекланган ҳокимият принципи кўпинча конституциявий принцип деб аталади. Бизнинг даврда бу принцип Конституциянинг инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳақидаги бобларида ифодаланган. Улар биринчи навбатда қонун чиқарувчининг ҳокимиятини чеклайди, чунки парламент аъзолари бир қўл кўтариш билан эртадан бошлаб барча муаммоларни ҳал эта олмайди. Демак, демократик жамиятда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари кўпчилик ҳокимиятининг чегараларини белгилаб беради. Инсон ҳуқуқлари соҳаси учун бош тушунчалардан бири ҳуқуқий давлат тушунчаси ҳисобланади. Ҳуқуқий давлат - бу инсон билан ҳокимият ўртасида аниқ, барқарор ва барча учун бир хил юриш- туриш қоидалари мавжуд бўлган давлатдир. Бу давлатда инсон ҳокимият унинг хулқ - атворига қандай муносабатда бўлиши мумкинлиги ҳақида етарли аниқ тасаввурга эга бўла олади, чунки бу давлатда ўзбошимча чиновниклар ва мансабдор шахслар эмас, балки қатъий белгиланган қонун ҳукмронлик қилади. Табийки, ҳуқуқий давлат ҳамиша демократик бўлади, бироқ демократик давлат –ҳуқуқий давлат бўла олмаслиги мумкин. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари мутлоқ тарзда инсоннинг давлат билан бўладиган алоқаларига, яъни бу ҳуқуқларнинг вертикал йўналишдаги ҳаракатига тегишлидир. Инсон ҳуқуқларини инсонлар ўртасидаги муносабатларга қўллаш

(яъни бу ҳуқуқларнинг горизонал ҳаракатланиши) га уриниш ўзини оқламади, ва ҳозирда инсон ҳуқуқлари ҳақида гап юритилганда инсон билан давлат ўртасидаги ўзаро муносабатларни назарда тутиш керак ва гарчи оила, севги, дўстлик ёки қўшнилар билан бўладиган муносабатлар бир қатор ҳуқуқ ва бурчлар учун манба ҳисоблансада, инсон ҳуқуқлари тушунчаси буларга қўлланилмайди. Инсон ҳуқуқлари - бу коллектив эмас, балки индивидуал ҳуқуқлардир. Бу ҳуқуқларнинг субъекти бўлиб инсон чиқади. Шу сабабли инсон ҳуқуқлари доирасида озчилик ҳуқуқи ҳақида гапириш мумкин эмас, бу сиёсатнинг тили ва предметидир (мисол тариқасида бундай коллектив ҳуқуқи ҳақида автономия ташкил қилиш ҳуқуқини келтириш мумкин) - инсон ҳуқуқлари маъносида миллий озчиликка таллуқли шахс ҳуқуқлари ҳақида гапириш мумкин, ёки гуруҳ сифатидаги инвалидлар ҳуқуқлари ҳақида эмас, балки алоҳида олинган ҳар бир инвалид ҳуқуқлари ҳақида. Инсон ҳуқуқларининг икки асосий гуруҳи мавжуд: моддий ҳуқуқлар ва процессуал ҳуқуқлар. Моддий ҳуқуқлар инсонга тегишли конкрет ҳуқуқлар ва эркинликларни қамраб олади: сўз, виждон эркинлиги, турар жойни танлаш эркинлиги, билим олиш ҳуқуқи ва ҳ.қ. Процессуал ҳуқуқлар - бу инсоннинг ҳокимиятни бу ҳуқуқларга риоя қилишни ва уларни бажаришга мажбур қилишга ёрдам берувчи ҳаракат усуллари ва у билан боғлиқ институтлар ҳисобланади. Моддий ҳуқуқлар ҳуқуқ ва эркинликларни қамраб олади. Баъзида позитив ҳуқуқлар деб номланувчи ҳуқуқлар - бу ҳар бир инсонга нисбатан ҳокимиятларнинг фаол мажбуриятларидир. Масалан, билим олиш ҳуқуқи ҳокимиятга болалар ўқиши мумкин бўлган мактабларни қуриш мажбуриятини юклайди. Ва бу ҳолда таълим учун тўлов масаласи ҳам муҳим, яъни мактабга ҳақ тўғридан - тўғри тўланадими ёки давлат бюджетига солиқлар орқалими, бунда давлат воситачи ҳисобланади. Агар бола таълимни стипендия тўлаш самарали тизимининг йўқлиги сабабли ололмаса, унинг билим олиш ҳуқуқи бузилади. Худди

шу каби суд ҳимоясига бўлган ҳуқуқ суд идоралари шоҳобчасини қуриш мажбуриятини юзага келтиради, бу ҳар бир инсон ўзи учун муҳим бўлган низони ҳал қила олиши учун бу идораларга мурожаат қила олиш имкониятини яратишни англатади. Негатив ҳуқуқлар деб номланувчи эркинликлар - бу инсон ҳаётининг муайян соҳасига хокимият аралашувини таъқиқловчи ҳуқуқлардир. Сўз эркинлиги ёки виждон эркинлиги - бу инсоннинг ҳаётий муҳим масалаларига давлат хокимияти аралушувини таъқиқлашдир. Бошқача айтганда, инсоннинг бирор нарсага бўлган ҳуқуқи давлат хокимиятини унинг учун бирорта нарсани қилишга мажбур қилади, агар инсонга эркинлик тегишли бўлса, унда давлат бирорта ҳаракатларни содир қилишдан ўзини тийиши лозим бўлади. Ҳуқуқ ва эркинликлар билан боғлиқ барча масалалар инсоннинг хокимият билан бўладиган ўзаро муносабатлари чизиғида юз берар экан, унда бу муносабатларнинг табиатига оид уч хил турли ёндошувларга тўхтамасликнинг иложи йўқ. Биринчи ёндошувга кўра, ҳокимият бирламчи ва айнан ҳокимият ўз раҳмдиллигига кўра инсонларга у ёки бу ҳуқуқларни беради. Бу, хокимият қанча ҳуқуқларни инсонларга ҳадя этган бўлса, инсонларда шунча ҳуқуқ бўлишини англатади. Бундай ёндошув барча коммунистик мамлакатлар конституцияларида ўз ифодасини топган. Иккинчи ёндошув ижтимоий шартнома моделига асосланади. Ижтимоий шартномани, бир томондан хокимият ва бошқа томондан, алоҳида шахслар мажмуидан иборат бўлган ҳалқ тузади. Бўйсунувчилар солиқлар тўлашга келишадилар, ҳукмдор эса ўз томонидан улар учун бирор нарсани бажариш: ҳуқуқларини амалга оширишга ва улар ҳаётининг муайян соҳасига арашишдан тийилиб туриш, яъни улар ҳуқуқларини тан олиш мажбуриятини олади. Бундай шартнома тарафлардан ҳар бири учун у ёки бу даражада фойдали бўлган конституция деб номланади. Учинчи ёндошув америкача ёндошувга хос. Шахс инсоният моҳиятининг ўзидан келиб чиқувчи табиий ҳуқуқлар ва эркинликларга эга, инсонлар

ўзларининг яхши ва қулай яшашлари учун давлатни тузиш ва ҳокимиятни тайинлаш масалаларини ҳал этадилар ва давлатни амал қилиши учунгина ихтиёрий тартибда ўз ҳуқуқларининг баъзиларини давлатга бериб, уларни чеклайдилар. Масалан, улар ўз мулкий ҳуқуқларини чеклаб, солиқлар тўлайдилар ёки зарурият бўлганда ўз эркинликларини чеклаб армияда хизмат қилишга рози бўладилар. Бу оҳирги модел биринчисидан тубдан фарқ қилади. Биринчи ёндошувда инсонларда, ҳокимият уларга қанча ҳуқуқлар берса, шунча ҳуқуқлар бўлади. Учинчи ёндошувда эса, аксинча ҳокимиятга инсонлар қанча ҳуқуқни беришга рози бўлсалар, шунча ҳуқуқлар бўлади. Ёндошувлардаги бу фарқлардан муҳим амалий оқибатлар келиб чиқади. Бунга осон ишониш мумкин, ҳуқуқий нормани танлаб, уни бирор ҳолатга қўлланса: инсон билан ҳокимият ўртасидаги ўзаро муносабатларни тушунишдаги биринчи ва учинчи ёндошувлардан қайси бирига асосланишимизга қараб, бутунлай турли ечимларга келиш мумкин, учинчи ёндошувга кўра, «ҳокимиятга фақат қонунда кўрсатилган нарсаларнигина бажаришга рухсат этилади, инсонга эса қонун билан манъ этилмаган барча нарсаларни қилишга рухсат этилади» - деган қоида инсон ҳуқуқлари концепциясининг асосини ташкил этади. Бу қоида фақат инсон ҳаётига давлатнинг мажбурий аралашиш имкониятларини чеклайди, холос, бироқ у умуман инсонларга, яқинларга, қўшниларга бўлган муносабатларда бизнинг ахлоқий мажбуриятларимизга таъсир этмаслиги керак. Инсон ҳуқуқлари концепцияси учун асосий нарса бу ажралмас, туғма инсоний қадрият тушунчасидир. Инсоний қадрият инсоният моҳиятининг ўзидан келиб чиқади, у гўдакка ҳам, ашаддий жиноятчига ҳам хос. Инсоний қадрият мавжудлиги оқибатлари инсоннинг давлат билан бўладиган ўзаро муносабатларида унга тегишли ҳуқуқ ва эркинликлар доирасини, мажбурлов воситаларига эга қудратли давлат томонидан унга нисбатан ноинсоний, таҳқирловчи муносабатларда бўлишидан ҳимоя қилувчи ҳуқуқларини белгилаб беради. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари инсонни, унинг инсоний қадриятини давлат томонидан бўладиган тажовузлардан ҳимоя қилувчи қалқондир. Инсон

ҳуқуқлари демократияда кўпчиликнинг эркини ифода қилувчи давлат ҳокимияти томонидан инсон қадриятини таҳқирланиш ва тажовуз қилинишдан ҳимоя қилади. Инсон ҳуқуқлари туфайли индивид ўзини шахслигини, такрорланмас, хос хусусиятларини сақлаб қолади. Инсоннинг такрорланмаслиги ва индивидуаллигини ҳурмат қилувчи тузилмага қарама-қарши тузум бу тоталитаризм бўлиб, у диктатор томонидан ўйлаб чиқилган эталондаги ―янги инсонни шакллантиришга интилади. Бу идеал фуқаролар бир хил фикрлайдилар, бир хил сўзлайдилар ва ҳ. Инсоний қадрият билан икки асосий тушунча: тенглик ва эркинлик тушунчалари боғлиқ. Эркинлик ҳозирда ҳам Шимолий Америка ва Европада турлича тушунилади. Бу XIX аср охирида юқоридаги қитъаларда инсонларнинг турли аҳволи ва турли тарихи билан белгиланади. Америкада колонистлар ғарбга қараб ҳаракат қилган, босиб олинмаган ҳосилдор ерлар мўл-кўл бўлган, бу кишилар томонидан яратилган давлат эса фақат уларни ташқи ва ички душманлардан ҳимоялаш учун зарур бўлган. Ички душманлардан ҳимоя қилувчи одил судлов тизими ва шериф институтини яратишга, ташқи душманлардан ҳимояланиш учун армияни яратишга зарурият туғилади. Ҳиндулар ташқи душман ҳисобланган. Давлатдан бериладиган эркинлик (свобода от государства) концепциясининг вужудга келишини фақат ҳимоялаш учун қоровул ролини бажарувчи давлат билан боғлаш керак. Бу даврда Европада бўш ерлар йўқ эди, кишиларнинг кўпчилиги бошқа одамларга тегишли ерларда ишлаган ва уларга иқтисодий, баъзида йирик ер эгалари таъсиридаги суд ҳокимиятига қарам бўлган. Бу инсонлар эса, давлатни уларга тазйиқ қилувчи шахсларни тартибга чақиришга, уларга эркинлик беришга қодир деб ҳисоблаганлар. Шу тарзда давлат орқали эркинлик (свобода через государство) концепцияси пайдо бўлган. Эркинликни бундай тушуниш давлат ҳар бир фуқарони бахтли қилиш мумкинлиги ҳақидаги умид билан боғлиқ ва бу умидлар Француз Революцияси ҳужжатларидаги бахтли

бўлиш ҳуқуқида ифодаланган. Эркинликнинг Европача концепциясидаги келиб чиқувчи талаблар бу қитъанинг бутун тарихида акс этган, айнан шу ердаги ҳукмдорлар ва ҳукуматлар инсонларни бахтли қилишни уддалай олишларига ишонганлар. Тенглик сўзи сиёсат тилида турли нарсаларни англатади. Коммунистча фикрловчи инсон тенглик ҳақида гапирганда ҳар бир инсонга пул ва бошқа шароитларни тенг бўлиб беришни англатади, яъни ―ҳаммада бир хил ошқозон деган шиорга кўра, ҳаммага бир хил тақсимланиши керак. Социалист учун тенглик имкониятлар тенглигини билдиради. Ҳаётга қадам қўйишда инсонлар тенг имкониятларга эга бўлишлари керак, сўнг иқтидорлилар ва меҳнатсеварлар ютуқларга эришади, бироқ, стартда барча тенг имкониятларга эга бўлиш керак. Бундай фикрлаш инсон ҳуқуқлари концепциясида миллий ёки жамоавий озчиликка тегишли шахслар ҳуқуқлари масалаларини қараб чиқишда керак бўлади. Ниҳоят, либерал тенгликни шахснинг қонун олдида тенглиги ва ҳуқуқлар тенглиги сифатида тушунади. Тенглик тушунчаси ўз мазмунига кўра дискриминацияни манъ этишга яқин туради. Дискриминация - бу оқилона асосга эга бўлмаган, биологик ёки жисмоний белгиларга таяниб қурилган ҳар қандай ҳуқуқларнинг тафовутланиши (дифференциацияси)дир. Масалан, кўзи ожиз одамга автомобилни бошқариш ҳуқуқини таъқиқлаш камситувчи таъқиқ эмас, чунки у оқилона асосга эга. Бироқ ҳайдовчилик ҳуқуқини лўлиларга ёки ўрта маълумотга эга шахсларга беришни таъқиқлаш камситувчи манъ этиш ҳисобланади. Амалиёт шуни кўрсатадики, дискриминациявий қоидалар киритилмаган ҳуқуқий тизимларни яратиш мумкин. Бироқ, либерал назария томонидан илгари сурилган ҳамманинг қонун олдида тенглигига жавоб берувчи тизим ҳозиргача ишлаб чиқилмаган. Ҳамма ерда доимо мансабдор шахслар бой ёки машҳур шахслар билан бошқаларга қараганда ўзгача муносабатда бўладилар. Тенг муносабатда бўлиш қоидаси амалда мумкин эмас, аммо, бу ундан воз кечишни англатмаслиги керак.

Тенглик ва эркинлик ҳақидаги мунозара давлат томонидан риоя этилиши кафолатланувчи моддий ҳуқуқлар рўйхатини тузиш ва тартиблар, институтларни яратиш учун бошланғич нуқта бўлиши керак. Моддий ҳуқуқларнинг кўпчилиги чекланган характерга эга. Инсон ҳуқуқлари ва асосий ҳуқуқлари ҳимояси ҳақидаги Европа конвенциясига киритилган ҳуқуқлардан фақат ҳар бир инсоннинг қийноқларга солинмаслик ва қулликда сақланмасликка бўлган ҳуқуқларга нисбатан чекловлар бўлиши мумкин эмас. Қолган барча ҳуқуқлар, агар улар бошқа шахслар ёки бошқа қадриятларга зид келган ҳолларда, масалан, давлат ҳавфсизлигини таъминлашда чекланиши мумкин. Лекин, давлат ҳуқуқлар ва эркинликларни ҳимоя қилиш бўйича ўз мажбуриятларидан фақат конкрет ҳолатларда ва бунга қонуний асослардагина четга чиқиши мумкин –ҳукуматнинг ўзи ўз қарорлари билан ҳуқуқларга чекловлар киритишга ҳуқуқи йўқ; ҳуқуқ ва эркинликларни чеклаш даражаси чеклов чоралари киритилишини тақозо этган қадриятни ҳимоялаш масаласининг кескинлиги ва долзарблигига жавоб бериши керак; чеклов чораларининг ўзи демократик давлат қабул қилган принципларга мос келиши керак. Давлат томонидан бу шартларнинг бузилганлиги ҳақидаги масалалар билан Инсон ҳуқуқлари бўйича Европа суди шуғулланади. Чекловлар мавжуд ва бўлиши ҳам керак, аммо уларнинг ҳаракат радиуси ва характери қатъий контрол қилиниши керак. Инсон ҳуқуқларини чеклаш имконияти бу ҳуқуқлар моҳиятини йўққа чиқаришни англатмаслиги керак. Ҳар бир инсоннинг ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишга имкон берувчи тартиблар мавжуд бўлмаса, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини тан олиш фактининг ўзи ҳеч бир аҳамият касб этмайди, ҳокимиятлар доимо ҳуқуқларини бузишга мойил, чунки шундай йўл билан бошқариш осон кечади. Ҳокимиятнинг бу майли қандайдир конкрет тузум билан боғлиқ эмас ва айнан шу билан давлатнинг ўз мажбуриятларига бефарқ қараши билан боғлиқ уринишларига ҳалақит берувчи тартибларни белгилаш лозим. Инсон ҳуқуқлари доимо ривожланишда, улар мамлакат ички қонунчилигида кенгайиб боради.

Шундай қилиб, инсон ҳуқуқларининг қарор топиши ва ривожланиши у ёки бу мамлакат учун характерли бўлган анъаналар ва таълимотлар кураши билан кечувчи узоқ тарихга эга. Инсон асосий ҳуқуқлари деганда нимани тушуниш керак, уларни конституциявий ҳуқуқларга тенглаштириш мумкинми? Қатор конституцияларда қатъий таърифларининг йўқлиги бу саволга жавоб беришни қийинлаштиради. Фикримизча, индивиднинг асосий ҳуқуқлари - бу энг аввало конституциявий ҳуқуқлардир. Асосий ҳуқуқлар субъектив ҳуқуқлар ҳисобланади. Ҳозирда инсон ҳуқуқлари ҳимояси алоҳида олинган давлатлар чегарасидан чиққан вақтда универсал халқаро-ҳуқуқий стандартларни яратиш зарурияти юзага келди, булар ҳам шунингдек инсон асосий ҳуқуқлари ҳисобланади. Бу асосий ҳуқуқлар қатор муҳим халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларда ифодаланган, бу ҳужжатлар шахс манфаатлари ва ҳуқуқларининг умуминсоний стандартларини ўрнатадилар, давлат улар белгилаган даражадан пастга туша олмайди. Бу инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари фақат давлатнинг ички компетенцияси объекти бўлибгина қолмасдан, балки, шунингдек, бутун халқаро ҳамжамиятнинг ишига айланганлигини кўрсатади. Бугун шахс ҳуқуқлари ва эркинликларининг ҳажми фақат у ёки бу жамиятнинг конкрет хусусиятлари билан эмас, шу билан бирга умуман инсоният цивилизацияси ривожи, халқаро ҳамжамиятнинг уюшганлик даражаси билан ҳам белгиланади. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси (1948 й.), Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар ҳақидаги Халқаро Пакт (1966й.), Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар ҳақидаги Халқаро Пакт (1966й.), Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар ҳақидаги Халқаро Пактга Биринчи факультатив Протокол (1966й.), Иккинчи факультатив протокол (1989й.), Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари ҳимояси ҳақидаги Европа конвенциялари ва қатор бошқа халқаро ҳужжатлар инсон ҳуқуқ субъектлилигига туб ўзгартишлар киритдики, у энди нафақат ички давлат, шунингдек, халқаро ҳуқуқ субъекти ҳам ҳисобланади. Бу халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар индивиднинг нормал ҳаёт кечиришини таъминлашга хизмат қилувчи асосий ҳуқуқ ва эркинликларининг универсал тўламини белгилайди.

Шу сабабли ҳозирги шароитда инсон асосий ҳуқуқлари деганда давлат конституциясида ва инсон ҳуқуқлари бўйича муҳим халқаро- ҳуқуқий ҳужжатларда ифодаланган ҳуқуқларни тушуниш керак. Агар инсоннинг бирорта асосий ҳуқуқи давлат конституциясига киритилмай қолса, унда бу ҳуқуқ мазкур давлатда конституциявий мустаҳкамланишидан қатъий назар тан олиниши керак. Халқаро ҳуқуқнинг инсон ҳуқуқлари соҳасидаги ички давлат ҳуқуқига нисбатан устунлиги ҳалқаро ҳамжамиятнинг умумтан олинган принципи ҳисобланади. Инсон ҳуқуқларининг уч авлоди Инсон асосий ҳуқуқлари категориясини ажратиб кўрсатиш бошқа ҳуқуқларни ―иккинчи даражали, таъминлаш учун давлат томонидан кам эътибор талаб қилинадиган, кам аҳамиятли ҳуқуқлар деб ҳисоблашни англатмаслиги керак. Асосий ҳуқуқ ва эркинликлар индивид ҳуқуқий мақомининг асосий бўғинини ташкил этиб, унда инсоннинг нормал ҳаёт кечириши учун зарур бўлган бошқа кўп сонли ҳуқуқларни вужудга келиш имкониятлари илдиз отади. Бу ҳуқуқлар индивид, унинг бошқа кишилар, жамият ва давлат билан ўзаро таъсири учун жуда муҳим. Асосий ҳуқуқлардан индивиднинг кўп миқдордаги бошқа ҳуқуқлари келиб чиқади. Асосий фундаментал ҳуқуқлар ва улардан келиб чиқувчи бошқа ҳуқуқ ва эркинликлар инсон ҳаётининг бошқа: шахсий, сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, маданий соҳаларини таъминлайдилар. Шунга мос ҳолда улар гуруҳлар ва номланиши бўйича тузилади. Бироқ, бу ҳуқуқлар фақат ҳаётнинг турли соҳаларига тааллуқли бўлмай, шунингдек вужудга келиш вақти бўйича ҳам фарқланадилар. Бундан ―инсон ҳуқуқларининг авлоди деган тушунча келиб чиқади. Инсон ҳуқуқларининг биринчи авлоди деб буржуа революция- ларини амалга ошириш жараёнида шаклланган ва кейинчалик демо- кратик давлатлар қонунчилиги ва амалиётида конкретлаштирилган ва кенгайтирилган анъанавий либерал

қадриятлар тан олинади: фикр юритиш, виждон ва эътиқод эркинлиги, ҳар бир фуқаронинг давлат ишларини бошқариш ҳуқуқи, қонун олдида тенг бўлиш ҳуқуқи, шахснинг яшаш, эркин ва хавфсиз бўлиш ҳуқуқи ва б. ―Негатив эркинликни амалга оширувчи бу ҳуқуқлар давлатни бу ҳуқуқларни амал қилиш соҳасига аралашишдан тийиб туришга мажбур қилади. Инсон ҳуқуқларининг иккинчи авлоди турли синфлар ва табақаларнинг ўз иқтисодий аҳволини яхшилаш, маданий мақомини кўтариш (―позитив ҳуқуқлар деб номланувчи) учун олиб борган кураши жараёнида шаклланган, уларни амалга ошириш учун бу ҳуқуқларни таъминлаш бўйича давлат фаолиятининг ташкилий, режали ва бошқа шакллари талаб қилинади. Х1Х аср охири - ХХ аср бошида буржуа жамиятининг кескин қутбланиши туфайли юзага келган номўътадил вазиятни баҳолаган янги либерализм жамиятдаги бойлар ва камбағаллар қарама- қаршилигини юмшатишга хизмат қилувчи жамиятни ислоҳ қилиш ғоясини илгари сурди. Бундай ғоя муқаррар ҳолда ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқлар: меҳнат қилиш ҳуқуқи, эркин иш танлаш ҳуқуқи, ижтимоий таъминот ҳуқуқи, дам олиш ҳуқуқи, оналик ва болаликни ҳимоя қилиш ҳуқуқи, билим олиш ҳуқуқи, жамият маданий ҳаётида иштирок қилиш ҳуқуқининг вужудга келиши билан боғлиқ.ҳозир дунёда бу ҳуқуқлар Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида, Иқтисодий, ижтимоий, маданий ҳуқуқлар ҳақидаги Халқаро Пактда, Европа социал ҳартиясида акс этганлиги инсон ҳуқуқлари ривожида, бу ҳуқуқлар каталогини кенгайишида катта қадам бўлиб ҳисобланади. Биринчи авлод ҳуқуқлари ўз табиатига кўра иккинчи авлод ҳуқуқларидан фарқланади. Бу давлатнинг уларга нисбатан тутган позициясига боғлиқ. Биринчи авлод ҳуқуқлари буржуа сиёсий ва ҳуқуқий фикри томонидан бу ҳуқуқлар (фуқаролик жамияти аъзоси-нинг ҳуқуқлари) ни ва сиёсий ҳуқуқлар (сиёсий ҳокимиятни амалга ошириш иштирокчисининг ҳуқуқи) ни амалга оширишда ҳар қандай, шу жумладан давлат аралашувидан ҳимояланиш ҳуқуқини тақозо қилувчи фуқаролик ҳуқуқлари деб номланган. Гап, энг аввало, инди видуал эркинликнинг ҳимояси ҳақида борадики, унинг чекланиши ижтимоий ҳаёт ва маданият соҳасини муқаррар равишда обрўсиз- лантиради.

Уларни амалга ошириш учун давлатга бу соҳага аралашишдан воз кечишнинг ўзи етарли эмас. Эълон қилинган ижтимоий, иқтисо-дий ва маданий ҳуқуқларни кафолатлашга имкон берувчи ижтимоий дастурларни тузиш ва ҳар томонлама бунёдкорлик ишларини олиб боришдан иборат вазифа юзага келади. Бир нечта ҳозирги замон давлатлари Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқлар ҳақидаги Халқаро пактга қўшилмадилар, улар ўз позицияларини Пактда кўрсатилган ҳуқуқлар судда ҳимоя қилиниши мумкин бўлмаганлиги сабабли субъектив ҳисобланмаслиги билан асослайдилар. Бу хилдаги мулоҳазалар асоссиз бўлмасада, шунга қарамасдан Пактга қўшилиш давлат учун ўз ички қонунчилигини такомиллаштириш ва унга мос ўз фаолиятини ташкил қилиш мажбуриятини юзага келтиради. ХХ аср охирига келиб давлатларнинг ижтимоий давлат бўлишга интилмас- ликларининг иложи бўлмай қолди. Бу хорижий давлатлар қатор конституцияларида мустаҳкамланган ҳозирги замон давлатлари ривожланишининг қонуниятидир (ГФР, Франция, Испания, Италия, Португалия, Туркия). 2-жаҳон урушидан кейинги даврда инсон ҳуқуқларининг учинчи авлоди шаклланди. Учинчи авлод ҳуқуқлари табиати мунозаралар предметини ташкил қилади. Бу ҳуқуқларнинг ҳусусияти шундаки, улар коллектив ҳуқуқлар ҳисобланади ва алоҳида инсон томонидан эмас, балки жамоа, уюшма томонидан амалга оширилади. Масалан, халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ёки ривожланишга бўлган ҳуқуқи жамоавий ҳуқуқ бўлиб, уларни амалга ошириш алоҳида шахс- га эмас, умумий жамоага боғлиқ. Алоҳида инсон бундай ҳуқуқларни амалга оширилишида иштирок қилади, бироқ бу иштирок унинг шахсий мақоми билан эмас, балки унинг жамоа аъзоси сифатидаги мавқеи билан боғлиқ. Индивидуал ва коллектив ҳуқуқлар ўртасида ўзаро алоқадорлик мавжуд бўлиб, унинг негизида коллектив ҳуқуқ- ларни амалга оширилиши индивид ҳуқуқлари ва эркинликларини камситмаслигини белгиловчи принцип ётиши керак. Бу ҳуқуқларнинг амалга оширилиши бошқа миллат ёки ирққа тегишли индивид ҳуқуқларини камситмаслиги керак. Қандайдир жамоат ташкилоти (ассоциация)нинг коллектив ҳуқуқлари индивидуал эркинликларни чеклаш ёки бостиришга асосланмаслиги керак.

Шахснинг ҳуқуқий мақоми: тушунчаси ва тузилиши Индивиднинг давлат билан ва кишиларнинг бир-бирлари билан ўзаро муносабатлари ўртасидаги мураккаб алоқалари давлат томони- дан юридик шаклда –ҳуқуқ, эркинликлар ва бурчларнинг узвий бирлиги бўлган индивид ҳуқуқий мақоми шаклида қайд этилади. Индивид ҳуқуқий мақоми - бу жамиятнинг ижтимоий тузилмаси, демократия даражаси, қонунийлик аҳволи билан бевосита боғлиқ бўлган муҳим сиёсий-юридик категориялардан биридир. Энг умумий тарзда шахс ҳуқуқий мақомини инсон ҳуқуқлари ҳақидаги ҳалқаро-ҳуқуқий ҳужжатларда ва давлат томонидан конституцияларда, бошқа норматив-юридик ҳужжатларда қонуний мустаҳкамланган ҳуқуқлар ва мажбуриятлар тизими сифатида характерлаш мумкин. ―Ҳуқуқ ва мажбуриятлар тизими –ҳуқуқий соҳа юраги, марказидир, ва шу ерда асосий юридик муаммолар ечимининг калити ётади 1 . Ҳуқуқ ва мажбуриятларда нафақат давлат ижтимоий тизимнинг нормал фаолият кўрсатиши учун мажбурий, фойдали, мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаб ўз зиммасига олган хулқ-атвор намуналари, стандартлари қайд этилади, шунингдек, давлат билан шахс ўзаро муносабатларининг асосий юридик принциплари ҳам намоён бўлади. Давлат билан шахс ўзаро алоқадорлиги қатъий тартибга солишни тақозо этади. Бу бундай хил муносабатларнинг индивид эркинлигини таъминлаш учун, жамиятни нормал амал қилиши учун алоҳида муҳим аҳамият касб этиши билан белгиланади. Фуқаро ҳуқуқий мақомининг шарти бўлиб, инсоннинг муайян сиёсий- ҳуқуқий ҳолати бўлган фуқаролик ҳисобланади. У индивиднинг давлатга тегишлилигини билдиради, ―юридик шаклда намоён бўлади, фуқароликни олиш, йўқотиш шартлари ва тартибини белгиловчи фуқаролик институтида сиёсий- ҳуқуқий жиҳатдан ифодаланади 1 , юридик ҳуқуқлар ва прнициплардан фойдаланиш ва қонунда белгиланган мажбуриятларни бажаришда индивид учун юридик асос, яъни шахс ҳуқуқий мақомининг асоси бўлиб ҳисобланади.

Ҳуқуқий мақом, ҳуқуқ ва мажбуриятлар табиати ҳуқуқий фаннинг бош тушунчалари сифатида юристлар эътиборини тортади. Шахс ҳуқуқий мақоми тушунчасига нисбатан бир неча ёндошувлар мавжуд. Баъзи олимлар шахс ҳуқуқий мақомига бевосита фуқароликни киритадилар. Фикримизча, фуқаролик - бу ҳуқуқий мақомни тўла ҳажмда ҳеч бир истисноларсиз белгиловчи шарт-шароит(асос)дир. Бироқ, ҳуқуқий мақомга фақат фуқаролар эмас, балки фуқаро-лиги йўқ шахслар, хорижликлар ҳам эга. Бу ҳолатда улар ҳуқуқий мақомининг ҳажми фуқаро ҳуқуқий мақоми (асосан сиёсий ҳуқуқлар соҳасида) дан фарқ қилади. Ҳуқуқий мақом тузилмасига шунингдек, умумий ҳуқуқ лаёқат- лилик, кафолатлар, қонуний манфаатлар, юридик жавобгарликни ҳам киритадилар. Демак, ҳуқуқий мақом тушунчаси ҳақидаги баҳслар асосан унга кирувчи элементлар тўпламини аниқлаш билан боғлиқ. Ўзининг юридик табиатига ва кафолатлари тизимига кўра, инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари айнан бир нарса. Улар давлат томонидан таъминланадиган турли ижтимоий соҳалардаги инсоннинг ижтимоий имкониятларини белгилайдилар. ―Ҳуқуқ атамаси ―эркинлик атамасидан фарқ қилиб, янада аниқ ҳаракат чегарасини белгилайди, масалан, давлат ишларини бошқа- ришда иштирок этиш, сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи. Бироқ, ҳуқуқлар ва эркинликлар ўртасида аниқ чегарани ўтказиш қийин, чунки кўпинча сиёсий ҳуқуқларнинг бутун соҳасини баъзан ―эркинликлар деб ҳам атайдилар. Терминологиядаги бу фарқ анъанавий бўлиб, ХУIII-Х I Х асрларда пайдо бўлган. Конституцияларда асосий ҳуқуқ ва эркинликлар инсон ва фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликларига бўлинади. Аввалги совет даври конституциясида инсон ҳолати фақат унинг давлат билан ўзаро алоқадорлигини давлат ҳокимиятидан ―ҳадя қилинган ҳуқуқларгагина эгалиги ва унинг бутунлай давлатга тобе фуқаро эканлиги белгиланган. Инсон ва фуқаро ўртасида фарқларни белгилаб, янги конституциялар буржуа инқилоблари натижасида тасдиқланган ва инсоният тарихида биринчи марта тенг, эркин, бахтли бўлиш

ҳуқуқларини қонуний тартибда мустаҳкамлаган Мустақиллик декларацияси (1976), Ҳуқуқлар ҳақидаги Билл (1791) (АҚШ), Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари декларацияси (1789) (Франция)да ўз ифодасини топган. Инсонга нисбатан бундай икки хил ёндошувдан мақсад нима? У бевосита фуқаролик жамияти билан давлатни фарқлашдан келиб чиқади, инсонни фақат унинг давлат билан ўзаро алоқадорлиги, унинг ўз тақдирини ўзи белгилаш соҳасини торайтириш масалаларига бир томонлама қарашга барҳам беради. Инсонга унинг индивидуал манфаатлари ҳаракатлантирувчи куч бўлган фаолиятнинг автоном соҳаси берилади. Бундай манфаатни амалга ошириш хусусий мулкчиликка асосланган фуқаролик жамиятида, оилада, шахсий ҳаёт соҳасида мумкин бўлади ва инсонга унга туғилиши билан бериладиган табиий ҳуқуқларга таянади. Давлат бу муносбатларга аралашишдан ўзини тийиб, уларни фақат ўзи томонидангина эмас, балки бошқалар томонидан ҳам аралашишдан қўриқлаши керак. Шундай қилиб, фуқаролик жамиятида инсон ҳуқуқлари асосида шахсни ўз тақдирини ўзи белгилаш, ўзини намоён этиш, ҳар қандай ноқонуний аралашувдан унинг автономлиги ва мустақиллигини таъминлаш учун шароитлар яратилади. Фуқаро ҳуқуқлари индивиднинг давлат билан бўладиган муносабатлар соҳасини қамраб оладики, бунда у ўз ҳуқуқларини нафақат ноқонуний аралашувдан ҳимоя қилишга, шунингдек, уларни амалга оширишда давлатнинг фаол кўмагига ҳам таяниши мумкин. Фуқаро мақоми унинг давлат билан бўлган махсус ҳуқуқий алоқадорлигидир.

Адабиётлар рўйҳати: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ.1994. 3. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. -Т.: Ўзбекистон. 2002.. 76 б. 4. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 5. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 6. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.: Адолат 2001. 695 с. 7. Исламов З.М. Проблема власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.Т.: 2003.ТДЮ нашри. 245 б. 8. Исламов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари.Т.: Ўзбекистон.2005.264 б.

Похожие

Конституция тушунчаси ва моҳияти

Жиноят процессининг тушунчаси ва моҳияти

Ҳуқуқнинг тушунчаси, моҳияти ва қиймати

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги қоидалар

Инсон ҳуқуқлари исломча ёндашув ва конституцион амалиёт