Тадбиркорлик соҳасида мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари - Юриспруденция - Рефераты

Тадбиркорлик соҳасида мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

232 KB

Тадбиркорлик соҳасида мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари Режа: 1. Мажбуриятларнинг лозим даражада бажарилишининг аҳамияти. 2. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашга оид умумий қоидалар. 3. Неустойка, унинг шакллари ва қўлланиши. 4. Гаров, унинг тушунчаси ва вужудга келиш асослари. 5. Кафиллик шартномаси, унинг тушунчаси ва қўлланиш шартлари. 6. Кафолат, унинг тушунчаси, қўлланиш асослари ва шартлари. 7. Закалат, унинг тушунчаси ва қўлланилиши.

1. Мажбуриятларнинг лозим даражада бажарилишининг аҳамияти. Бозор муносабатлари тизимида мажбуриятларни лозим даражада бажариш жамият манфаатлари ҳамда унинг тобора ўсиб бораётган моддий ва маънавий талабларини қондиришга қаратилгандир. Тадбиркорлик соҳасида шартномавий алоқадорликларнинг вужудга келиши ва уларни қонунларда кўрсатилган тартиб—қоидаларга ҳамда ўзлари тузган шартномаларга риоя қилиш ва уларни лозим даражада бажаришга ҳамда шартномавий муносабатларнинг принципларига амал қилишга ҳам боғлиқдир. Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги шартномавий муносабатларнинг асосии принциплари нималардан иборат деганда: — улар билан бўладиган хўжалик шартномаларининг эркинлиги; — шартномадан тарафларнинг ўзаро манфаатдорлиги; — шартнома интизомига риоя этиш; — тарафларнинг ўзаро мулкий жавобгарлиги ва бошқалар. Бундан ташқари, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган субъектлар ҳаракатдаги қонун ҳужжатларга зид бўлмаган келишувлардан фойдаланиши мумкин. Фуқаро якка тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтказилгандан бошлаб тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга ҳақлидир ёки бўлмасам юридик шахс ташкил этмасдан юқоридаги ҳолат талабларни бузган ҳолда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган фуқаро тузган битимлар хусусида ўзининг тадбиркор эмаслигини важ қилиб кўрсатишга ҳакли эмас, яъни ўзига олган мажбуриятни бажаришдан озод қилади, бекор қилишади дейилган нарсани келтириб чиқармайди. Суд бундай битимларга ФКнинг тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ мажбуриятлар тўғрисидаги қоидаларини қўллаши мумкин (ФКнинг 24 — моддаси). Тадбиркорлик фаолиятида мажбуриятга оид ҳуқуқий муносабатлар фуқаролар ва ташкилотларнинг хилма хил эҳтиёжларини қондириш, таъминлаш мақсадларида ўрнатилади. Мажбуриятлар тўғрисидаги нормалар мулкнинг бир шахсдан иккинчи шахсга ўтишини ишлаб чиқариш ва маиший хизмат кўрсатиш корхоналари орқали хилма хил хизматлар кўрсатилишини тартибга солади. Мажбуриятлар воситасида мулк ва мулкий ҳуқуқлар қўриқланиши таъминланади. Фуқаронинг соғлигига зарар етказилганда, фуқаро ўлдирилганда кўриладиган зарарлар қопланади ва ҳоказо. Мажбурият ҳуқуқи фуқаролар билан фуқаролар ўртасидаги муносабатни ҳам, жумладан бозорларда озиқ—овқат маҳсулотларини олишда, уй —жой сотиб олиш ва бошқа ҳолларда бўладиган ўзаро муносабатларни ҳам тартибга солади. У ташкилотлар ва фуқаролар, тадбиркорлик субъектларига етказилган мулкий зарарнинг тўланишини, шунингдек қонун ёки шартномалар билан белгиланган асослар бўлмай туриб олинган нарсаларнинг қайтарилишини таъминлайдиган ҳуқуқларни ҳам ўз ичига олади. Мажбурият ҳуқуқининг тизими икки асосий бўлимдан: мажбуриятлар тўғрисидаги умумий қоидалар ва мажбуриятларнинг айрим турларига оид махсус қоидалардан иборат.

Мажбурият тўғрисидаги умумий қоидаларда (ФКнинг 234 — 252 — моддаларида) мажбуриятларнинг келиб чиқиш ва бажарилиши, мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш, талаб қилиш ҳуқуқини бировга ўтказиш ва қарзни кўчириш мажбуриятларини бузганлик учун жавобгарлик ва ниҳоят мажбуриятларнинг бекор қилиниши асослари белгиланади. Мажбурият — фуқаролик ҳуқуқий муносабати бўлиб, унга асосан бир шахс (қарздор) бошқа шахс (кредитор) фойдасига муайян ҳаракатни амалга оширишга, чунончи: мол —мулкни топшириш, ишни бажариш, хизматлар кўрсатиш, пул тўлаш ва ҳоказо ёки муайян ҳаракатдан ўзини сақлашга мажбур бўлади, кредитор эса — қарздордан ўзининг мажбуриятларини бажаришни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. (ФКнинг 234 — моддаси) Мажбуриятларнинг бажарилишига махсус чоралар ёрдам бериб, улар мажбуриятларни бажарилишини таъминлаш усуллари деб номланади. Бу чоралар қарздор зиммасига мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган бўлса, қўшимча мажбуриятларни юклаш ёки мажбуриятни бажарилишига эришиш учун қарздор мулкини резерв (запас) қилиб қўйиш, (гаров, закалат) ёки мажбуриятни бажариш учун қарздор билан бир қаторда учинчи шахсни жалб этиш (кафиллик) ёхуд муайян пул суммасини кредиторга тўлаш ҳакида тегишли органнинг ёзма мажбурият бериши (банк кафиллиги) билан ифодаланади. Мажбуриятларни бажарилишини таъминлаш усуллари дейилганда асосий мажбуриятни бажарилишини етарли даражада кафолатловчи ва қарздорни тегишли ҳаракатга даъват қилувчи махсус чоралар тушунилади. Мажбуриятларни бажарилишини таъминлаш усулларининг асосий мажбуриятга қарам (қўшимча) бўлиб ва асосий мажбурият ҳақиқий эмас деб топилса ёки ўз ҳаракатини тўхтатса, қўшимча мажбурият ҳам бекор қилинади. Аммо қонунчилик билан мажбуриятларни таъминлашда мустақил бўла олувчи усуллар ҳам назарда тутилган, масалан, банк кафолати. Мажбуриятларни бажарилишини таъминловчи усуллар кредитор манфаатини кўзлаб ўрнатилади. Бу усулларнинг барчаси ҳам санкция ҳисобланмасада, улар қарздор учун бевосита ёки билвосита қўшимча мажбуриятларни юклайди. Масалан, гаровда кредитор гаровга қўйилган мол—мулк ҳисобидан ўз талабларини қондириши мумкин. Аммо бу мол —мулк ҳисобидан, шунингдек, кредиторнинг қўшимча талаблари — неустойкани тўлаш, етказилган зиённи қоплаш ҳам амалга оширилиши мумкин. Томонлар томонидан танланган таъминлаш усули ёзма равишда шу мажбуриятда ёки қўшимча (ёхуд махсус) келишувда расмийлаштирилиши керак. Баъзи усуллар нафақат ёзма, балки нотариал тасдиқланган, ҳаттоки, махсус рўйхатга олинган шаклда (гаров, банк кафолати) тузилади. Таъминлашнинг барча усуллари мажбуриятли — ҳуқуқий характерга эга бўлиб, ўз олдига мажбуриятни бажаришга ёрдам беришни мақсад қилиб қўйган. Мажбуриятларни таъминлаш усуллари. Амалдаги қонунга мувофиқ мажбуриятларни бажариш неустойка, гаров, мулкни ушлаб қолиш, кафиллик, банк кафолати, закалат ҳамда қонун ёки шартномада назарда тутилган бошқа усуллар билан таъминлаши мумкин. ФК мажбуриятларни бажарилишини таъминлаш усуллари доирасининг банк кафолати ва мулкни ушлаб қолиш ҳисобига кенгайтирди. Туғри мулкни ушлаб қолиш илгариги қонунда ҳам мавжуд эди, лекин мажбуриятларнинг алоҳида турларига нисбатан (масалан, комиссия ва юк ташиш билан боғлиқ мажбуриятларда)

қўлланилар эди. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, амадаги ФК 1964 йилги ФКга қараганда таъминлаш усулларининг қатъи эмас, балки намунавий рўйхатига эга. Шунинг учун қонунда назарда тутилган мажбуриятларни таъминлаш усуллари билан бир қаторда тарафлар томонидан ўзгача усуллар ҳам белгиланиши мумкин, масалан, товар неустойкаси. Ундан ташқари нақд пулсиз ҳисоб—китоб қилишнинг баъзи бир шакллари мажбуриятни таъминлаш хусусиятларига эга: аккредитив, инкассо, чеклар билан ҳисоб— китоб қилиш ва ҳоказо. Шартномаларнинг баъзи турлари ҳам таъминлашнинг муайян сифатига эга: хусусан кредит, лизинг, факторинг, суғурта шартномалари. Асосий мажбуриятларни таъминлашда субъект сифатида тарафлардан ташқари, учинчи шахсларнинг иштирок этиш ҳолатлари ҳам кенгайтирилган. Айнан шундай банк кафолати муносабатлари шаклланади. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш деб, қарздор томонидан олинган ва унинг зиммасида бўлган вазифани бажаришга мажбур қиладиган чорага айтилади. Бундай чора қонун ёки шартномага биноан асосий мажбуриятга қўшимча қилиб белгиланади. Мажбурият бажарилишини таъминлашнинг моҳияти шундан иборатки, қарздор зиммасида бўлган мажбурият белгиланган муддатда бажарилмаса ёки бошқача тарзда бузилса, кредитордан зиёнларни ундиришга бўлган ҳуқуқдан ташқари мажбуриятнинг объектини ташкил этган ҳаракатни қилишга қарзорни мажбур қиладиган бошқа мулкий таъсир чораларининг қўшимча равишда тадбиқ этилишини талаб қилиш ҳуқуқи пайдо бўлади. Мажбуриятларнинг бажарилиши ҳар хил усуллар билан таъминланади. Мазкур усуллар ё қонун билан белгиланиши ёки шартномага асосланган бўлиши мумкин. Фуқаролик қонунчилигида мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш неустойка, гаров, қарздорни мол—мулкини ушлаб қолиш, кафиллик, кафолат, закалат ҳамда қонун ҳужжатлари ёки шартномада назарда тутилган бошқа усуллар билан таъминланиши мумкинлиги кўрсатилган (ФКнинг 259 — моддаси). Юқорида қайд этилган усулларнинг ҳеч қайсиси ўзича мустақил равишда қўлланилмайди. Буларнинг ҳаммаси бирон бир мажбуриятнинг мавжуд бўлишини кўрсатиб, мазкур мажбуриятнинг бажарилиши мақсадлари кўзлаб белгиланади. Бундай мажбурият асосий мажбурият бўлиб, унинг бажарилишини таъминлаш усули эса қўшимча мажбурият ҳисобланади. Масалан, тадбиркорлар кредит олиш учун кредит шартномаси тузганда ёки маҳсулот етказиб бериш бўйича, бирон нарсани ишлаб чиқарганда ва бошқа ҳолатларда асосий мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш учун белгиланган неустойка мазкур асосий мажбуриятнинг амалга оширилишини таъминлайдиган қўшимча мажбурият ҳисобланади. Мажбуриятларни лозим даржада бажаришдан нафақат мажбурият ўз фойдасига бажарилаётган субъект, балки охир — оқибатда жамиятнинг ҳар бир аъзоси манфаатдор бўлади. Чунки барча хўжалик юритувчи субъектлар бир—бирлари билан ўзаро алоқада бўлгани сабабли қайсидир субъект томонидан ўз мажбуриятини лозим даражада бажармаслиги бошқа субъектлар учун ҳам, гарчи улар бевосита бунда кредитор сифатида қатнашмасалар—да, салбий оқибатлар келтириб чиқариши мумкин. Мажбуриятларни лозим даражада бажариш уларни қонун ҳужжатларига, шартнома шартларига, иш муомаласи одатларига одатда қўйиладиган талабларга мувофиқ равишда шартнома нарсасининг сифати, миқдори, ҳажми бўйича ўз вақтида бажарилишини таъминлашда аҳамияти каттадир.

Мажбуриятларни лозим даражада бажариш, уни тегишли субъект томонидан, тегишли жойда, тегишли вақтда, тегишли предмет билан ва тегишли равишда бажарилишини назард тутади. Мажбриятларни бажаришга қаратилган ушбу қоидалар фуқаролик оборотининг (муомаласининг) барча субъектларига қаратилгандир (ФК 21-боб). Ундан ташқари фуқаролик муомаласида оддий фуқаролар билан бир қаторда таваккалчилик асосида фаолият юритаётган, товар—пул муносабатларида профессионал ҳисобланган тадбиркорлар ҳам иштирок этишади. Ва шунинг учун тадбиркорларнинг мажбуриятларни бажармаган ёки лозим даражада бажармаганлиги бўйича жавобгарлиги уларнинг таваккалчилигига асосланади. ФКнинг 333-моддаси 3-қисмида белгиланишича, башарти, қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган шахс мажбуриятни лозим даражада бажаришга енгиб бўлмайдиган куч, яъни фавқулотда ва муайян шароитларда олдини олиб бўлмайдиган вазиятлар (форс—мажор) туфайли имкон бўлмаганлигини исботлай олмаса, жавобгар бўлади. Бунинг мазмуни шундан иборатки, тадбиркорлар мажбуриятларни бажаришдан (лозим даражада бажаришдан) манфаатдор бўлишлари лозим, чунки улар тадбиркорлик фаолиятида эҳтиётсизлик орқасидан (айбсиз) мажбуриятларни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган бўлса ҳам жавобгар ҳисобланади. Агарда тадбиркор мажбуриятда тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ бўлмаган асослар бўйича иштирок этса унинг жавобгарлиги таваккалчилик эмас, балки айблилик (айб) асосларидан келиб чиқади. Бундан ташқари, мажбурият ҳуқуқидаги санкция масаласига келсак, фуқаролик ҳуқуқий нормаларига мувофиқ қўлланиладиган мажбурлаш чоралари купинча ҳуқуқ бузилишида мажбуриятларни бажармаслик ёки тегишли даражада бажармаслик учун қўлланилади. Санкция фуқаролик ҳуқуқий муносабатида иштирок этаётган тарафлар ўз зиммаларидаги мажбуриятини бажармаганларида ёки лозим даражада бажармаганларида ҳуқуқ нормаларига мувофиқ қўлланадиган мажбурлаш чорасидир. Бузилган мажбуриятлар юзасидан қўлланиладиган санкциялар ҳар хил. Мажбурий чора сифатида қўлланиладиган санкциялар умумий характерга эга бўлиши ҳамда махсус, яъни аниқ бир ҳуқуқий муносабатда юзага келган ҳаракатларга нисбатан қўлланиладиган бўлиши мумкин. Юзага келган ҳаракатларга нисбатан қўлланиладиган бўлиши мумкин. Умумий характердаги санкциялар мажбуриятнинг бажарилишини кечиктириш, бирор ашёни топшириш мажбуриятини бажармаслик учун қўлланилади. Махсус санкцияларга мисол қилиб, сотилган ашёларнинг сифати тегишли даражада бўлмаслиги учун сотувчининг жавобгарлигини кўрсатиш мумкин. Санкция мажбуриятлари иштирок этувчи ва ўз зиммаларидаги мажбуриятларни бажармаган тараф-кредитор ва қарздорга нисбатан қўлланилади. Мажбурият бажармаганлиги учун қарздорнинг жавобгарлигини белгилайдиган шарт сифатида кўриладиган айб қонунда назарда тутилган. Жумладан ФКнинг 333— моддасида кўрсатилганидек, қарздор айби бўлгани тақдирда мажбуриятни бажармаганлиги ёки уни лозим даражада бажармаганлиги учун агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, жавоб беради. Агар мажбурият ҳар икки тарафнинг айби билан бажарилмаган бўлса, у ҳолда суд ёки хўжалик суди қарздорнинг жавобгарлигини тегишлича камайтиради. Юқорида айтиб ўтганимиздек, мажбуриятларнинг ташкилотлар, тадбиркорлар томонидан ҳам фуқаролар томонидан ҳам лозим даражада бажарилиши учун барча

моддий шарт—шароитлар мавжуд бўлса, бунинг учун қарздордан ўз ижодий қобилиятлари ва иродасининг муайян даражада кучайтирилиши талаб этилади. Мажбуриятларни лозим даражада бажариш учун барча имкониятлардан фойдаланиш, мажбуриятларни бажаришда вужудга келиши мумкин бўлган қийинчиликларни йўқотиш учун ҳар икки тарафнинг қарздор ва кредиторнинг ҳам маълум даражада ташаббус кўрсатиши диққат билан иш қилиши фаол ҳаракат қилишлари зарур. Яна шуни таъкидлаш жоизки, мажбурият субъектлари бўлган тарафлар, яъни тадбиркорлар ўзларида мавжуд бўлган ҳамма ички имкониятларни қидириб топиш ҳамда мажбуриятларни лозим даражада бажарилишини таъминлаши зарур бўлади. Фуқаролик ҳуқуқи мажбуриятларни бутунлай бажармасликда ёки лозим даражада бажармасликда ва шу билан ҳуқуқ нормаларининг бузилишида айбли бўлган фуқаро, тадбиркор, якка тадбиркор ва юридик шахсларга мулкий жавобгарлик юклаш йўли билан тарбиявий вазифани амалга оширади. 2. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашга оид умумий қоидалар. Мажбуриятнинг бажарилишини Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 259, 260, 312- моддаларида мажбуриятларни таъминлашнинг умумий қоидалари, усуллари кўрсатилган бўлиб, янги кодексда мажбуриятларни таъминлаш усулларига хусусий мулк ҳуқуқи суъбектларининг тадбиркорлик сохасида эркин ҳаракатда булашлари ҳисобга олинган ҳолда маълум даражада ўзгаришлар киритилди. Масалан, закалат ва кафолат мажбурият тарафлари кимлардан иборат бўлишидан қатъи назар мажбуриятнинг бажарилишини таъминлашга қаратилган усуллар сифатида барча холларда қўлланиши мумкинлиги назарда тутилади. Асосий мажбурият билан унинг бажарилишини таъминлашга қаратилган усул (усуллар) нинг ўзаро боглиқ бўлишига аниқлик киритилди. Бажарилиши таъминлашга қаратилган усулнинг ҳақиқий эмас деб тан олиниши асосий мажбуриятни ҳақиқий эмас деб ҳисоблашга олиб келмайди. Агар асосий мажбурият ҳақиқий эмас деб тан олинса, унинг бажарилишини таъминловчи усул ҳам ҳақиқий эмас деб ҳисобланиди.3 Бундан ташқари, юқоридаги моддада янги усуллар ҳам кўзда тутилади, масалан, қарздорнинг мол—мулкини кредитор томонидан ушлаб қолиш ва бошқалар. Биз ўрганмоқчи бўлган мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашнинг алоҳида турларидан бири неустойкадир. Неустойка мажбуриятнинг бажарилишини таъминловчи усул сифатида қонун ёки шартнома билан белгиланган бўлиши назарда тутилади (260-модда). Қонуний неустойка бўйича тарафларнинг келишувида назарда тутилган бўлиши ёки бўлмаслигидан қатъи назар, кредитор қонунда белгиланган неустойка тўлашни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Қонуний неустойканинг миқдори ҳақида ҳам аниқлик киритилади. Агарда қонун ҳужжатлари билан таъқиқланмаган тақдирда бундай миқдорнинг кўпайтирилишига йўл қўйилади, аммо унинг камайтирилиши мумкин эмас. Навбатдаги мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашнинг алоҳида усули гаровдир. Гаров мулкий муносабатларда энг кўп қўлланиладиган, турли хил битимлар бўйича вужудга келадиган мажбуриятларнинг тўлиқ бажарилишини таъминлашга, кредиторнинг манфаатларини ишончли равишда ҳимоя қилишга қаратилган муҳим воситалардан биридир.

Гаров билан тартибга солинадиган муносабатлар унинг предмети (нарсаси) бўлиши мумкин бўлган мулкнинг асосан икки гуруҳи, яъни кўчмас ва кўчар мулкларга бўлиниши билан белгиланади. Гаров тўғрисидаги қоидалар ҳақида Фуқаролик кодексининг 265, 276, 266, 165, 177, 267, 272, 227, 280, 281, 282, 289, 284, 287-моддаларида берилган. Масалан, бино ва иншоотларни ер участкаси билан биргаликда, ер участкасининг ўзини алоҳида, ер участкасига жойлашган бино ва иншоотларни гаровга қўйиш билан боғлиқ муносабатлар эса хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда ҳуқуқий тартибга солинади. Бино ва иншоотни ипотека қилиш, ушбу бино ва иншоот, уларни таъминлайдиган ва ижарага берилган қисмлари жойлашган ер участкасини ипотека қилиш билан бир вақтнинг ўзида битта шартнома бўйича амалга оширилади. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашнинг алоҳида усулларидан бири кредиторга тегишли бўлган мол—мулкнинг кредитор томонидан вақтинча ушлаб турилиши мажбуриятнинг бажарилишини таъминлашда самарали чора вазифасини бажаради. (Масалан, пудрат, юк ташиш, воситачилик, омонат ва бошқа мажбуриятлар бўйича). Баъзи шартномалар бўйича мажбуриятларнинг бажарилишини бундай усул ёрдамида таъминлаш қонунчиликдан олдин ҳам маълум бўлган. Энди ушбу ушлаб туриш ҳақидаги қоида умумий норма сифатида турли мажбуриятлар бўйича биринчи марта ФКга киритилди (290 —291 — моддалар). Ҳозирги вақтда шартномавий муносабатларда ва уларнинг субъектлари бўлган тадбиркорлар ўртасида ушбу юқорида биз фикр юритаётган мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашнинг алоҳида усуллари бўлган гаров тўғрисидаги муносабатлар ҳақида жуда ҳам кўп мисоллар келтиришимиз мумкин, сабаби ҳозирги вақтда ушбу усулга бўлган талаб ошмоқда. Навбатдаги мажбуриятларни таъминлашнинг алоҳида усули бўлган кафиллик тўғрисида тўхталадиган бўлсак: кафиллик шартномаси келгусида вужудга келадиган мажбуриятни таъминлаш учун ҳам тузилиши мумкинлиги (292—модда, 2—қисм), қарздор учун мажбуриятни бажармаган кафилнинг қарздорга нисбатан ҳуқуқлари (295 —модда), шунингдек кафилнинг бекор бўлиши (298—модда) ҳақидаги қоидалар кодексга киритилган янгиликлардан ҳисобланади. Бундан ташқари кафилнинг манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида кафилликни бекор қилиш учун бир неча янги асослар назарда тутилади. Шунинг билан бирга кредитор томонидан кафилга нисбатан мажбуриятни бажариш ҳакида қўзғатилиши мумкин бўлган даъво муддати узайтирилади. Кафилни қарздорнинг мажбуриятлари бўйича солидар (шерик) ёки субсидар (қўшимча) жавоб бериши тегишли равишда ўз аксини топади (293—модда). Амалиётда юридик шахслар, тадбиркорлар ўртасида ишларнинг бажарилиши, маҳсулотларни етказиб берилиши, қарзларнинг олиниши ва бошқа муносабатларда кафиллик шартномаси келгусида бўладиган мажбуриятларни бажарилишини таъминлашга хизмат қилади. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашнинг алоҳида усули бўлган кафолат Фуқаролик кодексига мустақил усул (восита) сифатида киритилди (ФКнинг 299 —310—моддалари). Кафолат бизнинг фуқаролик қонунчилигимиз учун янгилик ҳисобланади. Лекин унинг айрим кўринишлари гаров ва кафилликка оид қоидаларда маълум даражада ўз аксини топган эди. Кафолат бўйича иккита ўзаро мустақил бўлган мажбуриятларнинг тарафлари сифатида учта шахс қатнашади: кафолат берувчи (кафил), кафолатни илтимос килувчи

(принципиал), кафолатни олувчи (бенефициар) шахслар. Бу учала шахсларнинг ҳар бирлари тадбиркорлар бўлиши мумкин, кафолат берувчи сифатида иштирок эта олиши ҳам мумкин. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминловчи бошқа усуллардан кафолатга хос яна бошқа хусусиятлар шундан иборатки, у бажарилишини таъминлашга қаратилган асосий мажбурият билан юридик жиҳатдан боғлиқ эмас ва кафил асосий қарздорнинг (принципиалнинг) ўз мажбуриятлари учун жавобгар бўлишдан қатъи назар у кафолат берилган шахс (бенефициар) олдида олган ўз мажбуриятини бажаради (301, 308— моддалар). Шунинг учун ҳам кафолат кафил томонидан чакириб олиниши мумкин эмас (302—модда). Кафолат бўйича ҳуқуқларнинг бошқа шахсларга ўтказилмаслиги (303— модда), кафилнинг мажбуриятлари доираси белгиланиши (307—308—моддалар), кафолатни бекор қилиш асослари ва бошқа қоидалар кафолатни ифодаловчи белгилардир. Мажбуриятларни бажаришнинг таъминлашни алоҳида усули бўлган закалат янги Кодексга мувофиқ мажбуриятнинг тарафлари ким бўлишидан қатъи назар, унинг бажарилишини таъминлашга қаратилган усуллардан ҳисобланади. Шунингдек, янгилик сифатида яна шуни айтиш мумкинки, агар закалат тўғрисидаги келишув ёзма равишда тузилмаган бўлса ва бу ҳақда шубҳа туғилса, закалат деб берилган сумма бўнак (аванс) сифатида тўланган деб ҳисобланади (311—модда). Илгариги Кодексга биноан закалат фақат фуқаролар қатнашган мажбуриятларга нисбатан қўлланиши мумкин эди (222 — модда). ФК қарздор тадбиркорни фуқаролик—ҳуқуқий мажбуриятларини бажаришга мажбур қилувчи қатор чораларни назарда тутади. Бундай чоралар қаторига биринчи навбатда, тадбиркор зиммасига ўз мажбуриятини бажармаган ёки лозим даражада бажармаганлиги учун кредиторга етказилган зарарни тўлаш мажбуриятини юклатиш киради (ФКнинг 324-м. 1 қ.). Етказилган зарарни тўлаш зарурлиги шу билан изоҳланадики, у тадбиркорни фуқаролик муомаласида (тадбиркорлик фаолиятида) лозим даражада ҳаракат қилишга ундайди. Аммо, зарарлар ҳар доим ҳам бўлавермайди, уларни миқдорини ҳамда етказилган зарар ва мажбуриятни бажармаслик ўртасидаги салбий боғланишни аниқлашда ва исботлаб беришда қийинчиликлар туғилади. Шунинг учун қонун билан мажбуриятни таъминловчи қўшимча усуллари белгиланган. ФКнинг 259—моддасига асосан, мажбурятнинг бажарилиши неустойка, гаров, қарздорни мол—мулкини ушлаб қолиш, кафиллик, кафолат, закалат ҳамда қонун ҳужжатлари ёки шартномада назарда тутилган бошқача усуллар билан таъминланиши мумкин. Баъзи мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш махсус қонунларда назарда тутилмаган бўлса, бундай мажбурият, таъминлаш Фуқаролик кодексида берилган умумий қоидалар билан тартибга солинади. Шу билан бирга муайян мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш усуллари бир вақтнинг ўзида қонун билан ҳам, шартнома билан ҳам белгиланиши мумкин. Масалан, неустойка ва гаров бир вақтнинг ўзида шартнома билан ҳам, қонун билан ҳам назарда тутилиши мумкин. Бошқа усуллар эса, масалан закалат фақат келишув бўйича белгиланади. Фуқаролик ҳуқуқининг мазкур институти мажбуриятларнинг қарздор томонидан бажарилмаслиги натижасида кредиторга келиши мумкин бўлган зиён оқибатларнинг олдини олишга қаратилади. Неустойка ва закалат қарздор томонидан мажбуриятнинг асли ҳолатда бажарилишини таъминлайди ва мажбурият ижро этилмаган ҳолда қарздорга муайян

жавобгарлик белгиланишини назарда тутади. Неустойка ва закалат баъзи ҳолларда мажбуриятнинг бажарилмаслиги туфайли етказилган зиённинг кредитор томонидан ундирилишини енгиллаштиради. Мажбуриятнинг бажарилишини таъминлаш тўғрисидаги келишувнинг ҳақиқий эмаслиги ушбу мажбуриятнинг (асосий мажбуриятнинг) ҳақиқий эмаслигига олиб келмайди. Асосий мажбуриятнинг ҳақиқий эмаслиги уни бажарилишини таъминлайдиган мажбуриятнинг ҳақиқий эмаслигига олиб келади. Таъминлашнинг барча усуллари мажбурий—ҳуқуқий характерга эга бўлиб, ўз олдига мажбуриятни бажарилишига ёрдам беришни мақсад қилиб қўйган. 3. Неустойка, унинг шакллари ва қўлланиши. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш воситаларидан бири неустойкадир. Неустойка - қарздор ўз мажбуриятини бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тақдирда қонун ҳужжатлари ёки шартнома билан белгиланган тартибда кредиторга тўлаши шарт бўлган пул суммасидир. Баъзи адабиётларда неустойка атамаси "айбона", "бурдсизлик тўлови" атамалари шаклида ҳам ишлатилади. Неустойка мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш воситаси сифатида амалиётда кенг қўлланилади. Бунинг боиси шундаки, неустойка шартнома мажбуриятларини бажармаслик оқибатида кредиторга етказилган зарарнинг ўрнини қоплашнинг энг қулай усули ҳисобланади. Шу маънода неустойка қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради: шартномада қатнашувчи тарафлар мажбуриятни бажармаслик оқибатида вужудга келадиган жавобгарлик миқдорини олдиндан аниқ билади; неустойкани мажбуриятни бузиш ҳолларининг ўзи учун ҳам ундириш мумкин, бунда кредиторга етказилган зарарнинг мавжудлигини исботлаш талаб қилинмайди; шартнома тарафлари қонуний неустойкадан бошқа ҳолларда неустойка тўғрисидаги келишув шартларини, хусусан, унинг миқдори, етказилган зарар билан мутаносиблиги ва уни ҳисоблашни ўзаро келишиб олишлари мумкин. Неустойка мажбуриятнинг бажарилишини таъминлашнинг кенг тарқалган усулларидан бири бўлибгина қолмасдан, шу билан биргаликда у фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик чораси ҳамдир. Чунки, неустойка тўлаш бурчининг келиб чиқиши ва қарздорга фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликни юклашнинг асослари бир-бирига мос келади. Неустойканинг пул суммасини ҳисоблаш турлича: шартнома суммасидан ёки шартноманинг бажарилмай қолган қисмидан фоиз сифатида; шартнома суммаси ёки шартноманинг бажарилмай қолган қисмига мутаносиб ҳажмдаги жарима сифатида; пул бирлигида ифодаланган қатъи сумма сифатида бўлиши мумкин. Фуқаролик қонунчилигида неустойканинг анъанавий турлари сифатида жарима ва пеня қўлланиб келинади. Қарздор мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тақдирда тўлайдиган ва қоида тариқасида, қатъи пул суммасида ҳисобланадиган неустойка жаримадир. Пенянинг ўзига хос хусусиятларидан бири шуки, у мажбуриятнинг бажариш муддати кечиктириб юборилганда қўлланилади ва ўтказиб юборилган муддатнинг ҳар бир куни учун мажбуриятнинг бажарилмаган қисмига нисбатан фоиз билан ҳисобланади.

Неустойкани қўллашда қонун унинг ҳам штраф, ҳам пеня шаклини бир вақтда қўллашни таъқиқламайди. Лекин тажрибада мажбурият бузилган холларда неустойкани ундиришда айрим муаммолар келиб чиқиши мумкин. Шунинг учун бу масала юзасидан Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми ўзининг 1999 йил 5 февралдаги №77-сонли "Хўжалик судлари томонидан Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг жавобгарлик тўғрисидаги қоидаларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида"ги қарорида тушунтириш берган. Унга кўра, агар битта мажбурият бузилган бўлиб, бунинг учун шартномада ҳам жарима шаклида, ҳам пеня шаклида неустойка тўлаш назарда тутилган холларда, судлар шуни эътиборга олишлари лозимки, агарда қонунчиликда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, кредитор фақатгина бир шаклдаги неустойка қўлланилишини талаб қилишга ҳақлидир. Неустойка икки хил асосда, яъни шартнома ҳамда қонун ҳужжатлари асосида келиб чиқади. Шартномадан келиб чиқадиган неустойканинг миқдори, уни ҳисоблаш тартиби ва қўлланиш шартлари фақат тарафларнинг келишувига биноан белгиланади. Қонуний неустойка мажбуриятларнинг муайян турлари учун қонун билан махсус белгиланган неустойкадир. Бунга кўра неустойка, тарафларнинг келишуви назарда тутилган ёки тутилмаганидан қатъи назар қўлланилади. Бундай неустойканинг миқдори, унинг ундирилиши шартлари ва тартиби ҳам қонун билан белгиланади. 1998 йил 29 августда қабул қилинган «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунида шартнома мажбуриятларини бузганлик учун, яъни хўжалик шартномаларини бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун тарафларнинг қуйидагича жавобгарликлари кўзда тутилган: товарларни етказиб бериш муддатлари кечиктириб юборилган, тўлиқ етказиб берилмаган, ишлар бажарилмаган ёки хизматлар кўрсатилмаган холларда, товар етказиб берувчи (пудратчи) сотиб олувчига (буюртмачига) кечиктирилган ҳар бир кун учун мажбурият бажарилмаган қисмининг 0,5 фоизи миқдорида пеня тўлаши кўзда тутилган, бироқ бунда пенянинг умумий суммаси етказиб берилмаган товарлар, бажарилмаган ишлар ёки кўрсатилмаган хизматлар баҳосининг 50 фоизидан ошиб кетмаслиги лозим; агар етказиб берилган товарлар, бажарилган ишлар ёки кўрсатилган хизматлар сифати, ассортименти ва нави бўйича стандартлар, техник шартлар, намуналарга (эталонларга), қонун ҳужжатларида ёки хўжалик шартномасида белгиланган бошқа мажбурий шартларга мос келмаса, сотиб олувчи (буюртмачи) товарларни (ишларни, хизматларни) қабул қилиш ҳамда уларнинг ҳақини тўлашни рад этиб, етказиб берувчидан сифати, ассортименти ва нави лозим даражада бўлмаган товарлар (ишлар ва хизматлар) қийматининг 20 фоизи миқдорида жарима ундириб олишга, агар товарлар (ишлар ва хизматлар) ҳақи тўлаб қўйилган бўлса, тўланган суммани белгиланган тартибда қайтаришни талаб қилишга ҳақлидир; бут бўлмаган товарлар етказиб берилган тақдирда сотиб олувчи (буюртмачи) етишмаётган қисмлар қийматини қўшган ҳолда, етказиб берувчидан бут бўлмаган товарлар қийматининг 20 фоизи миқдорида жарима ундиришга ҳақли; марка белгиси қўйилмаган ёки лозим даражада маркировкаланмаган товарларни, шунингдек идишсиз ёки ўралмаган товарларни ёхуд тегишли идишга жойланмаган ёки лозим даражада ўралмаган товарларни етказиб берганлик учун етказиб берувчи сотиб

олувчига (буюртмачига) бундай товарлар қийматининг 5 фоизи миқдорида жарима тўлайди; товар етказиб берувчи (пудратчи) талабига биноан қўйилган аккредитив у амал қиладиган муддат ичида фойдаланилмаса, етказиб берувчи (пудратчи) сотиб олувчига (буюртмачига) аккредитивнинг фойдаланилмаган суммасининг 5 фоизи миқдорида жарима тўлайди; жўнатилган товарларга оид тўлов ёки товар-транспорт ҳужжатларининг нусҳасини белгиланган муддатда юбормаганлик ёки товарлар жўнатилганлиги тўғрисидаги бошқа ахборотни тақдим этмаганлик учун етказиб берувчи сотиб олувчига ахборот тақдим этилмаган ҳар бир ҳолат учун етказиб берилаётган товар қийматининг 1 фоизи миқдорида жарима тўлайди; товарларни танлаб олмаслик, шунингдек етказиб берувчи шартномада белгиланган муддатда (даврда) уларни етказиб берганда товарларни олишни асоссиз равишда рад этганлик учун сотиб олувчи етказиб берувчига танлаб олинмаган (ўз муддатида олинмаган) товарлар қийматининг 5 фоизи миқдорида, тез бузиладиган товарлар бўйича эса - 10 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Тўлов талабномаси акцептини асоссиз равишда бутунлай ёки қисман рад этганлик, шунингдек ҳисоб-китобнинг бошқа шаклларида товарлар (ишлар, хизматлар) ҳақини тўлашдан бош тортганлик (банк муассасасига тўлов топшириқномасини тақдим этмаганлик, чекни бермаганлик, аккредитивни тақдим этмаганлик ва ҳоказо) учун сотиб олувчи (буюртмачи) маҳсулот етказиб берувчига ўзи тўлашни рад этган ёки бош тортган сумманинг 15 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Етказиб берилган товарлар ҳақини ўз вақтида тўламаганлик учун сотиб олувчи (буюртмачи) етказиб берувчига ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун кечиктирилган тўлов суммасининг 0,4 фоизи миқдорида, аммо кечиктирилган тўлов суммасининг 50 фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорда пеня тўлайди. Шуни таъкидлаб утиш лозимки, қонуний неустойканинг қўлланиш доирасида ёки унинг тақдири неустойка қандай ҳуқуқий нормада назарда тутилганига ҳам боғлиқ, Масалан, қонун ҳужжатларида неустойка императив нормаларда белгиланган бўлса, унинг қўлланиши мажбурийдир. Агар неустойка диспозитив нормаларда берилган бўлса, унда тарафларнинг ўзаро келишувида неустойка миқдори аниқланмаган бўлса, шунингдек тарафларнинг келишувида кўрсатилган неустойкани миқдори қонунда кўзда тутилган неустойканинг миқдоридан кам бўлса, қонуний неустойка қўлланилишини лозим. Қонуний неустойканинг миқдори, агар қонунда бошқача тарзда ифодаланган бўлмаса, тарафларнинг келишувига кўра фақат купайтирилиши мумкин. Қонуний неустойканинг миқдори тарафлар томонидан кўпайтирилишига йўл қўйилмаслиги қонун ҳужжатларида кўзда тутилиши мумкин. Бунга мисол қилиб, Темир йўл Уставининг 143- моддасини келтириш мумкин. Неустойка миқдорини камайтириш эса фақат суднинг ваколатига киради. Агар суд неустойка миқдорини мажбуриятнинг бажармаслик оқибатида етказилган зарарга номутаносиб деб топса, неустойкани камайтириш мумкин. Лекин неустойкани тўлашдан қарздорни озод қила олмайди. Бу нормани қўллаш бўйича ҳам Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми юқоридаги қарори билан тегишли тушунтириш бериб ўтган. Агар тўланиши лозим бўлган неустойка кредиторнинг мажбуриятни бузиш оқибатларига номутаносиблиги аниқ кўриниб турса, суд неустойкани камайтиришига ҳақли.

Мазкур қоидани амалиётда қўллашда судлар қуйидагиларни эътиборга олишлари лозим: агар талаб қилинган неустойканинг миқдори асосий қарз миқдоридан ошиб кетмаган тақдирда, суд томонидан зарар ҳажмини аниқламасдан талаб қилинган суммада ундирилиши мумкин. Агарда неустойканинг суммаси асосий қарз суммасидан ортиқ; бўлса, суд даъвогардан зарарнинг асосли равишда зарар ва неустойкага мутаносиблигини аниқлаш учун асослантирилган ҳисобни талаб қилиши лозим. Улар мутаносиб бўлмаганида суд, суд амалиётидан келиб чиқиб, қарздор томонидан мажбуриятларнинг бажарилиш даражасини, мажбуриятларда қатнашувчи тарафларнинг мулкий ҳолатини, шунингдек кредиторнинг манфаатларини ҳисобга олиб, неустойканинг миқдорини асосий қарз миқдоригача камайтиришга хақлидир. Бунда суд айрим ҳолларда қарздорнинг ва кредиторнинг манфаатларини ҳисобга олиб, кредиторга тўланиши лозим бўлган неустойкани камайтиришга хақлидир. Мазкур қоида амалиётда қуйидаги йўсинда қўлланилиши лозим: агар неустойка асосий қарз суммасидан ошиб кетмаса-ю, лекин унинг қарздор томонидан тўланиши унинг фаолиятини ёмон оқибатларга, ҳатто иқтисодий жиҳатдан ночор аҳволга олиб келиши аниқ бўлган ҳолатда неустойка камайтирилиши мумкин. Бундай ҳолатда неустойканинг энг кам миқдори, Фуқаролик кодексининг 327-моддасида кўрсатилган фоизлар миқдоридан кам бўлмаслиги лозим. Неустойкани камайтириш жавобгарнинг илтимосномаси бўлиши ёки бўлмаслигидан катьи назар, хўжалик суди томонидан ҳамма суд инстанцияларида амалга оширилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 263-моддаси 2-қисмига мувофиқ тарафларнинг келишуви билан қонунда белгиланган неустойка (қонуний неустойка) миқдорининг оширилиши ўз-ўзидан ундирилаётган неустойкани камайтиришга сабаб бўлмайди. Неустойканинг қўлланиши бир қараганда оддий туюлса-да, мажбуриятни бажармаганлик учун неустойка ундиришда амалиётда мутахассислар кўп қийинчиликларга дуч келадилар. Фуқаролик кодекси неустойканинг тўрт ҳил турини белгилайди, булар: ҳисобга ўтказиладиган неустойка, жаримали неустойка, алоҳида неустойка, муқобил неустойкадир. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 325-моддасига мувофиқ мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун неустойка белгиланган бўлса, зарарнинг неустойка билан қопланмаган қисми тўланади. Бундай неустойка ташкилотлар ўртасида маҳсулот етказиб бериш, капитал қурилишига оид пудрат шартномаларида қўлланилади. Жаримали неустойка кредиторга қарздордан неустойканинг ўзини, шунингдек неустойкадан ташқари зарарни ҳам тўла ҳажмда ундиришга имкон беради (Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 325-моддаси). Алоҳида неустойкада етказилган зарар эмас, фақат неустойканинг ўзи ундирилади. Масалан, электр энергияси ҳакининг тўланиши ёки бошқа коммунал хизматлар ҳақини тўлаш кечиктирилганда алоҳида неустойка ундирилади. Одатда алоҳида неустойка пеня шаклида бўлади.

Муқобил неустойка юқорида кўрсатиб ўтилган неустойкалардан шу билан фарқ қиладики, у кредиторга қарздордан белгиланган неустойкани ёки мажбурият бажарилмаганлиги туфайли қурилган зарарларни ундириш ҳуқуқини беради. 4. Гаров, унинг тушунчаси ва вужудга келиш асослари. Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда шартномавий муносабат иштирокчиларининг ўз олдидаги мажбуриятларини лозим даражада бажаришлари муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабли ҳам мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усулларидан бири бўлмиш гаров тажрибада кенг миқёсда қўлланиб келинмоқда. Миллий қонунчилигимизда, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида, 1998 йил 1 май куни қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Гаров тўғрисида»ги (янги таҳрири) Қонунида мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашда гаров билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар тартибга солинган. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 264-моддасида бир шахснинг бошқа шахсга мол-мулкини ёки унга бўлган ҳуқуқни мажбуриятларни таъминлаш учун берилиши гаров ҳисобланиши кўзда тутилган. Гаровга кўра қарздор гаров билан таъминланган мажбуриятни бажармаган тақдирда кредитор (гаровга олувчи) бу мажбурият бўйича ўз талаби гаровга қўйилган мол-мулкнинг қийматидан ушбу мол-мулк эгаси бўлган шахс (гаровга қўювчи) нинг бошқа кредиторларига қараганда имтиёзли суратда қаноатлантирилишига, қонунда белгилаб қўйилган чегиришлардан кейин ҳақли бўлади. Гаров туфайли кредитор (гаровга олувчи) қарздор мажбуриятларини бажармаган тақдирда гаровга қўйилган мол-мулки қийматидан ўз қонуний манфаатларини қаноатлантириш имкониятига эга бўлади. Умумий қоидага кўра, мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усуллари асосий мажбуриятга нисбатан акцессорлик характерига эга бўлади. Шу боис, кредиторнинг ҳақиқий талабигина гаров билан таъминланиши мумкин. Яъни, асосий мажбуриятни келтириб чиқарадиган шартнома ҳақиқий эмас деб топилса, у ҳолда гаров тўғрисидаги шартнома ҳам ҳақиқий саналмайди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида гаровнинг акцессорлик характерига эгалиги аниқ кўрсатилмаган, лекин, унда асосий мажбуриятнинг ҳақиқий эмаслиги қўшимча мажбуриятнинг ҳақиқий эмаслигига олиб келишини кўрсатувчи умумий қоидалар ўз аксини топган (283-модда). Гаров ашёвий ҳуқуқнинг характерли хусусияти бўлган - эргашиш ҳуқуқига ҳам эга. Эргашиш ҳуқуқи - гаровга қўйилган ашёнинг кетидан унга бўлган ҳуқуқни эргашиб юришини англатади. Гаров нарсаси қаерда бўлмасин, кимнинг тасарруфида бўлмасин асосий мажбурият бекор бўлгунига қадар гаров нарсаси бўлиб қолади. Гаровнинг ушбу ҳусусияти Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 284-моддасида мустаҳкамлаб

қўйилган. Ўзбекистон Республикасининг «Гаров тўғрисида»ги Қонунида ҳам шундай қоидалар ўз аксини топган. Гаровнинг эргашиш ҳуқуқи фуқаролик ҳуқуқида янада ривожлантирилиб, ашёга нисбатан мулк ҳуқуқи ёки хўжалик юритиш ҳуқуқи мулкни гаровга қўйган шахсдан бошқа шахсга ўтганида гаров ҳуқуқи ўз кучини сақлаб қолади. Бинобарин, гаровга олувчи шахс - кредитор гаровга қўйилган мулкнинг эгаси ёки уни бошқарувчи субъект бошқа шахс бўлганида ҳам ўз ҳуқуқини гаровга қўйилган мулк ҳисобидан ундиришга ҳақли. Гаров - бозор муносабатларини ҳуқуқий жиҳатдан таъминловчи муҳим воситалардан биридир. У яна, мулкий масалалар билан тадбиркорларни нопок, ноинсоф ҳамкорлардан ҳимоя қилишнинг дастлабки воситалари билан боғлиқ бўлгани учун ҳам муҳимдир. Гаров - қарздорни шартнома бўйича олган мажбуриятларини бажаришга мажбур қилишга ёрдам берувчи асосий усул сифатида намоён бўлмоқда. Шу билан бирга, қарздордан етказилган зарарни тўлиқ қоплашга ундовчи зарурий чора ҳамдир, чунки, кўп ҳолларда қарздорда етарли даражада маблағ йўқлиги туфайли зарарни ундиришни имкони бўлмайди. Гаров мажбуриятнинг бажарилишини таъминлашда бир неча афзалликларга эга. Биринчидан, гаров тўғрисидаги шартнома қарздор томонидан ўз қарзини тўлаш вақтида гаровга қўйилган мулкнинг мавжудлиги ва уни сақланишини таъминлайди. Шу билан бирга гаровга қўйилган мулкнинг баҳо си инфляция даражаси билан пропорционал равишда ошиб боради. Иккинчидан, кредитор гаровга қўйилган мулк ҳисобидан ўз талабларини қондиришга бошқа кредиторларни олдида бир мунча имтиёзга эга бўлади. Учинчидан, мулкдан айрилиб қолиш хавфининг реаллиги қарздорни ўз мажбуриятини лозим даражада бажаришга ундовчи энг яхши омилдир. Кўриниб турибдики, гаров қарздор томонидан ўз мажбуриятларини лозим даражада бажариши учун кредитор талабларини гаровга қўйилган мулк ҳисобидан қондиришга кафолат бўлиб хизмат қилади. Шундай мулкнинг мавжудлиги гаровни бошқа мажбуриятни бажарилишини таъминловчи воситалардан ажратиб туради. Шу боис, гаров мажбуриятларнинг бажарилишини таъминловчи ишончли восита ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида, шунингдек, «Гаров тўғрисида»ги Қонунда гаровнинг вужудга келиш асослари билан бирга гаров ҳуқуқининг вужудга келиш асосларига багишланган алоҳида нормалар ёритилган. Бу, албатта бежиз эмас. Чунки, гаровнинг вужудга келиши билан гаров ҳуқуқининг вужудга келиш асослари ўртасида катта фарқ бор. «Гаров тўғугрисида»ги қонуннинг 3-моддасида гаров шартнома ёки қонун ҳужжатлари асосида юзага келиши кўзда тутилган. Гаров қонун ҳужжатлари асосида юзага келса, у ҳолда қандай мажбурият туфайли ва айнан қайси мол-мулк гаровда турган деб эътироф этилиши лозимлиги қонун ҳужжатларида қайд қилинган бўлиши кераклиги кўрсатилган. Қонун асосида вужудга келадиган гаров бир қатор қонунларда кўзда тутилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 421-моддаси 7-қисмига кўра, товар сотиб олувчига топширилган пайтдан бошлаб унинг ҳақи тўлаб бўлингунга

қадар насияга сотилган товар сотиб олувчи томонидан товар ҳақини тўлаш мажбуриятини бажарилишини таъминлаш учун сотувчида гаровда турган деб ҳисобланади. Қонун асосидаги гаров тарафлар эрки ва иродасидан қатьи назар вужудга келади ва шу сабабли ҳам тарафлар учун мажбурий ҳисобланади. Қонун асосида вужудга келадиган гаровни қўллаш учун қонун нормаси императив характерга эга бўлиши шарт. Агар қонунда бу ўринда диспозитив норма қўлланилган бўлса, у ҳолда гаровни қўллаш ёки қўлламаслик тарафларнинг эрки ва иродасига боғлиқ бўлади. Гаров ҳуқуқининг вужудга келиши битимлар ва унинг асосий шакли бўлган шартномалар билан узвий жихатдан боғлиқ. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида ҳамда «Гаров тўғрисида»ги Қонуннинг 9-моддасига биноан гаров ҳуқуқи гаров тўғрисидаги шартнома тузилган пайтдан ёхуд башарти шартнома нотариал тасдиқланиши шарт бўлса- нотариал тасдиқланган пайтдан, шартнома рўйхатдан ўтказилиши шарт бўлганда эса - у рўйхатдан ўтказилган пайтдан бошлаб вужудга келади. Маълумки, гаров тўғрисидаги шартнома фақат ёзма тарзда тузилиши керак. Шунингдек, қонунларда гаровга тегишли баъзи шартномаларга алоҳида талаблар қўйилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси ва «Гаров тўғрисида»ги Қонуннинг ўзида ипотека тўғрисидаги шартнома, шунингдек, нотариал тартибда тасдиқланиши керак бўлган шартномага мувофиқ олинадиган мажбуриятни таъминлаш юзасидан кучар мол-мулк ёки мол-мулкга бўлган ҳуқуқларни гаровга қўйиш тўғрисидаги шартнома нотариал тасдиқланиши шарт, шунингдек, ипотека тўғрисидаги шартнома, тегишли мол-мулк ҳақида тузиладиган битимларни рўйхатдан ўтказиш учун белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилиши керак. Юқоридаги талаблар бажарилган ҳолдагина гаров ҳуқуқи вужудга келиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг бошқа қонун ҳужжатларида ҳам гаров шартномалари мажбурий тарзда нотариал тартибда тасдиқланиши ва давлат рўйхатидан ўтказилиши кўрсатиб қўйилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 1-февралдаги 50-сонли қарори билан тасдиқланган «Гаров тўғрисидаги шартномаларни давлат рўйхатидан ўтказиш хақида»ги вақтинчалик Низомда кўчмас мулкни гаровга қўйиш ва унга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги, шунингдек, оборотдаги ва қайта ишланаётган товарларни гаровга қўйиш тўғрисидаги шартномалар мажбурий тарзда нотариал тартибда тасдиқланиши ва давлат рўйхатидан ўтиши шарт деб кўрсатилган. Агар, шартномага ёки қонун ҳужжатларига мувофиқ гаров нарсаси гаровга олувчида туриши лозим бўлса, гаров ҳуқуқи унга гаров нарсаси берилган пайтда, агар гаров нарсаси шартнома имзолангунга қадар берилган бўлса, шартнома имзоланган пайтдан вужудга келади. Юқоридагилардан хулоса қилиш мумкинки, гаров ҳуқуқи вужудга келиши гаров билан боғлиқ фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 265-моддасида ҳамда «Гаров тўғрисида»ги Қонуннинг 4-моддасида гаров закалат, ипотека, шунингдек ҳуқуқлар гарови тарзида амал қилиши мумкинлиги кўрсатилган.

Гаров нарсаси кимнинг қўлида сақланишига қараб закалат, гаровга қўювчида сақланадиган гаров, ҳамда учинчи шахслар қўлида сақланадиган гаров турларига ажратилади. Гаров предметларининг хусусиятларига кўра гаровни кўчмас мол-мулк гарови, кўчар мол-мулк гарови, қимматбаҳо коғозлар ва пул гарови, мулкий ҳуқуқлар гарови каби турларга бўлиш мумкин. Вужудга келиш асослари бўйича гаров қонун асосида ҳамда шартнома асосида вужудга келадиган гаровга бўлинади. Гаров ашёси фуқаролик муомаласидаги ҳаракатланиш даражасига қараб қуйидагича туркумланиши мумкин: а) фуқаролик муомаласида фаол ҳаракат қиладиган гаров -муомаладаги товарлар гарови; б) фуқаролик муомаласида чекланган доирада ҳаракат қиладиган гаров; в) гаровга олинган мол-мулкни фуқаролик муомаласидаги ҳаракатини тўхтатиб қўядиган гаров (бунда гаров ашёси хеч ким томонидан фойдаланилишига йўл қўйилмайди, гаров нарсаси гаровга олувчи томонидан қулфланган ва муҳрланган ҳолда гаровга қўювчи қўлида қолдирилади) Гаровни турли асослар бўйича юқоридаги каби туркумлаштиришни тугалланган деб айтиб бўлмайди. Чунки, бозор муносабатлари ривожланган сайин хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги муносабатларни ҳуқуқий жих,атдан янада такомиллаштириш зарурати туғилади. Шу сабали ўз-ўзидан фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар доирасида гаровни қўллаш ҳам тобора кенгаяди. Бу эса табиий равишда гаровни қўллаш турларини кенгайишига олиб келади. Гаров турлари ичида закалат алоҳида муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 265-моддасига асосан гаровга қўйиладиган мулк, гаровга қўювчи томонидан гаровга олувчига ўтказилганда закалат деб ҳисобланади. Айтиш мумкинки, закалат ибораси Фуқаролик кодексида икки хил маънода ишлатилган. Биринчиси, юқоридаги ҳолатда Фуқаролик кодексини 265-моддаси 2-қисмида, шунингдек «Гаров тўғрисида»ги Қонуннинг 33-моддасида закалат тушунчаси худди шундай маънода берилган. Иккинчиси, закалат тушунчаси Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 311-моддасида ҳам ишлатилади. Бу моддада курсатиладики, шартнома тузаёган тарафлардан бири шартнома тузилганлигини исботлаш ва унинг ижросини таъминлаш юзасидан берадиган пул суммаси закалат ҳисобланади. Бинобарин, амалиётда икки турдаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатни тартибга солувчи меъёрлар бир хил иборада ишлатилмокда. Закалат гаров тури сифатида қўлланилганида гаров ашёси, яъни гаров нарсаси гаровга олувчи қўлига топширилади. Бу ҳолда бу мол-мулкни сакланиши, уни ҳимоя қилиш ва айни пайтда бу мол-мулкдан фойдаланиш муаммоси келиб чиқади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 277-моддасида закалат қўлланилганида, гаровга олувчи гаров мол-мулкидан шартномада кўзда тутилган холдагина фойдаланишга ҳақли бўлиб, гаровга қўювчига мунтазам равишда ҳисобот бериб туриши лозимлиги кўзда тутилган. Айни пайтда, шартномага мувофиқ гаровга олувчи зиммасига асосий мажбуриятини бажариш мақсадида ёки гаровга куювчи манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида гаров нарсасидан ҳосил олиш бурчлари юклаб қўйилиши мумкин. Масалан,

сигир гаровга қўйилганида гаровга олувчи бу сигирни соғиб, ҳосилидан фойдаланиб туриши лозим бўлади. Ўзбекистон Республикаси «Гаров тўғрисида»ги Қонунининг 34- моддасида гаровга олувчининг гаровга қўйилган мол-мулк йўқолгани ёки шикастлангани учун жавобгарлик асослари ва ҳажмлари белгилаб қўйилган. Ашёларни ломбардда гаровга қўйилиши (Гаров тўғрисидаги қонуннинг 35-моддаси) ҳам закалатнинг ўзига хос турларидан бири бўлиб ҳисобланади. Гаров тўғрисдаги амалдаги қонунни тахлили шуни кўрсатадики, ипотека, ҳуқуқлар гарови, шунингдек муомаладаги товарлар гарови закалат бўла олмайди. Гаров турлари ичида ипотека муҳим ўрин эгаллайди. «Гаров тўғрисида»ги Қонуннинг 37-моддасида гаров нарсаси кўчмас мол-мулк бўлган гаров - ипотека деб эътироф этилади. Ипотекада белгиланган мол-мулк гаровга олувчига бериб қўйилмаслиги кўзда тутилади. Қонуннинг 38-моддаси ер билан боғлиқ мол-мулк, бинолар, иншоотлар, кўп қаватли уйлардаги квартиралар, корхоналар ва бошқа мулкий мажмуалар, юридик ва жисмоний шахслар мулкида бўлган савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси объектлари, шунингдек турар жой хоналари, улар жойлашган ер участкалари билан бирга, қонун ҳужжатлари билан кўчмас мол-мулк сирасига киритилган бошқа мол-мулклар ҳамда ер участкасига бўлган мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар ипотека нарсаси бўлиши мумкинлиги белгилаб қўйди. Ипотека нарсаси бўлиб, кўчмас мол-мулк ҳисобланар экан, шу муносабат билан кўчмас мулк тушунчасини кўриб чиқиш муҳим аҳамияхга эга. Кўчмас мулк тушунчаси Фуқаролик кодексида берилган бўлиб, кўчмас мулк ер участкалари, ер ости бойликлари, кўп йиллик дов-дарахтлар, шунингдек, бинолар, иншоотлардан иборатдир. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 269-моддаси 2-қисмида ипотека деб белгиланган мол-мулк, шунингдек гаровга қўйилган муомаладаги товарлар ҳам гаровга олувчига топширилмаслиги кўрсатилган. Бинобарин, ипотекада гаровга қўйилган мол-мулк гаровга қўювчининг ўз қўлида қолдирилар экан, бу ҳолда савол туғилади: гаровга қўювчи гаров мол-мулкидан фойдаланиш ҳуқуқига эгами? Ушбу саволга жавоб Фуқаролик кодексининг 277-моддасида кўзда тутилган бўлиб, бунда агар шартномада ўзгача шарт кўзда тутилган бўлмаса ёки гаровнинг моҳиятидан англашилмаса, гаровга қўювчи гаров нарсасидан унинг вазифаси бўйича фойдаланишга, шу жумладан ҳосил ва даромадлар олишга ҳақли деб кўрсатилади. Айни пайтда, агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса ва гаровнинг моҳиятидан англашилмаса гаровга қўювчи фақат гаровга олувчининг розилиги билан гаров нарсасини ижара ёки бепул тарзда фойдаланишга бошқа шахсга топширишга ёхуд уни бошқача тарзда тассарруф этишга ҳақлидир деган қоида ҳам белгиланган. Гаровга қўювчининг гаровга қўйилган мол-мулкидан фойдаланиши ҳақидаги юқоридаги қоидалар мантиқан олганда тўғри ҳисобланади. Кўчмас мол-мулкка бўлган ҳуқуқларни ва у ҳақдаги битимларни давлат рўйхатидан ўтказувчи орган амалга оширилган рўйхатдан ўтказиш ҳамда рўйхатдан ўтказилган ҳуқуқлар ҳақидаги ахборотни ҳаммага бериши шарт. Ахборот рўйхатдан ўтказиш қаерда амалга оширилганидан қатъи назар, кўчмас мол-мулкни рўйхатдан ўтказувчи ҳар қандай орган томонидан берилади. Кўчмас мол-мулкка бўлган ҳуқуқни ёки у ҳақда тузилган битимларни давлат рўйхатидан ўгказишни рад қилиш ёхуд рўйхатдан ўтказиш муддатларини бузилиши устидан судга мурожаат қилиниши мумкин. Демак,

Фуқаролик кодексининг 84-моддасида кўзда тутилган қоидалар ипотека учун ҳам жорий килинади. Бу ҳақда ипотека гарови қоидаларини белгиловчи норматив ҳужжатларда алоҳида кўрсатиб қўйилиши шарт эмас. Ипотеканинг ўзига хос хусусиятлари Ўзбекистон Республикаси «Гаров тўғрисида»ги Қонунининг 40 ва 41-моддаларида ўз ифодасини топган. Бинолар ёки иншоотлар ипотекасига yшa шартнома бўйича бино ёки иншоот жойлашган ер участкасини ёки ер участкасини гаровга қўйилаётган объект ишлаб туришини таъминлайдиган қисмини ёхуд, бу участкани ёки унинг тегишли қисмининг гаровга қўювчига тегишли бўлган, ижарага олиш ҳуқуқини бир пайтни ўзида ипотека қилган ҳолда йўл қўйилади. Ер участкаси ипотекасида эса агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, гаров ҳуқуқи гаровга қўювчининг шу участкада жойлашган ёки қурилаётган бинолари ва иншоотларига нисбатан тадбиқ этилмайди. Корхона ёки ўзга мулкий мажмуани тўлиғича ипотекасида гаров ҳуқуқи ва уни таркибига кирувчи барча мол-мулкка, кўчар ва кўчмас мулкка, талаб қилиш ҳуқуқи ва мутлак ҳуқуқни қўшган ҳолда шу жумладан агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ипотека даврида сотиб олинганларга нисбатан тадбиқ этилади. Корхоналар ипотекасининг энг муҳим хусусияти яна шундаки, ипотека билан таъминланган мажбурият бажарилмаган тақдирда, гаровга олувчи корхонанинг молиявий аҳволини соғломлаштириш юзасидан ипотека шартномасида назарда тутилган чора- тадбирларни кўришга, шу жумладан корхона раҳбар органларига ишлаб-чиқарилган маҳсулотни ҳамда корхонанинг бошқа мол-мулкини тассарруф этиш ҳуқуқи чекланган вакиллар тайинлашга хақлидир. Гаровга олувчи томонидан кўрилган ушбу соғломлаштириш тадбирлари кутилган натижа бермаса, гаровга олувчи қонунда белгиланган тартибда ундирувни ипотекада турган корхонага каратишга хақлидир. Гаровга олувчи томонидан ушбу ҳуқуқларни амалга оширилиши гаров мол- мулкини мулкдори ёки унга нисбатан хўжалик юритувчи хўжалик юритиш ҳуқуқи асосида ёки оператив бошқариш ҳуқуқи асосида ашёвий ҳуқуқни амалга оширувчи субъектнинг ҳуқуқларини бирмунча чеклайди ва унинг фаолиятига маълум даражада аралашиши мумкин. Гаровни турларидан яна бири - ҳуқуқлар гаровидир. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида фақат мол-мулк эмас, балки унга бўлган ҳуқуқлар ҳам гаровга қўйилиши мумкинлиги эътироф этилган. «Гаров тўғрисида»ги Қонунда ҳуқуқлар гаровига алоҳида боб ажратилган. Қонуннинг 43-моддасида ҳуқуқлар гарови гаров нарсаси сифатида қандай тартибга солиниши белгиланган. Бунга асосан гаровга қўювчига тегишли эгалик қилиш ва фойдаланиш ҳуқуқи, шу жумладан ижарачининг ҳуқуқлари, мажбуриятларидан келиб чиқадиган бошқа ҳужжатлар (талаблар) ва ўзга мулкий ҳуқуқлар гаров нарсаси бўлиши мумкин. Кредиторнинг шахси билан узвий боғлиқ талаблар, хусусан ҳаёт ва соғлиққа етказилган зарарни қоплаш тўғрисидаги талаблар, алиментлар ҳакидаги ёки бошқа шахс фойдасига воз кечиш билан ман қилинган ўзга талаблар ҳуқуқ гарови бўлиши мумкин эмас.

Ер участкасига бўлган ҳуқуқларни, шунингдек ўзга табиий ресурсларга бўлган ҳуқуқларни гаровга қўйишга қонун ҳужжатларида йўл қўйилган меъёр ва шартларда йўл қўйилади. Муддатли ҳуқуқ уни амал қилиш муддати тугангунга қадар гаров нарсаси бўлиши мумкин. Гаровга қўювчи ўз қарздорини амалга оширилган ҳуқуқлар гаровидан хабардор қилиши шарт. Агар шартномада бошқача шарт белгиланмаган бўлса, гаровга қўювчига нисбатан қарздор бўлган шахс гаровга олувчи олдида гаровга қўювчини мажбуриятини бажариши лозим. Юқоридаги модда мазмунидан англашилишича, ҳуқуқлар гаровга қўйилган пайтда бундай ҳуқуқ албатта мулкий мазмундаги ҳуқуқ бўлиши керак. Шахсни ўзидан бегоналаштириш мумкин бўлмаган, бошқа шахсга ўтказиш мумкин бўлмаган ҳуқуқлар гаров нарсаси бўла олмайди. Гаровга қўйилган мулкий ҳуқуқ ўзининг иқтисодий мазмунига, қийматига, баҳосига эга бўлиши шарт. Айни пайтда гаровга қўйилган мулкий ҳуқуқ ушбу мулкий ҳуқуқни амалга ошириши лозим бўлган ўз қарздорига эга булмоғи лозим. Бундай қарзор сифатида гаровга қўювчилар ҳам, учинчи шахслар ҳам қатнашишлари мумкин. Масалан, муаллиф ўз асарига нисбатан мутлоқ ҳуқуқини гаровга қўйган ҳолда ушбу асарни нашр этувчи ноширлар гаровга қўйилган мулкий ҳуқуқ бўйича қарздор ҳисобланади, яъни гаровга қўювчи муаллиф гаровга олувчи олдидаги ўз мажбуриятларини бажармаган тақдирда ноширлар муаллифга тўлаши лозим бўлган гонарар хақи ҳисобидан гаровга олувчини талабларини қаноатлантириши лозим бўлади. Гаровга қўйиладиган ҳуқуқни эгаси бўлган шахсгина ҳуқуқни гаровга қўйиши мумкин. Қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, мулкдорнинг розилигисиз ашёвий ҳуқуқни гаровга қўйишга йўл қўйилмайди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 266-моддаси 3-қисмида мустахкамланган ҳуқуқлар гарови ҳақидаги масала юридик адабиётларда жуда кам тадқиқ қилинган. Шу сабабли ҳам амалиётда ҳуқуқлар гаровига эхтиёткорлик билан муносабатда бўлинмоқда ва деярли қўлланилмайди. Вахоланки, қуйидаги ҳуқуқлар гаровини у ёки бу даражада қўллаш мумкин, яъни: - ижарачининг ҳуқуқлари; - интелектуал мулк объектларига бўлган мутлоқ ҳуқуқларни тасдиқловчи ҳужжатлар, масалан, патент, гувоҳномалар асосидаги мутлоқ ҳуқуқлар; - маълум мулкий манфаат олинишини гувоҳлантирувчи ҳуқуқлар, шу жумладан акциялар бўйича дивидендлар олиш ҳуқуқи. Ҳуқуқлар гаровида одатдаги шартлар билан бир қаторда гаровга қўювчига нисбатан ким қарздор бўлиб ҳисобланиши албатта ўз ифодасини топиши лозим. Гаровга қўювчи қарздорга ўз ҳуқуқини гаровга қўйилганлигини хабардор қилиши шарт. Гаровга қўювчи, шунингдек ўзини гаровга қўйилган ҳуқуқини тўлиқ ёки қисман бекор бўлишига олиб келувчи бирон ҳаракатларни содир этмаслиги, бошқа бирон киши фойдасига бу ҳуқуқдан воз кечмаслиги, гаровга қўйилган ҳуқуқни учинчи шахслар томонидан қилинадиган турли тажовузлардан ҳимоя қилиши лозим. Масалан, ихтирога берилган патент ҳуқуқи гаровга қўйилган тақдирда, ушбу ихтирога нисбатан бошқа шахс томонидан шу патент ҳуқуқига даъво қилиб судга талаб қўйилганида, патент эгаси албатта ўз патент ҳуқуқини ҳимоя қилиш чораларини кўриши шарт.

Айни пайтда ҳуқуқ эгаси ўзи гаровга қўйган ҳуқуқ бўйича содир бўлган ҳар қандай узгаришлар ҳақида, учинчи шахслар томонидан бу ҳуқуқни бузилиши ҳақида ва ушбу ҳуқуқка нисбатан учинчи шахсларни турли даъволари ҳақидаги гаровга олувчини хабардор қилиб туриши шарт. Ҳуқуқлар гаровга қўйилганида яна бир нарсага эътибор бериш лозим, яъни, баъзи мулкий ҳуқуқлар маълум бир муддат давомида амал қилади. Масалан, ихтирога берилган патент йигирма йил давомида амал қилади. Бинобарин, гаровга олувчи бу ўринда ушбу ҳуқуқ қачон вужудга келганлигини, қачон тугашини ҳисобга олиши лозим. Келажакда вужудга келиши мумкин бўлган ҳуқуқлар ҳам гаровга қўйилиши мумкинми? Бу ўринда шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, келажакда вужудга келиши мумкин бўлган мулкий ҳуқуқлар ҳам гаровга қўйилиши мумкин. Энг асосийси, гаровга олувчи томонидан келажакда вужудга келадиган мулкий ҳуқуқларни гаровга олишга таваккалчилик асосида розилик берилишидир. Чунки, келажакда вужудга келиши мумкин бўлган айрим мулкий ҳуқуқлар баъзи сабабларга кўра вужудга келмаслиги ҳам мумкин. Масалан, ихтирочи ўзи яратган ихтиросига патент олиш учун талабнома беради. Маълумки, бундай талабнома давлатнинг тегишли идораси томонидан маълум бир муддат ичида кўриб чиқилади ва ушбу ихтирочига патент берилиши мумкин. Баъзи холларда эса патент ҳуқуқи ушбу ихтирочидан олдин бошқа шахсга айнан ушандай патент берилганлиги натижасида вужудга келмаслиги ҳам мумкин. Демак, бундай ҳолатда гаровга олувчи вужудга келиши эхтимолидан узоқ бўлган мулкий ҳуқуқни гаров нарсаси сифатида расмийлаштирган бўлади. Шу сабабли ҳам гаровга олувчи келажакда вужудга келадиган мулкий ҳуқуқни гаровга олишдан аввал ушбу ҳуқуқнинг келажакда вужудга келиши қай даражада реаллигини ҳисобга олиб тегишли хатти-ҳаракаталар қилиши лозим. Баъзи, сохаларда, айниқса қишлоқ хўжалигида келажакда вужудга келиши мумкин бўлган ҳуқуқ гаров нарсаси сифатида кенг қўлланилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Кичик ва ўрта тадбиркорликни рағбатлантириш механизмини такомиллаштириш тўғрисида»ги 1998 йил 27 майдаги 232-сонли қарорида хорижий кредит линияларини ваколатли ижрочи банкларига кичик ва ўрта бизнес субъектида гаров таъминоти етарли бўлмаган тақдирда келгуси хосил учун фьючерс контрактларини ёки кредит ҳисобидан сотиб олинган асбоб-ускуналар билан ишлаб- чиқарилган маҳсулотни гаров сифатида қабул қилиш тавсия этилган. Юқоридагилардан мавжуд мулкий ҳуқуқ келгусида вужудга келиши мумкин бўлган мулкий ҳуқуқ сифатида ҳам гаров нарсаси бўлиши мумкинлиги ҳақида хулоса қилиш мумкин. Келгусида ўтиб келиши мумкин бўлган ҳуқуқ албатта реал бўлиши ва гаровга қўювчи томонидан ушбу ҳуқуқ вужудга келиши учун барча чоралар кўрилиши ҳақидаги талаб алоҳида аҳамиятга эга. Шу сабабли ҳам келгуси йилни иш ҳақини гаровга қўйиш ёки ёзиладиган асарни қалам ҳақини гаровга қўйиш мумкин деган фикрларни унчалик жиддий деб бўлмайди. Бу масалада юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, биринчи галда гаровга олувчи ўз ички ишончи билан, асосланган ҳолда таваккал қилиши, ва бунда гаровга қўювчини шахсини ҳисобга олиши, гаровга қўювчи томонидан ҳақиқатдан ҳам келажакда мулкий ҳуқуқни вужудга келишига реал ҳолат мавжудлиги ва гаровга қўювчи томонидан ушбу ҳуқуқни вужудга келишига барча чоралар билан ҳаракат қилинишига ишонч хосил қилиши лозим. Мана шундай холдагина келажакда вужудга келадиган мулкий ҳуқуқлар гаров нарсаси сифатида расмийлаштирилиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 267-моддасида гаров шартномасининг нарсаси (предмети) сифатида ҳар қандай мол-мулк, шу жумладан ашёлар ва мулкий ҳуқуқлар (талаблар) бўлиши мумкинлиги белгилаб қўйилган. Гаров нарсаси сифатида қўйилаётган мол-мулк гаровга қўювчига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлиши шарт. Бинобарин, мулкий ҳуқуқ гаровга қўйилганда ҳам ушбу ҳуқуқ гаровга қўювчига тегишли бўлиши лозим. Қонунда ашёвий ҳуқуқни гаровга қўйишда мулкдорнинг розилиги олиниши шарт қилиб қўйилган. Бу ҳолат хўжалик юритиш ҳуқуқи асосида мол- мулк бириктириб қўйилган давлат корхоналари ва оператив бошқариш ҳуқуқи асосида мол-мулк берилган давлат муассасаларининг ушбу мол-мулкларни гаровга қўя олиш имкониятларини жиддий равишда чеклайди. Фуқаролик кодексининг тегишли меъёрлари мазмунидан англанишича, ҳар қандай ашё ҳам гаров нарсаси бўла олмайди. Суд ҳукмига асосан мусодара қилиниши мумкин бўлмаган мол-мулклар, шунингдек, фуқароларнинг мажбурий тартибда хақ ундириш учун ижрога қаратиш мумкин бўлмаган мол-мулклари ҳам гаров нарсаси бўла олмайди. Бундан ташқари Фуқаролик кодексининг 267-моддасида гаров нарсаси бўлиши мумкин бўлмаган фуқаролик ҳуқуқи объектлари доирасини кенгайиши имкониятини берувчи қоида мавжуд. Мазкур қоидага мувофиқ ундирувни қаратиш мумкин бўлмаган айрим турдаги мулклар, жумладан фуқаролар мулклари гаров предмети бўлиши қонун билан таъқиқлаб ёки чеклаб қўйилиши мумкин. Фуқароларнинг ундирувга қаратиш мумкин бўлмаган мол-мулклари рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан тасдикланган. Гаров шартномасининг тарафлари (субъектлари) - гаровга олувчи ва гаровга қўювчи ҳисобланади. Гаровга олувчи фақат гаров билан таъминланган асосий мажбурият бўйича кредитор бўлиши мумкин. Бир шахснинг асосий мажбурият бўйича кредитор бўлиши ҳамда гаров шартномасида гаровга олувчи бўлиши гаров мажбуриятини бажарилишини таъминлаш воситаси сифатидаги моҳиятидан келиб чиқади. Гаровга олувчининг ҳуқуқий макомини ўрганишда Фуқаролик кодексининг 286-моддасида акс эттирилган қоида эътиборга лойиқдир. Ушбу қоидага биноан гаровга олувчи гаров шартномаси бўйича ўз ҳуқуқларини бошқа шахсга беришида, асосий мажбурият юзасидан қарздордан талаб қилиш ҳуқуқи ҳам берилган тақдирда қонуний ҳисобланади. Мазкур норма Фуқаролик кодексининг 315-моддасида назарда тутилган қоидага асосланган. Унга кўра қонунда ёки шартномада бошқача ҳол назарда тутилмаган бўлса, биринчи кредитор қандай ҳажмдаги ҳуқуққа эга бўлган бўлса, янги кредиторга ҳам шу ҳажмдаги ҳуқуқ ўтади. Бироқ, кредиторнинг ҳуқуқларини бошқа шахсга ўтказиш Фуқаролик кодексининг 313-323-моддаларида кўзда тутилган талабларга риоя қилинган ҳолда гаровга олувчининг ҳуқуқларини бошқа шахсга ўтказиш лозим. Мазкур қоидалар бўйича гаровга олувчи асосий мажбурият бўйича ўз ҳуқуқларини бошқа шахсга ўтказишда қарздорнинг розилигини олиши талаб қилинмайди. Лекин, ушбу қоидага конун ёки шартномада истисно бўлиши ҳам мумкин.

Кредитор ўз ҳуқуқларини бошқа шахсга ўтказишда қарздорнинг розилигини сўрамаса ҳам уни хабардор қўйиш лозим, акс ҳолда янги кредитор манфаатига зарар етказилиши мумкин. Ўз ҳуқуқларини бошқа шахсга ўтказаётган кредитор янги кредиторга талаб қилиш ҳуқуқларини берганлигини тасдиқловчи ҳужжатларни ҳам бериши керак. Ҳолбуки, кредиторга шундай ҳужжатлар тақдим қилинмаса, янги кредитор ҳуқуқни қабул қилишдан бош тортишга ҳаклидир. Кредитор талабларини бошқа шахсга ўтказиш процедураси ҳам маълум тартибга бўйсунади. Умумий қоидага кўра талаб қилиш ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказишда ҳам ушбу ҳуқуқ қандай шаклда расмийлаштирилган бўлса, айнан шундай тартибга риоя қилиниши керак. Масалан, оддий ёзма шаклда тузилган битим ёки нотариал идорада тасдиқланган шартнома бўйича кредитор талаблари бошқа шахсга ўтказишда айнан шундай процедурага риоя қилиш талаб қилинади. Гаровга олувчига айрим холларда гаров билан таъминланган мажбуриятларни муддатидан аввал бажарилишини талаб қилиш ҳуқуқи берилган. Кредиторнинг бундай ҳуқуқлари Фуқаролик кодексининг 282-моддасида акс эттирилган. Мазкур қоидага асосан қуйидаги ҳолларда гаровга олувчи мажбуриятини муддатидан аввал бажарилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади: - гаров ашёси гаровга қўювчида қолдириладиган гаров шартномаси қоидаларига зид равишда гаров нарсаси гаровга қўювчи эгалигидан чиқганда; - қўювчи гаров нарсасини алмаштириш тўғрисидаги қоидани бузганда; - гаровга қўювчи жавобгар бўлмайдиган ҳолатда гаров нарсаси нобуд бўлса; - гаровга қўювчи навбатдаги гаров тартибини бузганда; - гаровга қўювчи унга қолдирилган гаров мулкини сақлаш ва қўриқлаш бўйича мажбуриятларини бажармаганда; - гаровга қўювчи гаров нарсасини тасарруф қилиш қоидаларини бузганда. Сўнгги уч ҳолат юз берганда гаровга олувчи нафақат мажбуриятни муддатидан илгари бажарилишини талаб қилишга, балки талаби бажарилмаганда муддатидан аввал ундирувни гаров нарсасига қаратиши мумкин. Гаровга қўювчи сифатида асосий мажбурият бўйича қарздор ёки учинчи шахс бўлиши ҳам мумкин. Қонунда гаровга қўювчига нисбатан қўйиладиган асосий талаб - гаровга қўйилган мулкнинг эгаси бўлишдир. Зеро, мулк гарови, уни сотиш имкониятининг мавжудлигини кўзда тутади. Шунинг учун мулк эгаси гаровга қўювчи бўлиши мумкинлиги муҳим аҳамиятга эга. «Гаров тўғрисида»ги Қонун бўйича мулк эгасидан ташқари хўжалик юритиш ҳуқуқига эга бўлган шахс ҳам гаровга қўювчи бўлиши мумкин. Хўжалик юритиш ҳуқуқининг мазмуни Фуқаролик кодексининг 14-бобида белгиланган меъёрлар доирасида мулкдан фойдаланиш, эгалик қилиш ва тасарруф қилиш ҳуқуқини англатади. Фуқаролик кодексининг 177-моддасида мулк турига қараб унга бўлган ҳуқуқ доираси белгиланган. Масалан, кўчмас мулкка нисбатан хўжалик юритиш ҳуқуқига эга бўлган корхона мулк эгасининг розилигисиз уни тасарруф қилиши мумкин

эмас. Бошқа мулкка нисбатан эса хўжалик юритиш ҳуқуқига эга бўлган корхона, агар қонунда бошқа ҳолат назарда тутилган бўлмаса, ўз ихтиёри билан тасарруф қилиш ҳуқуқига эга. Хўжалик юритиш ҳуқуқи асосида бириктириб қўйилган мулкни гаровга қўйиш қонунда мулк эгасининг розилиги билан йўл қўйилади (8-модда). «Гаров тўғрисида»ги Қонуннинг 10-моддасида гаров шартномасини асосий мазмуни белгилаб қўйилган. Унга асосан гаров тўғрисидаги шартномада томонларнинг номи, жойлашган жойи, гаров тури, гаров нарсаси, унинг баҳоси, моҳияти, миқдори ва гаров билан таъминланган мажбуриятнинг бажарилиш муддати, гаровга қўйилган мол- мулк рўйхати, шунингдек, томонларнинг келишуви бўйича эришилган бошқа маълумотлар кўрсатилган бўлиши зарур. Унда гаровга қўйилган мол-мулк томонларнинг қайси бирида эканлиги кўрсатилиши шарт. Ушбу шартлар гаров тўғрисидаги шартномада албатта кўрсатилган бўлиши керак. Бу шартларнинг биронтаси шартномада кўрсатилмаган бўлса, у ҳолда гаров тўғрисидаги шартнома тузилмаган ҳисобланади. ФК 364-моддаси 2-қисмига кўра шартномани нарсаси тўғрисидаги шартлар қонун ҳужжатларида бундай турдаги шартномалар учун муҳим ва зарур деб ҳисобланган шартлардир. Шунингдек, тарафлардан бирининг аризасига мувофиқ келишиб олиниши лозим бўлган ҳамма шартлар муҳим шартлар ҳисобланади. Бинобарин, «Гаров тўғрисида»ги Қонуннинг 10-моддасида кўрсатилган шартлар гаров шартномасининг шартлари ҳисобланади ва амалиётда унга қатьий риоя қилиниши шарт. Гаров тўғрисидаги шартномани ушбу шартларини алоҳида - алоҳида кўриб чиқамиз. Ўзбекистон Республикаси гаров муносабатларининг тартибга солишга қаратилган барча қонун ҳужжатларида гаров тўғрисидаги шартномани ёзма шаклда бўлиши кўзда тутилган. Умумий қоидага кўра шартноманинг ёзма шаклига риоя қилмаслик тарафларнинг ўзлари учун уни ҳақиқий эмаслигини келтириб чиқармаслиги мумкин. Лекин улар ўртасида низо чиққан ҳолда шартномани тузилганлигини, шартноманинг бошқа хусусиятларини ёки умуман битимнинг ҳақиқийлигини исботлаш имкониятидан маҳрум бўладилар. Бироқ қонунда ёки шартномада битимнинг ёзма шаклда расмийлаштириш шарт қилиб қўйилган бўлса, бундай қоидага роия қилмаслик шартномани ҳақиқий эмаслигини келтириб чиқаради. Гаров тўғрисидаги шартномалар ҳам шундай битимлар жумласига киради. Яъни, гаров тўғрисидаги шартнома Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 271-моддасига, «Гаров тўғрисида»ги Қонунининг 11-моддасига асосан фақат ёзма шаклда тузилиши керак. Гаров муносабатлари ўз моҳиятига кўра мураккаблашган муносабатлар тоифасига киради, шу сабабли ҳам гаров шартномаси ёзма шаклда тузилиши ҳақидаги талаб ўринли ва мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаш мумкин. Одатда гаров тўғрисида шартнома тарафларнинг томонидан бундай ҳужжатни имзолаши орқали тузилади ва айрим ҳолларда шартномага гаровга қўйилган мулк рўйхати илова қилиб қўйилиши мумкин. Ёзма шаклдаги шартномани икки тури мавжуд. Оддий ёзма шаклдаги шартнома ва нотариал идорада тасдиқланган шартнома. Айрим холларда шартномани нотариал тасдиқлаш билан бирга уни давлат рўйхатидан ўтказиш талаб қилинади.

Қонунда қайси холларда гаров тўғрисидаги шартнома нотариал тасдиқланиши кераклиги хусусида нормалар акс эттирилган. Агар гаров билан таъминланган асосий мажбурият нотариал тартибда тасдиқлаш лозим бўлган шартнома билан расмийлаштирилган бўлса, гаров тўғрисидаги шартнома ҳам нотариал тартибда тасдиқланиши керак. Шартномаларни нотариал тартибда тасдиқлаш лозимлиги икки ҳолатдан келиб чиқади. Биринчиси, гаров шартномаси нотариал тартибда тасдиқланиши лозимлиги қонун ҳужжатларида кўзда тутилган бўлса, иккинчиси шартномани нотариал тартибда тасдиқлаш тарафларнинг келишуви туфайли амалга оширилиши мумкин. «Гаров тўғрисида»ги Қонунда (11-модда) гаров шартномасини рўйхатдан ўтказишга нисбатан бирмунча соддалаштирилган талаблар қўйилди, яъни: - гаров шартномаси фақат ёзма шаклда тузилиши; - ипотека тўғрисидаги шартнома нотариал гувоҳлантирилиши ва давлат рўйхатидан ўтказилиши; - нотариал тасдиқланиши лозим бўлган шартномага мувофиқ олинадиган мажбуриятларни таъминлаш юзасидан кўчар мол-мулкни ёки мол-мулкка бўлган ҳуқуқларни гаровга қўйиш ҳақидаги шартнома нотариал гувоҳлантирилиши шартлиги кўзда тутилди. Юқоридаги талабларга риоя қилмаслик эса гаров ҳақидаги шартноманинг ҳақиқий эмаслигини келтириб чиқаради. Айрим ҳолларда гаров тўғрисида ёзма шартнома тузиш ва уни нотариал тартибда тасдиклатишнинг узи гаров шартномасини кучга кириши учун, яъни гаров ҳуқуқининг вужудга келиши учун етарли эмас, бундай холларда гаров шартномани давлат рўйхатидан ўтказиш талаб қилинади. Гаров шартномасини давлат рўйхатидан ўтказиш кейинги гаровга олувчиларнинг ёки гаровга қўйилган мулкни сотиб олувчилар манфаатини ҳимоя қилишда катта аҳамиятга эга. Гаровни давлат рўйхатидан ўтказиш аввало гаровдаги мулкни сотиб олувчиларга тегишли мулкнинг ҳуқуқий ҳолати ҳақида маълумот беришга хизмат қилади. Шубхасиз, бу кўп низоларнинг олдини олади. Лекин, шуни таъкидлаш керакки, гаров шартномасини рўйхатдан ўтказиш тартиби ҳақидаги меъёрий ҳужжатлар ўз вақтида ишлаб-чиқилмаслиги ёки қанчалик мукаммал ишлангани қонуннинг самарали ишлашига ўз таъсирини кўрсатади. Гаров ҳуқуқини расмийлаштирувчи норматив ҳужжатлар тизимига Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан ишлаб-чиқилган «Гаров тўғрисидаги шартномаларни нотариал тасдиқлаш ҳақида»ги 1994 йил 1 мартдаги Инструкция ҳам киради. «Гаров тўғрисида»ги Қонуннинг 32-моддасида гаров қуйидаги ҳолларда бекор бўлиши белгиланди: 1) гаров билан таъминланган мажбурият бекор бўлганда; 2) гаровга олувчи гаров тўғрисидаги қонуннинг гаров нарсасини суғурта қилиш ҳақидаги қоидаларини қўпол равишда бузган тақдирда гаровга қўювчи талаби билан; 3) гаровга қўйилган ашё нобуд бўлганида ёки гаровга қўйилган ҳуқуқ бекор бўлганида; 4) гаровга қўйилган мол-мулк ким ошди савдосида сотилган тақдирда, шунингдек, уни реализация қилиш мумкин бўлмаган тақдирда;

5) гаров нарсаси бўлган мол-мулк гаровга қўювчидан қонунда белгиланган тартибда олиб қўйилган тақдирда; 6) агар гаровга қўювчи кредиторга янги қарздор учун жавоб беришга розилик бермаган бўлса, гаров билан таъминланган мажбурият бошқа шахсга ўтказилган тақдирда; 7) даъво муддати ўтганлиги сабабли гаров билан таъминланган мажбурият бўйича ўз талабларини қондириш кредитор учун мумкин бўлмай қолган тақдирда; 8) гаров нарсасини ташкил этувчи ҳуқуқни амал қилиш муддати тугатилган тақдирда ва ниҳоят ҳужжатларида назарда тутилган бошқа ҳолатларда. Гаровга олувчининг талабларини қондириш учун ундирувни қарздор гаров билан таъминлаган мажбуриятни ўзи жавобгар бўлган вазиятларда бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тақдирда гаровга қўйилган мол-мулкка қаратиш мумкин. Умуман олганда гаров ҳуқуқида кредиторнинг талабини гаров нарсасидан қондириш икки босқичга эга бўлади, яъни, биринчидан, ундирувни гаров нарсасига қаратиш ва иккинчидан, гаровга қўйилган мулкни сотиш. Гаров тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ ундирувни гаров нарсасига қаратиш учун қарздор томонидан гаров билан таъминланган мажбуриятнинг бажарилмаслиги ёки лозим даражада бажарилмаслиги асос бўлади. Бу ерда шунга эътибор бериш керакки, агар сўз мажбуриятни лозим даражада бажармаганлик ҳақида бораётган бўлса, бу ўринда мажбуриятни қандай даражада бажарилмаганлигини аниқлаш муҳимдир. Зеро, Фуқаролик кодексининг 279-моддасига мувофиқ "агар қарздор томонидан гаров билан таъминланган мажбуриятни бузиш унча катта бўлмаса ва кредитор талаби гаровга қўйилган мулк қийматига номутаносиб бўлса, ундирувни гаров нарсасига қаратишни рад этиш мумкин". Шунингдек, Фуқаролик кодексида гаров нарсасидан қондириладиган кредитор талабининг ҳажми ҳам кенгайтирилган, яъни гаров нарсасининг қийматидан гаров билан таъминланган мажбуриятни бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик билан боғлиқ бўлган харажатлар, хусусан, фоизлар неустойка, мажбуриятнинг ўз вақтида бажармасликдан келиб чиққан зарарни қоплаш, шунингдек, гаров нарсасини сақлаш ва ундирув билан боғлиқ харажатлар ҳам қопланиши мумкин. Умумий қоидага кўра ундирувни кўчмас мулкка қаратиш суд қарори асосида амалга оширилади. Лекин, тарафларнинг келишувига мувофиқ кўчмас мулкнинг ундириш суднинг аралашувисиз ҳам ҳал қилиниши мумкин. Бунинг учун тарафлар махсус битим тузиши керак бўлади. Бу каби битимларга кодексда икки талаб қўйилади. Биринчидан, бундай битимлар нотариал тартибда расмийлаштирилиши керак. Иккинчидан, битим ундирувни гаров нарсасига қаратишга асос вужудга келгандан кейин тузилиши мумкин. Мазкур қоида ундирувни муқаррар равишда нотариуснинг ижро этиш ёзуви асосида амалга оширишдан жиддий фарқ қилади. Холбуки, аввал нотариус томонидан тасдиқланган гаров тўғрисидаги шартнома нотариусга муқаррар равишда ижро этиш ёзувини киритишга асос бўлган. Энди гаров шартномасини нотариус томонидан тасдиқланиши ундирувни гаров нарсасига муқаррар равишда қаратишга етарли эмас. Бунинг учун махсус битим тузиш талаб қилинади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек,

гаровга қўювчи билан гаровга олувчи ўртасида тузиладиган ундирувни муқаррар равишда амалга ошириш ҳақидаги бу махсус қўшимча битим ўз навбатида нотариал тартибда расмийлаштирилиши лозим. Ундирувни гаровга қўйилган кўчар мулкка қаратиш умумий қоидага кўра суд қарори билан амалга оширилади, агар тарафлар махсус битимга мувофиқ бошқача тартибни кўзда тутмаган бўлса шуни эътиборга олиш жойизки бу ўринда гаров шартномасини судга мурожаат қилмай амалга ошириш ҳақидаги қоидани кўзда тутиши тўғрисида ran бораётгани йўқ. Фуқаролик кодексининг 280-моддасининг 2-қисмига мувофиқ бу борада ҳам қўшимча махсус шартнома тузилиши лозим. Лекин, кодекснинг кўрсатилган моддасида қўшимча битим ундирувни гаровга қўйилган кўчар мулкка қаратишга асос вужудга келгандан кейин тузиш кераклиги кўрсатилмаган. Мазкур қоидалар (Фуқаролик кодекси 280-моддасининг 1 ва 2-қисмлари)нинг ўхшашлигидан ҳамда уларнинг мазмунидан келиб чиқиб, ундирувни суднинг аралашувисиз муқаррар равишда кўчар мулкка қаратиш қўшимча битим ундирувни гаров нарсасига қаратишга асос пайдо бўлганидан кейин тузилиши керак, деган фикрга келиш мумкин. 5. Кафиллик шартномаси, унинг тушунчаси ва қўлланиш шартлари. Тадбиркорлик фаолиятининг субъектига кредитлар беришда банк муассасалари, бошқа кредит муассалари ёки суғурта ташкилотлари кафил бўлишлари мумкин. Бу ҳақда «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуннинг 15— моддасида қуйидагича қайд қилинган: тадбиркорлик фаолияти субъектига кредит берилаётганда банк муассасалари, бошқа кредит ёки суғурта ташкилотлари кафил бўлишлари мумкин. Тўловга қобилиятли юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда кафил бўлишлари мумкин дейилган. Бундан ташқари тадбиркорлик фаолияти субъекти кредит шартномалари бўйича мажбуриятларни таъминлаш тариқасида ўз мол—мулкидан, шу жумладан ашёлар ва мулкий ҳуқуқлардан, шунингдек ўзи олган кредитни тўлай олмаслик хавфи суғуртаси тўғрисидаги суғурта полисидан фойдаланиш мумкин. ФК 292—моддасига кўра, кафиллик шартномаси бўйича кафил бошқа шахс ўз мажбуриятини тўла ёки қисман бажариши учун унинг кредитори олдида жавоб беришни ўз зиммасига олади. Кафиллик тадбиркорлик фаолияти субъектларининг пул—кредит муносабатларида кенг тарқалган мажбуриятни таъминлаб турувчи усулдир. Янги ФК кафиллик шартномасининг келгусида вужудга келадиган мажбуриятни таъминлаш учун ҳам тузилиши мумкинлигини белгилайди (292-м. 2 қ.). Бу қоида амалий аҳамиятга эга бўлиб, чунки қатор ҳолларда тадбиркорлик фаолиятида шартномани тузишда асосий мажбуриятни таъминоти талаб этилади. Масалан, кредит шартномасининг бир шарти бўлиб, банк кредитини қайтариш тўғрисидаги таъминот усули ҳисобланади.

Кафиллик шартномаси кредитор ва кафилнинг келишуви бўйича вужудга келади. ФК кафил сифатида иштирок этиши мумкин бўлган шахслар доирасини маълум даражада чеклайди. Масалан, бюджет ташкилотлари, оператив башқариш ҳуқуқи асосида мулки бўлган давлат корхоналари, унитар корхоналар, қонун бўйича юридик шахс филиаллар ва ваколатхоналар кафил бўла олмайди (ФК 117-м. 3-қ., 178-м., 180-м.). Ундан ташқари, хусусий корхоналарнинг филиаллари ва ваколатхоналари ҳам кафил бўла олмайди, чунки буларнинг ҳаракатлари учун юридик шахс (хусусий корхона) жавобгар бўлади. Кафиллик шартномаси ёзма шаклла тузилгандагина ҳақиқий ҳисобланади. Одатда, кафиллик шартномаси текинга тузилади, лекин шартномада бошқача тартиб белгиланмаса, кафил қарздорга кўрсатган хизматлари учун ҳақ олиш ҳуқуқига эга. Кафиллик учинчи шахс томонидан, қарздор томонида туриб мажбуриятни ижро этмаган тақдирда уни ўз зиммасига олиш ҳақида қўшимча мажбурият олиш ҳисобланади. Агар шартномада кафилнинг жавобгарлиги субсидиар деб кўрсатилмаган бўлса, у ҳолда, у солидар жавобгар бўлади. Агар қонун ёки шартномада бу ҳол белгиланмаган бўлса, кафил тўлиқ ҳажмда жавобгар бўлади. Кафил мустақил субъектдир, у кредиторга нисбатан қарздорнинг барча ҳуқуқаридан фойдаланади. Даъво қилиш ҳуқуқида, ҳатто қарздор даъводан воз кечганда ҳам сақланиб қолади. Қарздор учун мажбуриятни бажармаган кафилга кредиторнинг ҳуқуқлари ўтади. Кредитор талаб қилиб олиш ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатни кафилга бериши шарт. Кафиллик билан таъминланган мажбуриятни қарздор бажарса, бу ҳақда дарҳол кафилни хабардор қилиши шарт. Кафил кўрсатилган хизматлари учун ҳақ олиш ҳуқуқига эга. Кафиллик шартномаси қуйидаги ҳолларда бекор бўлади: — кафиллик билан таъминланган асосий мажбурият бекор бўлса; — кафиллик шартлари жиддий ўзгарса, бунда кафилнинг розилиги олинмаган бўлса; — қарз бошқа шахсга ўтган тақдирда; — ижро муддати етган мажбуриятни кредитор қабул қилиб олмаса; — кафиллик муддати ўтса, агар муддат белгиланган бўлмаса мажбуриятни бажариш муддати келган кундан бошлаб бир йил давомида кафилга даъво қўзғатмаса ва бошқа ҳолларда. Тадбиркорлик фаолияти таваккалчиликка асосланганлиги сабабли, кафиллик шартномаси бўйича кафилнинг жавобгарлиги ҳам ўз хусусиятларига эга. ФКнинг 293- моддасига асосан кафил, агар кафиллик билан таъминланган мажбурият тадбиркор томонидан бажарилмаганда ёки лозим даражада бажарилмаганда кредитор олдида солидар жавобгар бўлади, шартномада назарда тутилган ҳолларда эса субсадиар жавобгар бўлади. Кафил шартномада назарда тутилган ҳолларда, қарздорнинг асосий мажбуриятидан келиб чиқадиган зарарлар учун жавоб бермайди (ФК 293-м. 2-қ.).

Мажбуриятни бажарган кафилга кредиторнинг ушбу мажбурият бўйича ҳуқуқлари ҳамда гаровга олувчи сифатида кредиторга тегишли бўлган ҳуқуқлар кафил кредиторнинг талабини қанча ҳажмда қаноатлантирган бўлса, шунча ҳажмда ўтади. Ундан ташқари кафил кредиторга тўлаган суммага фоизлар тўлашни ва қарздор учун жавобгарлик муносабати билан кўрган бошқа зарарни тўлашни қарздордан талаб қилишга ҳақли. Кафил мажбуриятни бажарганидан кейин кредитор қарздорга бўлган талабни тасдиқловчи ҳужжатларни кафилга топшириши ва талабни таъминлайдиган ҳуқуқларни бериши шарт (ФКнинг 295-м.). Шартнома лозим даражада бажарилганда (асосий мажбурият) унинг асосида ўрнатилган кафиллик ҳам бекор қилиниши лозим. Ундан ташқари кафиллик асосий мажбуриятнинг (шартноманинг) шартлари жиддий ўзгарганда бекор қилинади (ФК 298- м.). 6 . Кафолат, унинг тушунчаси, қўлланиш асослари ва шартлари. Кафолатга биноан банк, бошқа кредит муассаси ёки суғурта ташкилоти (кафил) бошқа шахс (приципал)нинг илтимосига кўра кафил ўз зиммасига олаётган мажбурият шартларига мувофиқ приципалнинг кредитори (бенефициар) пул суммасини тўлаш ҳақида ёзма талабнома тақдим этса, пулни унга тўлаш ҳақида принципиалга ёзма мажбурият беради (ФК 299-м.). Банк кафолат беришдан олдин, қоида тариқасида, прицпал (тадбиркор) билан гарант (кафил) ўртасида битим (шартнома) тузилиб, унга асосан банк кафолат бериш мажбуриятини, тадбиркор эса бу хизматга ҳaқ тўлаш мажбуриятини олади (ФК 300-м. 2 қ.). ФКда банк кафолати берилиши (кимга, нимага асосланиб) аниқ белгиланмаган. Умумий қоидага асосан банк кафолати банк томонидан тўловга қобилиятли деб ҳисобланган тадбиркорга берилади. Банк кафолати тадбиркорлар томонидан кредитор олдидаги ўз мажбуриятларини лозим даражада бажарилишини таъминлашга йўналтирилган. ФКда тадбиркорнинг кафолатни (муддатини) узайтиришни сўраб мурожаат қилиш назарда тутилмаган. Банк кафолати бир томонлама шартнома бўлганлиги учун уни узайтириш кафилнинг хоҳиш— иродасига боғлиқдир. Кафолат кафил томонидан ҳеч қандай ҳолатда чақириб олиниши мумкин эмас, шартномада назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно (ФК 302-м.). Агар кафолатда бошқача ҳолат назарда тутилмаган бўлса, у берилган кундан эътиборан кучга киради. Кафолатда белгиланган тўлов кафолат муддати ўтмасдан олдин бенефициарнинг талаби бўйича туланиши шарт. Бенефициарнинг кафолат бўйича пул суммасини тўлаш ҳақидаги талаби кафолатда кўрсатилган ҳужжатларни илова қилган ҳолда кафилга ёзма равишда тақдим этилиши керак. Талабда ёки унга иловада бенефициор принципиалнинг таъминлаш учун кафолат берилган асосий мажбуриятни бузиши нимадан иборатлигини кўрсатиши керак. (ФК 305-м.)

Умумий қоида бўйича кафил бенефициардан принципиал томонидан асосий мажбурият бажарилмаганлигини исбот қилувчи далилларни талаб қилишга ҳақли эмас. Лекин бенефициар принципиалнинг таъминлаш кафолат берилган асосий мажбуриятни бузиши нимадан иборатлигини кўрсатиши керак, аммо тасдиқлаши шарт эмас. (ФК 307-м. 1 қ.) Кафил икки асос бўйича бенефициарнинг талабини қондиришни рад қилиши мумкин: 1) агар талаблар ёки унга илова қилинган ҳужжатлар кафолат шартларига мос келмаса; 2) талаблар кафолатда белгилаб қўйилган муддат тамом бўлганидан кейин тақдим этилса. (ФК 307-м. 1 қ.) ФК қоида бўйича, кафил томонидан бенефициарнинг талаби єондирилиши бўйича конкрет муддатни белгиламаган. Кафил бенефициарнинг талабини унга илова єилинган қужжатлар билан биpга кафолатда кўрсатилган муддатда кўриб чиєиши, муддат кўрсатилмаганда эса - мутаносиб муддатда бу талаб қамда унга илова єилинган қужжатлар кафолат шартларига мос келиши ёки келмаслигини аниєлаш учун оєилона жонкуярлик кўрсатиши керак (ФК 306-м. 2 қ.). Ҳар бир ҳолатда қандай муддат оқилона ҳисобланиши суд томонидан белгиланади. Юқорида таъкидланганидек, кафилнинг мажбуриятлари асосий мажбуриятга боғлиқ бўлмай, кафолат шартлари билан белгиланади. Масалан, тадбиркор кредит шартномасини ўз вақтида бажара олмаса ва унга (кредиторга) катта фоиздаги суммани тўлаш мажбуриятини олган бўлса, кафил бенефициар олдида кафолатда кўрсатилган сумма доирасида жавоб беради. Агарда шартномада ўзгача ҳолат назарда тутилмаса, кафил кафолат бўйича мажбуриятларни асоссиз бажармаса, ФКга асосан бенефициарнинг пул маблағларидан фойдаланганлиги учун ушбу маблағлар суммасига фоиз тўлаши керак. (ФК 307-м. 1 қ.). Кафилнинг приципалдан кафолат бўйича бенефициарга тўлаган суммаларни регресс тарибида тўлашни талаб қилиш ҳуқуқи кафилнинг приципал билан бажариш юзасидан кафолат берилган келишувида белгилаб қўйилади. (ФК 310-м. 1 қ.). Кафилнинг бенефициар олдидаги мажбурияти қуйидаги ҳолларда бекор бўлади: а) кафолат берилган сумма тўланганда; б) кафолатда белгиланган мудат тамом бўлганда; в) бенефициар кафолат бўйича ўз ҳуқуқларидан воз кечиши ва уни кафилга қайтариб бериши оқибатида; г) бенефициар кафилни унинг мажбуриятларидан озод қилиши ҳақида ёзма ариза бериш йўли билан кафолат бўйича ўз ҳуқуқларидан воз кечиши оқибатида. (ФК 309-м. 1 қ.). Ундан ташқари амалиёда бенефициар томонидан кафилга кафолат хатининг асл нусхасини қайтариши ҳам мазмунига кўра кафолат бўйича мажбуриятнинг бекор бўлганлигини билдиради. Шундай қилиб, банк кафолати, тадбиркорлик муносабатларида (фаолиятида) кредиторлар учун бу усулдаги таъминот асосида кредит беришнинг энг мақбул усули ҳисобланади. Айни пайтда банк кафолати кафил сифатида иштирок этаётган шахсларда зарарни вужудга келтирувчи сабаб деб ҳам баҳоланиши мумкин. Тадбиркорлар, яъни кредит олувчилар олаётган кредитни суғурталаш мақсадида суғурта ташкилотлари билан

тузган шартномасини ҳуқуқий кучга кирмаган кафолатини тақдим этиб, банкдан кредит олганлиги, кейинчалик кредитни кайтарувчи тадбиркор олган кредитларидан нотўғри фойдаланганлиги, унинг оқибатида кредитни қайтаришга имконият бўлмаганда, банк суғурта ташкилотларни ишга жалб қилган вақтда суғурта ташкилотлари суғурталанувчи ҳали суғурта бадалларини тўламаганлиги сабабли шартнома кучга кирмаганлигини билдирганлиги ҳамда жавобгарликдан бўйин товлаётганлиги маълум бўлган. Ҳақиқатда ҳам шартнома кучга кирмаган бўлса, уни жавобгарликка тортиб бўлмаслиги тўғрисида ФКнинг 927-моддасида ва «Суғурта тўғрисида»ги Қонунда ҳам қайд қилинган. Кредит бўйича кафолат ҳар қандай молиявий мустаҳкам корхонадан қабул қилинади. Кафилликни қабул қилиш учун кафил банк эмитетига (кредит берувчи банк) бошқа банкдан мазкур молиявий корхонанинг мустаҳкамлиги ҳақида кафилни олиб келиши керак. Кредитни қайтаришни таъминлаш бўйича яна қуйидаги ҳолатларга эътиборни қаратиш лозим. Яъни, Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 22—бобида назарда тутилган усуллар кредит шартномаси мажбуриятини бажаришга ҳам тааллуқлидир. Асосий мажбуриятни етарли даражада кафолатлайдиган қарздорни тегишли хатти —ҳаракат содир этишга ундайдиган, агар қарздор мажбуриятни бажармаса ёки лозим даражада бажаролмаса, унинг учун салбий оқибатлар вужудга келишини назарда тутувчи махсус чораларга мажбуриятлар ижросини таъминлаш усуллари дейилади. Унинг турлари: неустойка, гаров, кафиллик, кафолат ва закалат. Шулардан кафолатга қискача тўхталадиган бўлсак — кафолат ҳам кафиллик каби асосий мажбурият бажарилишини таъминлашга қаратилган бўлиб, қарздор томонида туриб, жавобгарликни ўз зиммасига олишда ифодаланади. Кафолат муносабатларида уч субъект қатнашади: 1.Кафолат берувчи тараф — банк, бошқа кредит муассасалари, суғурта ташкилотлар; 2. Бенефициар — кредитор асосий мажбурият бўйича талаб қилиш ҳуқуқига эга шахс; 3. Приципал — қарздор зиммасига бурч юклатилган шахс. Кафолатда бенефициар олдидаги мажбурияти принципиал томонидан ҳақ эвазига таъминланади. Айни вақтда кафолат, асосий мажбуриятдан мустақил характерга эга бўлади. Кафолат кафил томонидан бериладиган ёзма ҳужжат бўлиб, унда бинефициар ва принципиал аниқ кўрсатилиши шарт. Кафолат чиқариб олинмайди, бенифициар алмаштирилмайди. Кафолат ёзма бўлиб, берилган кундан бошлаб кучга киради. Приципиал бенефициар олдидаги асосий мажбуриятни бузган тақдирда бенефициар кафолат берган томонга ёзма талаб єўйишга ҳаєли. Кафолат берган томон талабни олгандан сўнг приципиални бу ҳаєда хабардор қилади ва буни оқилона ҳал этишни сўрайди. Кафолат берувчи томони бенефициар олдидаги жавобгарлик шуки, у мажбуриятни кафолатланган суммасини тўлайди. Бироқ кафолат берувчи томонидан кафолат мажбуриятлари бузилса, у етказилган зарарни ҳам тўлайди.

Кафил приципиалга регресс талаб єўйишга ҳаєли. Кафолат шартларига номувофиқ ёки кафолат мажбуриятларни кафил томонидан бузилганлиги учун тўланган суммага регресс талаб єўйилмайди. Кафолат қуйидаги ҳолларда бекор бўлади: — кафолат амалга оширилса; — кафолат муддати тугаса; — бенефициар кафолатдан воз кечса; Кафолат бекор бўлганлигидан хабар топган кафил дарҳол бу ҳақда приципиални хабардор қилиши керак. 7 . Закалат, унинг тушунчаси ва қўлланилиши. Закалат деб, шартнома тузаётган тарафлардан бири шартноманинг тузилаётганини исботлаш ва унинг ижросини таъминлаш юзасидан берадиган пул суммасига айтилади. Закалат тўғрисидаги келишув закалатнинг суммасидан қатъи назар, ёзма равишда тузилиши керак (ФКнинг 311 моддаси). Закалат шартномадаги тараф амалга ошириши керак бўлган тўловлар ҳисобидан тўланган сумма закалат эканлигига, хусусан, ушбу модданинг иккинчи қисмида белгилинган қоидага риоя қилмаслиги оқибатида шубҳа туғилган тақдирда, бу сумма, агар бошқа ҳол исботланган бўлмаса, бўнак (аванс) сифатида тўланган деб ҳисобланади. Закалат кўп ҳолларда фуқаролар ўртасида мажбуриятларни бажарилишини таъминлашни алоҳида усули сифатида кўпроє қўлланилади. Масалан, фуқаролар ва тадбиркорлар ўзларига уй—жойларини ва дачаларини арендага олишда ёки бўлмаса, сотиб олишда ҳам закалатдан фойдаланиш мумкин.[5] Закалат қуйидаги 3 та вазифани бажаради: биринчиси, закалат берилиб тузилган шартнома ҳақиқатан тузилганлигини исботловчи далил ҳисобланади; иккинчиси, закалат шартнома юзасидан аввалдан тўлаб қўйиладиган пул суммаси бўлиб, тегишли тўловлар ҳисобига муайян суммани тўлаган тараф шартномани қисман ижро этган ҳисобланади. Закалат олувчи тараф учун ҳам бу ҳол маълум аҳамиятга эга. Масалан, бирон бир уй—жой ижарага берилишида уй—жой эгаси турар жойни яшаш учун яроқли ҳолга келтириш мақсадида зарур таъмирлар қилади ва ҳоказо; учинчиси, закалат тарафлар ўртасида тузиладиган шартномалар ва келишувлардан келиб чиққан мажбуриятнинг ижро этилишини таъминлаш учун белгиланади. Закалатнинг ушбу вазифаси шундан иборатки, агарда закалат берган тараф шартнома юзасидан олган ўз мажбуриятларини бажармаганда берган закалатини йўқотади. Агар закалат берган тараф шартномадан воз кечган бўлса, бу ҳолда у берган закалатининг қайтариб берилишини талаб қилиб олмайди. Агар закалат олган тараф ўз мажбуриятларини бажармаса, у иккинчи тарафга закалат суммасини тўлашга мажбур бўлади. Баъзи ҳолларда закалат уни берган тарафга бир неча миқдорда қайтарилиши лозим. Агар мажбурият тарафлардан қеч қайсисининг айби билан боғлиқ бўлмаган ҳолда бажарилмаса, ўзаро келишув бўйича бериладиган закалат қайтарилади. Фуқаролик кодексининг 312-моддаси 3—қисмида кўрсатилганидек, шартноманинг бажармаслиги

учун жавобгар бўлган тараф агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, закалат суммасини ҳисобга олган ҳолда иккинчи тарафга зарарларни тўлаши шарт. Агар закалат суммаси зарар суммасидан бир мунча кўпроқ бўлса, у ҳолда фақат закалатгина ундирилади. Амалиётда жуда кўп учрайдиган, жумладан, тадбиркорлар, фуқаролар ва юридик шахслар ўртасида мажбурият бажарилмаслиги натижасида кўрилган зарар закалат суммасидан ошиқ бўлган ҳолларда закалат суммаси ҳам, зарарни қоплаш учун етишмаган сумма ҳам ундирилади. Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашнинг алоҳида усули сифатида кўрилаётган закалат фуқаролар ўртасидаги муносабатда, тадбиркорлар ўртасидаги муносабатда, шунингдек фуқаролар билан ташкилотлар ўртасидаги муносабатда қўлланилиши мумкин. Биз фуқаролик қонунчилигидаги айрим шартномалар шартларида учраб турадиган авансдан закалатнинг фарқини ажрата била олишимиз лозим бўлади. Закалат билан авансни бир-бирига ўхшатган нарса шундаки, буларнинг ҳар иккиси ҳам келажакда тўланадиган суммалар ҳисобидан тарафлардан бири томонидан иккинчисига аввалдан тўланиб қўйилган пул суммаси бўлиб ҳисобланади. Аммо аванс закалатдан фарқ қилиб, мажбуриятларнинг бажарилишини таъминламай, у қуйидаги муносабатларда, масалан, контрактация муносабатларида, пудрат муносабатларида, қурилишга оид пудрат муносабатларида ва шунга ўхшаган бошқа муносабатларда тарафлардан бири иккинчисига берадиган аванс муайян ишларни бажаришни ташкиллаштириш учун зарур бўлган харажатларни қилиш имкониятини беради. Келажакда тўланадиган суммалар ҳисобига аввалдан берилган пул маблағлари ёки бошқа моддий бойликлар шартномани тузилганлигини исботлаш ва унинг бажарилишини таъминлаш мақсадларида берилган ҳоллардагина закалат ҳисобланади. Агар бу икки белгидан ҳеч қайсиси бўлмаса, берилган суммани аванс қаторида ҳисоблаш лозим бўлади.

[1] Зокиров И., Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи. Т.: Адолат, 1996 й., 184-бет. [2] Холматов Р., Миронова О. Обеспечения исполнения обязательств //Российская юстиция, 1996 г. №5, 18-20-бетлар. [3] Ҳ.Раҳмонқулов. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 1—қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. «Иқтисодиёт ва ҳyқyқ дунёси» нашриёт уйи, Тошкент, 1997 й., 422-б.

[4] И.Зокиров. Ўбекистон Республикасининг Фуқаролик ҳуқуқи. Тошкент, Адолат, 1996 й., 213-бет. [5] Ю.К.Толстой, А.П.Сергеева «Гражданское право» Издательство ТЕИС, Часть 1, Санкт-Петербург, 1996 г., стр. 534. www . ziyonet . uz www . nur . uz

Похожие

Мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш. Мажбуриятларнт бузганлик учун жавобгарлик. Мажбуриятларнинг бекор бўлиши

Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат курсатиш

Тадбиркорлик соҳасида яккаҳокимликка қарши курашиш қоидалари

Тадбиркорлик соҳасида қўлланадиган шартномалар тўғрисида умумий қоидалар

Шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик