Шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик - Юриспруденция - Рефераты

Шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

Шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик Режа: 1. Шартнома мажбуриятларининг бузилганлиги учун жавобгарликнинг тушунчаси ва аҳамияти. 2. Шартномавий мажбуриятлар бўйича жавобгарликнинг шакллари. 3. Шартнома мажбуриятлари бўйича жавобгарликнинг асосларига умумий тавсиф. 4. Учинчи шахслар ҳаракатлари учун жавобгарлик.

1 . Шартнома мажбуриятларининг бузилганлиги учун жавобгарликнинг тушунчаси ва аҳамияти. Шартномалар мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келишининг асосидир. Шунга кўра шартномалар тадбиркорлик фаолиятини тартибга солишда асосий восита саналади. Шартнома шартларини бузишнинг олдини олиш ҳамда бартараф этишнинг асосий йўлларидан, воситаларидан бири ҳуқуқий жавобгарлик нормаларини қўллаш, шунингдек бу хилдаги ҳуқуқбузарликлар учун жазо чораларидан фойдаланишдир. Амалиёт шуни кўрсатадики, айрим шартнома мажбуриятларини бажарувчилар баъзан уларни бажарилишига масъулиятсиз қарайдилар. Бундай ҳолларда мажбуриятнинг маълум ҳуқуқий чораларни қўллаш воситасида мажбуран бажарилиши таъминланади. Жавобгарлик - унда кўрсатилган санкцияларни қўллаш хавфи билан шартнома томонларини керакли ҳаракатларни қилишга мажбурлайди. Ҳ.Р.Раҳмонқулов таъкидлайдики, «шартнома мажбуриятларини бузганлик учун жавобгарлик чоралари ташкилот, корхоналарнинг мулкий манфаатдорлигини ҳимоя қилишни таъминлайди, бузилган ҳуқуқларини тиклаш учун имконият яратади, бу ҳуқуқни бузганларга қонуний талаблар билдириш имкониятини беради»1. Ҳуқуқий жавобгарлик чораларини аниқ ва тўғри қўллаш шартнома муносабатлари иштирокчиларининг қонун нормалари ҳамда шартнома шартларини бузилишини олдини олишга, қонундан ва шартномадан келиб чиқадиган мажбуриятларини мажбурий бажарилишини таъмин этишга, у ёки бу томоннинг бузилган ҳуқуқларини тиклаш имкониятини беради. Маълумки, хўжалик шартномаларига биноан томонлар ўзларига бир қатор мажбуриятларни оладилар. Булар, мол-мулкдан, табиат ресурсларидан оқилона фойдаланиш, моддий-техника таъминоти, атроф-муҳит муҳофазаси, ижара ҳақи, ишлаб чиқариш объектлари, асбоб-ускуналарнинг сақланишини таъминлаш, техникадан фойдаланиш қоидалари, ветеринария талаблари, техника хавфсизлиги, ёнғиндан ҳимоя қилиш қоидалари талаблари билан боғлиқ бўлиши мумкин. Шартномалардан келиб чиқадиган ушбу талаб ва шартларга риоя қилмаслик, уларни қўпол равишда бузиш ҳуқуқий жавобгарликка тортиш учу тўла асос бўлиб ҳисобланади.

Хўжалик ҳуқуқий муносабатларда жавобгарликнинг функциясини инкор этиб бўлмайди. У жуда фойдали роль ўйнайди. Ишлаб чиқарувчи корхона билан сотиб олувчи корхона ўртасидаги олди-бердиларнинг эквивалентлигини таъминлайди. (зарарларни қоплаш, неустойкани тўлаш). Аммо шунинг билан жавобгарликнинг роли ниҳояга етмайди. Унинг вазифаларидан бири қарздорни мажбуриятларини бажармаслиги натижасида юзага келадиган зарарнинг олдини олишдир. Жарима санкциялари ва кредитор томонидан қарздорга нисбатан қўлланиладиган тезкор таъсир чоралари шунга хизмат қилади. Аммо юридик жавобгарликнинг моҳияти шундаки, у «корхонанинг хўжалик юритиш фаолиятидан келиб чиқадиган барча салбий иқтисодий оқибатларнинг корхонанинг мулкий доирасидаги инъикосидир», шунинг учун, агар бу оқибатлар бошқа ташкилотнинг фаолият юритиши сабабли юзага келган бўлса, улар ўша ташкилот зиммасига ўтказилиши лозим. Шартномавий мажбурият ижросини рағбатлантиришнинг иқтисодий усулларидан фойдаланиш ва тарафлар ахлоқига ҳуқуқий таъсир чораларини қўллаш орқали таъминланади. Бозор муносабатлари шароитида иқтисодий рағбатлантириш усуллари алоҳида аҳамият касб этади. Мулк ҳуқуқи ёки хўжалик юритиш ҳуқуқи субъектлари бўлган корхоналар ва ташкилотлар мажбуриятларнинг тегишли равишда ижро этилишидан манфаатдордирлар, чунки улар биринчи навбатда ўзларининг ишлаб чиқариш самарадорлигини таъминлашдан, ва иккинчидан, шартномавий мажбуриятларнинг бузилганлиги учун юклатилган мулкий жавобгарлик билан боғлиқ бўлган қўшимча харажатларидан халос бўлишдан манфаатдордирлар. Иқтисодий рағбатлантириш усулларидан фарқли улароқ ҳуқуқий чоралар мажбур қилиш характеридаги кучга эга ва маълум санкциялар қўллаш билан амалга оширилади. Шартномавий жавобгарлик асосларининг моҳияти худди шартномавий бўлмаган (дилект) жавобгарлик асосларининг моҳияти сингаридир. Зеро, у ҳолда ҳам, бу ҳолда ҳам жавобгарлик юклаш учун ҳуқуқбузарлик таркибининг тегишли элементлари мавжуд бўлиши талаб этилади. Аммо шартноманинг маълум шартларини бузганлик учун юклатиладиган шартномавий жавобгарликнинг шакли ва миқдорлари (ҳажми) қонунда олдиндан белгилаб қўйилган ва шартномада тарафлар томонидан шарт қилиб қўйилган ёки тарафлар ўртасида ўзаро келишиб олинган бўлса, ношартномавий, яъни, шартномадан ташқаридаги жавобгарлик ҳамиша

қонунда белгиланган бўлади. Бундай жавобгарликнинг шакллари ва ҳажмларини аниқлаш, шунингдек қарздор ва кредиторни аниқлаш ҳам қонун томонидан юридик жавобгарлик юклаш учун етарли асос сифатида тан олинган маълум ҳолат юзага келиши муносабати билан зарурий ҳисобланади1. Мажбуриятни бажармаганлик учун мулкий жавобгарлик юридик жавобгарликнинг бир қисмидир деб бўлмайди, чунки фуқаролик ҳуқуқий мажбуриятда мулкий жавобгарлик асосий ўринни эгаллайди. Шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик, агар қонунда бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, фақат ҳуқуқбузарнинг айби мавжуд бўлган ҳоллардагина вужудга келади. Жавобгарлик тўғрисидаги фуқаролик ҳуқуқий нормалар фақат қонун бўйича ёки товар етказиб бериш ёхуд олди-сотди шартномси бўйича шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарликка тортилиши лозим бўлган шахсларга нисбатан қўлланилади. Қоида бўйича шартнома тарафларидан бири бўлмаган шахсларнинг зиммасига жавобгарлик юклатилишига йўл қўйилмайди. Мажбуриятлар бузилганда қонунда ва шартномада назарда тутилган ҳуқуқий таъсир чоралари қўлланилади. Шартномавий жавобгарлик жиноий ва маъмурий жавобгарликдан фарқли бузилган фуқаролик ҳуқуқларини тиклашни ҳам ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Шартномавий жавобгарлик умуман мажбуриятларни бузиш натижасида етказилган зарарни тўлиқ қоплаш тамойили асосига таянади. Моддий зарар етказилишида айбдор бўлган корхона-тайёрловчи жавобгарликдан озод этилмаслиги лозим. Шартномавий жавобгарлик шартнома тарафлари - маҳсулот тайёрловчи корхона ва маҳсулот истеъмолчиларининг бузилган иқтисодий тенг ҳуқуқлигини тиклаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Бозор иқтисодиёти шароитларида саноат корхоналари ва қишлоқ хўжалик ташкиотлари фаолияти натижалари ўз-ўзини қоплаш учун бу корхоналар мажбуриятларни бажармаганликлари туфайли етказилган зарар учун мулкий жавобгарлика тортилишлари шарт. Кредитор қарздорнинг айби билан унга етказилган зарарнинг қопланишидан манфаатдордир. Мустақил мулкий жавобгарликни тақазо этадиган шартномавий жавобгарлик ишлаб

чиқарувчилар ва харидорлар фаолиятидаги шартнома интизомини мустаҳкамлаш ишида муҳим ўрин тутади. Шартномавий жавобгарлик корхонанинг улгуржи савдо бўйича мулкий муносабатлари асосини ташкил этадиган моддий рағбатлантириш тамойилларини ҳаётга татбиқ этишнинг усулларидан биридир. Ўтмишда, маъмурий-буйруқбозлик методи ҳукм сурган даврда мажбурият бажарилмаганлиги учун жавобгарлик давлат томонидан ўрнатилган мажбурий ҳолат сифатида қабул қилинарди. Бозор иқтисодиёти шароитида жавобгарликни биринчи навбатда тарафларни уларнинг ўзлари томонидан шартномада назарда тутилган санкциялар таъсири остида мажбуриятларни ижро этишга ўзаро мажбур қилиш ҳолати деб тушуниш керак. Шундай экан, мажбуриятларнинг бузганлик учун жавобгарлик юклаш воситасида фақат қонунда назарда тутилган эмас, балки шартномада назарда тутилган санкциялар ҳам амалга оширилади1. Баъзи бир мажбуриятларнинг бузилганлиги учун қонунга биноан жавобгарлик юклатилади, аммо мажбуриятлар шартномавий характерга эга бўлса, яъни улар шартнома тузилиши натижасида юзага келган бўлса, уларнинг бузилганлиги учун фақат шартномага биноан жавобгарлик юклатилади. Шартноманинг бузилганлиги учун қонунда жавобгарлик назарда тутилган бўлса, яъни тарафлар шартнома тузаётган чоғларида унинг бузилганлиги учун қонунда назарда тутилган жавобгарликни қўллашга келишиб олган бўлсалар шартномани бузган тарафга нисбатан қонунга биноан жавобгарлик қўлланилади. Шу сабабдан, мажбуриятларни бузганлик учун тарафларга уларнинг ўзлари қонунга асосан шартномада назарда тутилган ёки шартномада келишиб олишган санкциялар бўйича жавобгарлик юклатилади, дейиш тўғрироқ бўлади. Шартнома тузиш амалиётининг тўғри йўлга қўйилиши, унинг муҳим иқтисодий масалаларни ҳал этишдаги ролини ошириш тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш, хўжаликни юритиш муаммоларини такомиллаштиришнинг ажралмас таркибий қисмидир. Шартнома тарафларнинг ҳуқуқларини, мажбуриятларини ва жавобгарлигини аниқлаб беради, хўжалик интизомини мустаҳкамлаш учун замин яратади, корхоналарнинг мажбуриятларни ўз вақтида ва сифатли адо этиш масъулиятини оширади.

Тадбиркорлик соҳасида шартнома тузишдан асосий мақсад қўшимча даромад олиш, фойда кўришдан иборат. Бунингсиз барча чоралар, шу жумладан манфаатдорликни кучайтиришга йўналтирилган жавобгарлик ҳам етарли эмас. Манфаатларни мулкий жавобгарликдан халос бўлиш мақсадида мажбуриятларни тегишли равишда ижро этишга йўналтирилган хатти- ҳаракатларга боғлаш лозим. Шартномавий жавобгарлик деганда шартнома бўйича юзага келган мажбуриятларни умуман ижро этмаган ёки лозим даражада бажармаган тарафга нисбатан қўлланиладиган мажбурий таъсир чоралари тушунилади. Мажбуриятларни бузганлик учун юклатиладиган жавобгарлик қоида бўйича шартномавий характерга эга бўлади. Шу сабабдан ҳам у шартномавий жавобгарлик деб аталади, зеро шартномадан ташқари (жиноий) жавобгарликдан фарқли у шартнома шартларининг бузганлиги сабабли юклатилади. Жавобгарлик қуйидаги хусусиятлари ва талабларга жавоб бериши билан шартномавий характерга эга бўлиши мумкин: а) шартнома хўжалик юритувчи субъектлар томонидан «қонунда ман этилмаган ҳамма нарсага рухсат этилади», деган тамойилга мос равишда тузилган бўлиши ва унинг тарафларининг хоҳиш-иродаси эркин ифода этилиши билан; б) жавобгарликни белгилашда шартнома тарафларининг иқтисодий мустақиллиги ва тенг ҳуқуқлиги шартномада назарда тутилган бўлиши билан; в) шартномада унинг мазмунини ташкил этувчи маълум шартларнинг бузилганлиги учун юклатиладиган жавобарлик, унинг шакллари ва миқдори (ҳажми) тарафлар томонидан келишилган, тўғри ва аниқ белгиланган бўлиши билан; г) жавобгарлик шартномада кўрсатилган шартларнинг бузилганлиги (ижро этилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганли) сабабли қўлланилиши мумкин эканлиги билан.

Шартноманинг аҳамияти ошириш сезиларли даражада қонунда мустаҳкамланган ва шартномада назарда тутилган жавобгарлик ҳуқуқи нормаларининг тўғри қўлланилишига боғлиқдир. Мажбуриятларни бузганлик учун юклатиладиган жавобгарликнинг самарадорлигига бозор иқтисодиёти шароитларида шартнома шартларининг бузилиши жавобгарликсиз қолдирилмаган ҳамда хўжаликка етказилган моддий зарарни қоплатиш учун барча таъсир чоралари қўлланилган тақдирдагина эришиш мумкин. Бозор иқтисодиёти йўлига ўтиш ва товар-пул муносабатларини ривожланиши, тадбиркорлик фаолияти доирасида шартноманинг моҳияти ҳамда ўрнини ошиши билан узвий боғлиқдир. Шартнома хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзаро иқтисодий муносабатларини тартибга солишнинг ҳуқуқий воситаси сифатида тарафларнинг ўз зиммаларига олган иқтисодий ва ҳуқуқий кафолатларини (мажбуриятларини) бажаришда ифодаланади. Давлат мулкчилигининг танҳо ҳукмронлиги даврида шартнома уни тузган томонларнинг эркин хоҳиш-ирадасини ифода этувчи тўла ҳуқуқли юридик ҳужжат деб қаралмасдан, у шунчаки режа-топшириқларни бажариш учун бир восита ўрнида қўлланиларди. Шартнома тарафларининг тенг ҳуқуқлиги тан олиниши, уларнинг мажбуриятни бажаришга бўлган масъулиятини оширади, мажбурият бузилган тақдирда қандай салбий оқибатлар юзага келишини тўлиқ ҳис қилади ва унинг олдини олишга ҳаракат қилади. Бозор муносабатлари шароитида томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳажми ҳамда мазмуни ва мажбурият бузганлиги учун жавобгарлик амалдаги қонун асосида келишувлари билан белгиланади. Шартнома томонлар қонунда кўзда тутилмаган ҳуқуқ ва мажбуриятларни ҳам белгилашлари мумкин, лекин улар амалдаги қонунларнинг умумий меъёри ва моҳиятига зид келмаслиги керак. Шартномада кўрсатилган мажбуриятларни бузган томонга нисбатан жавобгарлик қонун ҳужжатларидан ташқари, шартноманинг ўзида жарима ёки пеня шаклида белгиланиши мумкин. Бу эса шартнома мажбуриятларини бажариш масъулиятини ва шартноманинг моҳиятини янада ҳам оширади.

Тарафлардан бири (қарздор) ўз мажбуриятларини бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги туфайли жабрланувчи (кредитор)га етказилган зарарни қоплаш тўғрисида мурожаат этиш ҳуқуқи қонун асосида жабрланувчига берилган. Демак, мажбуриятни бузилганлигини исботлаш вазифаси жабрланувчи (кредитор) нинг зиммасига юклатилади. Мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик тўғрисида умумий тушунчалар, жавобгарликнинг турлари (шакллари) Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг (ФК) 324-339 моддаларида қайд этилган. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 330-моддаси 2- қисмида «Башарти қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мажбурият лозим даражада бажарилмаган тақдирда зарарни қоплаш ва унинг бажарилмаганлиги учун неустойка тўлаш қарздорни мажбуриятини асл ҳолида бажаришдан озод қилади», деб кўрсатилган. Ўтмишда амалда бўлган қонунларга асосан, қарздор мажбуриятни бажармагани учун неустойка, жарима тўлашдан ва етказилган зарарни қоплашидан қатъи назар, мажбуриятни асл (натура) ҳолида бажаришдан озод қилинмас эди. Тадбиркорлик фаолияти учун мажбуриятнинг қандай усулда бажарилишидан қатьи назар, асосий мақсад фойда олишдан иборат эканлиги ҳисобга олиниб, ўтмишда белгиланган қоидалардан чекинилди. ФК нинг 330-моддасининг 2-қисмига асосан мажбуриятнинг бажарилмаганлиги учун неустойка тўланган ва зарар қопланган бўлса, қарздор мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод бўлиши мумкин. Хусусий белгили ашёни (инивидуально определенная вешь) топшириш мажбуриятини бажармаслик оқибатида ашёни ўрнига зарарни қоплашни талаб қилиш (ФКнинг 332-м.), мажбуриятни бажарилиши кечиктирилганлиги оқибатида кредитор ўзи учун аҳамиятини йўқотмаган (ФКни 337-моддасининг 2-қисми) ижрони қабул қилишдан бош тортиш, шунингдек пул тўлаш, мол-мулк олиш билан мажбуриятнинг бажарилишидан воз кечиш ҳам (ФКнинг 342-м.) қарздорни мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод қилади. Қарздорни мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод қилмаслик ҳақида қоида энди мажбурият лозим даражада бажарилмаган ҳолларда қўлланиши мумкин (ФКнинг 330-моддасининг 1-қисми). Шунингдек, Кодекснинг 436- моддасида «Сотувчи чакана олди-сотди шартномаси бўйича мажбуриятни бажармаган тақдирда зарарни қоплаш ва неустойка тўлаш сотувчини мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод қилмайди», деб қайд этилган.

Демак, тарафлардан бири (қарздор) умумий миқдорда маҳсулотни бермаса, яъни мажбуриятни асл ҳолида бажармасдан бунинг учун неустойка тўлаган ва зарарни қоплаган бўлса, у мажбуриятни бажаришдан озод этилиши мумкин. Лекин мажбуриятни лозим даражада бажармаган, яъни маҳсулотни муддатида етказиб бермаган ёки сифатсиз маҳсулот етказиб берган бўлса, у мажбуриятни бажаришни давом эттиришдан озод бўлмайди. Чакана савдода эса сотувчи, харидорнинг манфаатларини кўзлаб, зарарни қоплаш ва неустойкани тўлашдан ташқари, мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод қилинмайди. Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонунининг 14-моддасида ҳам истеъмолчи товарнинг ишлаб чиқарилишига, тузилишига, таркибига доир камчиликларни ёки бошқа нуқсонларни аниқлаган тақдирда сотувчи (ишлаб чиқарувчи) уни айни шундай маркали (моделли, артикулли) товарга етти кунлик муддатда алмаштириб бериши шартлиги, ана шу муддат ўтказиб юборилганда ҳар бир кун учун сотувчи (ишлаб чиқарувчи) истеъмолчига алмаштирилган товарни бериш билан бир вақтда товар баҳосининг бир фоизи миқдорида неустойка (пеня) тўлаши қайд этилган. Масаланинг тўғри ҳал этилиши мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули айбдор тарафга қўшимча мулкий таъсир чораларини қўллаш ёки қўллашни рад этиш билан ифодаланади. Мулкий жавобгарлик шартнома мажбуриятлари бажаришнинг энг кучли воситаларидан бири ҳисобланади. Шу билан бирга бу ҳуқуқдан фойдаланиш ёки фойдаланмаслик кредиторга боғлиқ. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 9-моддаси 1-қисмида «Фуқаролар ва юридик шахслар ўзларига тегишли бўлган фуқаролик ҳуқуқларини, шу жумладан уларни ҳимоя қилиш ҳуқуқини ҳам ўз хоҳишларига кўра тасарруф этадилар», деб кўрсатилган. Шартномага асосланган мажбуриятлар бузилган тақдирда ҳуқуқий жавобгарликка тортиш учун асос бўлиб, биринчидан, шартномага оид ҳуқуқбузариликнинг содир этилиши, иккинчидан, шу хилдаги ҳуқуқбузарликлар учун қонунда ва шартномада белгиланган жавобгарлик чоралари бўлишлиги ҳисобланади.

Шартноманинг мазмунини ташкил этувчи ҳуқуқ ва мажбуриятларни бажаришга мажбур этувчи чора тадбирларнинг қўлланилиши шартнома интизомини мустаҳкамлаш ва тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришни таъминлайди. 2 §. Шартномавий мажбуриятлар бўйича жавобгарликнинг шакллари. Шартномавий жавобгарликнинг иккита асосий шакли мавжуд: булар неустойка ва зарарни қоплашдир. Бу шаклларнинг қўлланилиши умумий шартномавий ҳуқуқ нормалари томонидан назарда тутилади, шунингдек улар шартноманинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда хўжалик юритишнинг у ёки бу соҳасида бевосита ифода этилган алоҳида норматив актлар томонидан назарда тутилган бўлиши ҳам мумкин. Ҳуқуқбузарликнинг маълум бир тури учун қонунда ёки қонун ҳужжатларида назарда тутилган жавобгарликнинг белгиланишини охирги, ҳал этувчи қарор деб ҳисобламаслик керак. Қонунчилик нормаларида назарда тутилмаган мажбуриятларнинг бузилганлиги учун ҳам жавобгарлик юклатилиши мумкин. Бу айниқса, бозор иқтисодиёти шароитларида жуда зарурдир. Битим шартлари ва шартномаий мажбуриятлар бузилишининг баъзи турлари учун жавобгарлик мустақил равишда белгиланиши мумкин. Шартномавий муносабатлар ўрнатилиши сабабли юзага келадиган мажбуриятларнинг бузилганлиги учун қонунчиликнинг моҳиятига зид келмайдиган тегишли жавобгарлик шакллари назарда тутилиши ва қўлланилиши мумкинлиги қонун бирдан инкор этилмайди. Зарарни қоплаш ва неустойкани ундириш мулкий жавобгарлик шакли бўлганлиги учун ўзларига хос хусусиятларга эга: -гарчи зарарни қоплаш жавобгарлик чораси (шакли) сифатида қонунда назарда тутилса ҳам, унинг миқдори, қоида бўйича етказилган зарар миқдорига боғлиқ равишда ҳисоблаб чиқарилади ва у исботланган бўлиши лозим. Демак, зарарни ҳақиқатда ҳам мавжудлигини исботлаш вазифаси зарар кўрган шахснинг, яъни кредиторнинг зиммасига юклатилади. Ҳуқуқбузарликнинг у ёки бу шакли учун қўлланиладиган неустойка (пеня,

жарима) ва уларнинг миқдори ҳар қандай ҳолларда ҳам қонунда ва шартномада назарда тутилади; -зарарларни қоплаш учун умумий даъво муддати амал қилади (Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 150 моддаси); -зарарларни қоплаш учун жавобгарлик асосларининг тўлиқ таркиби мавжуд бўлиши лозим. Булар: ғайриҳуқуқий ҳатти-ҳаракат, зарар, ғайриҳуқуқий ҳатти-ҳаракат билан зарар ўртасидаги сабабий боғланиш, зарар етказувчининг айбидан иборат. Неустойка эса бундай таркиб мавжуд бўлмаганда ҳам ундирилиши мумкин. Неустойкани ундириб олишда етказилган зарар ва сабабий боғланиш борлигини исботлаш талаб этилмайди, ғайриҳуқуқий ҳатти-ҳаракат ва қарздорнинг айби неустойкани ундириш учун етарлидир (ҳуқуқбузарлик ва қарздорнинг айби)1. Шартномавий жавобгарлик шакллари, гарчи улар битта ҳуқуқбузарликка нисбатан қўлланилиши мумкин бўлсада, бир-биридан жиддий фарқ қилади. Жавобгарликнинг маълум бир шаклининг қўлланилиши ва унинг миқдори маълум ҳуқуқбузарлик тури характери билан аниқланади. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг шакллари ичида зарарни ундириш алоҳида ўрин эгаллайди. Чунки фуқаролик хуқуқбузарлик, жумладан, мажбуриятларнинг бажарилмаслиги кўпчилик ҳолларда зарар етказишга бориб тақалади. Шунинг учун ҳам жавобгарликнинг ушбу шакли умумий аҳамиятга эга ва агар қонунда ёки шартномада бошқача ҳол назарда тутилмаган бўлса (Фкнинг 14-моддаси), зарарни ундириш фуқаролик ҳуқуқбузилиши юз берган барча ҳолларда қўлланилади. Фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг бошқа шакллари бундай умумий аҳамиятга эга эмас, улар муайян ҳуқуқбузарликка нисбатан бевосита қонунда ёки шартномада назарда тутилган ҳоллардагина қўлланилиши мумкин. Масалан, агар ижарага олувчи ижарага олинган мол-мулкка шикаст етказса, ижарага берувчи ундан етказилган зарарни ундиришни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Бу ҳақда қонунда ёки шартномада назарда тутилган бўлиши ёки бўлмаслиги аҳамиятга эга эмас. Шикаст етказилганлиги учун неустойкани ундиришга фақат қонунда ёки шартномада назарда тутилган холлардагина йўл қўйилади.

Фуқаролик ҳуқуқи бузилганлиги учун зарарни ундириш, қонун ёки шартномада назарда тутилган айрим истеснолардан ташқари, барча холларда қўлланилиши мумкин бўлганлиги туфайли фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг ушбу шаклини умумий чора деб ҳисоблаш мумкин. Фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг бошқа шакллари махсус чоралар деб ҳисоблаш жоиз, чунки улар фақат қонун ёки шарномада назарда тутилган холлардагина ва муайян хуқуқбузарликка нисбатан қўлланилиши мумкин. Зарарни ундириш умумий чора сифатида бузилган барча мажбуриятларга нисбатан қўлланилади. ФКнинг 324-моддасининг 1-қисмига мувофиқ қарздор мажбуриятни бузганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги туфайли кредиторга етказилган зарарни тўлаши шарт. Демак зарарни қоплаш ҳақидаги кредиторнинг талаби албатта амалга оширилиши керак. Шунинг учун ҳам фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг ушбу шакли алоҳида эътиборга сазовар. Зарарни ундириш фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг бошқа шаклларига тааллуқли бўлган умумий белгилари билан бир қаторда ўзига хос махсус хусусиятларга эга. Мажбуриятни бузган шахс зарарни пул эвазига ёки бошқа мол-мулк эвазига қоплаши мумкин. Шунинг учун ҳам зарарни қоплаш асосан мулкий характерга эга. Ўзининг шу хусусияти билан бошқа шахсий номулкий ҳуқуқий муносабатлардан, яъни номулкий характерга эга бўлган жавобгарликдан фарқ қилади. Зарарни ундириш бўйича мол-мулк фуқаролик муомалада қатнашувчи бир шахснинг (жавобгарнинг) эгалигидан фуқаролик муомалада қатнашувчи иккинчи (зарар кўрган) шахснинг эгалигига ўтказилади. Шундай экан зарарни ундириш фуқаролик муносабатларида қатнашувчи бир шахснинг иккинчи шахс олдидаги жавобгарлиги ҳисобланади. Шунинг билан зарарни ундириш фуқаролик ҳуқуқдан маҳрум қилишга қаратилган фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг бошқа шаклларидан фарқланади. Масалан, Фуқаролик кодексининг 116-моддасига мувофиқ қонун ҳужжатларининг талабларига мувофиқ келмайдиган мазмундаги битим, шунингдек, ҳуқуқ-тарғибот ёки аҳлоқ асосларига атайин қарши мақсадда тузилган битим ўз-ўзидан ҳақиқий эмасдир. Бундай битимга нисбатан Фуқаролик кодексини 114-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган қоидалар назарда тутилади. Битим ҳақиқий бўлмаганлиги туфайли, унинг тарафларининг ҳар бири бошқасига битим бўйича олган мол-мулкка нисбатан ҳуқуқдан маҳрум бўлади.

Етказилган зарарни қоплаш чораси ҳуқуқбузарнинг мол-мулки ҳисобидан зарар кўрган тарафнинг йўқотган мол-мулк салоҳиятини тиклашга қаратилади. Ҳуқуқбузар зарарни қоплаш йўли билан зарар кўрган шахсни ундан мажбурият бузилмасидан олдин мавжуд бўлган мулкий ҳолатни тиклайди. Бундай тиклаш ҳуқуқбузар мол-мулки ҳисобидан амалга оширилади. Шунинг учун ҳам зарарни ундириш барча ҳолларда дастлабки мулкий ҳолатни тиклаш характерига эга. Фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг шакли сифатида зарарни ундириш ҳақида талаб қўйиш учун мажбурият бузилиши натижасида зарар ҳақиқатда мавжуд бўлиши керак. Зарар деганда, кредиторнинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилинган ёки қилиши лозим бўлган сарф-харажатлар, унинг мол-мулкининг йўқолиши ёки шикастланиши (ҳақиқий зарар), шунингдек қарздор мажбуриятини бажарганида у олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромадлар (бой берилган фойда) тушунилади (ФКнинг 14-м.2-қ). Таъкидлаш лозимки, зарар қаторига биринчи навбатда кредитор қилган ва қарздор томонидан қопланиши лозим бўлган сарф-харажатлар киради. Бой берилган ва шикастлантирилган мулкнинг баҳоси ҳам етказилган зарар таркибига киради. Масалан, кредитор (молни қабул қилиб олувчи ёки юк жўнатувчи) қарздорнинг интизомсизлиги туфайли йўқотилган ёки шунинг натижасида шикастлантирилган мулкнинг баҳосини (ҳақини) интизомсиз қарздордан талаб қилишга ҳақлидир. Қопланадиган зарарлар миқдори қоида бўйича шартномани ижро этмаганлик ёки лозим даражада ижро этмаганлик натижасида кредиторга етказилган амалдаги зарар суммасига мос келиши лозим. Бу зарарни тўлиқ қоплаш тамойилидан келиб чиқади. Қонунчиликда ва шартномада белгиланган ҳолларда неустойка (жарима, пеня) мажбуриятини бузган шахсларга нисбатан санкция сифатида қўлланилади. Неустойка умуман ижро этилмаган ёки лозим даражада бажарилмаган мажбурият суммасига нисбатан маълум фоиз сифатидаги пул суммасида ифодаланади. Нестойкани тўлаш ҳақидаги талаб бўйича кредитор ўзига етказилган зарарни исботлашга мажбур эмас. Неустойка билан фақат ҳақиқий талаб таъминланади. Агар қарздор мажбурият бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун жавобгар бўлмаса, кредитор неустойка тўлашни талаб қилишга ҳақли эмас. Бозор иқтисодиёти шароитида зарарни қоплаш муҳим аҳамиятга эгадир. Мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик сабабли

зарар етказишда айбдор бўлган шахслар зиммасига амалдаги қонунчиликда назарда тутилган тартибда ва миқдорда моддий жавобгарлик юклатилади. Бундай қоида шартнома томонлари учун муҳим огоҳлантирувчи восита бўлиб хизмат қилади. У зарар кўрган хўжалик юритувчи субъектларни мажбуриятларни лозим даражада бажармаганлиги сабабли юзага келган зарарни аниқлаш ва уларнинг тўлиқ хажмини исботлаш каби оғир ва мураккаб вазифани бажаришни талаб қилади. Бу қоиданинг кенг ёйилиши мулкий муносабатларнинг барча соҳаларида шартнома интизомини мустаҳкамлашга хизмат қилади. Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида корхоналар зиммасига жарима санкцияларини юклаб, улар ёрдамида ундирилган маблағларни рағбатлантириш фондларига ёки давлат бюджетига ўтказиш корхоналар ҳуқуқларини кенгайтириш ҳамда қарзлари бўйича мулкчилик ҳуқуқи ёхуд хўжалик юритиш ҳуқуқи бўйича ўзларига тегишли бўлган мулк билан мустақил равишда жавобгар бўлишлари тенденциясига мос келмайди. Фуқаролик кодексининг 72-моддасига биноан оператив бошқарув ҳуқуқига асосланган давлат унитар корхонаси ҳам ўз мажбуриятлари бўйича биринчи галда ўзи жавобгар бўлади (48-м.), унинг мол-мулки етарли бўлмаган тақдирда давлат унинг мажбуриятлари бўйича субсидиар жавобгарликни ўз зиммасига олади. Шартномавий муносабатларда қўлланиладиган мулкий санкцияларнинг самарадорлиги ва таъсирчанлигини оширишнинг асосий омили неустойкани тўлаш ва зарарларни қоплашнинг манбаларини аниқ билиб олишдир. Мулкий санкциялар тўлашнинг ва зарарларни қоплашнинг манбаларини тўғри белгилаш бу муаммога жуда жиддий ёндашишни талаб этади. Мавжуд кўп омиллар мулкий санкциялар самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади, уларни бартараф этмасдан шартномавий муносабатларни такомиллаштириб бўлмайди. Бозор иқтисодиёти шароитида жарима санкциялари йўналтирилиши лозим бўлган манбаларни қонун тартибида белгилаб қўйиш мақсадга мувофиқ эмас. Хўжалик юритувчи субъектнинг мустақил жавобгарлиги тамойили бўйича жавобгарлик учун моддий манбалар тўғрисидаги масалани корхонани ўзи ҳал этиш лозим, яъни жарима санкцияларини тўлашни ва кредиторларга тўланиши лозим бўлган қарз суммаларини қайси манбалардан олишни биринчи галда ўзи ва уни ташкил этган муассислари ҳал этиши керак.

Ўтмишда давлат корхоналари ва колхоз-кооператив хўжаликларининг мол-мулки иккита, яъни асосий ва муомаладаги (оборот) фондларга ва маҳсус фондлардан ташкил топган бўларди. Асосий фондларга нисбатан қатъий ҳуқуқий режа ўрнатилган бўлиб, улар кредитор олдида қарздор олдида қарздордан қутилиш учун, яъни етказилган зарарни қоплаш ёки неустойкани ундириш учун манба бўлиши мумкин эмас эди. Мажбурият бажарилганлиги учун жавобгарлик асосан муомаладаги фондларга қаратилган бўлиши мумкин эди. Мукофатлаш ва рағбатлантириш фондлари махсус фондлар ҳисобланиб, улардан фақат белгиланган мақсадларда фойдаланиш мумкин эди. Хозирги даврда корхоналарнинг мол-мулки уставной фондлардан ташкил этган бўлиб, уларнинг таркибий қисми ўтмишдаги асосий ва муомала фондини бир қисмидан иборат бўлган пул маблағларидан ҳам ташкил топган бўлиши мумкин. Корхоналарнинг мол- мулкига бўлган қоиданинг ўзгариши ушбу мол-мулкдан зарарни қоплаш, неустойкани ундириш учун манба сифатида фойдаланишга оид қоида- тартибни ўзгартиришга олиб келади. Корхона ўз қарзи бўйича қарздор олдида бутун мол-мулки билан, унинг қандай фондлардан ташкил этилишидан қатъи назар, тўлиқ жавобгар бўлади. Шундай экан хозирги шароитда жавобгарликни ёки санкцияни мукофат ёки рағбатлантириш фондига қаратиш кераклиги ҳақида таклиф киритиш учун ўрин қолмади. Фуқаролик кодексининг 56-моддасида юридик шахс кредиторларнинг талабларини қоноалантириш тўғрисида янги қоидалар назарда тутилган. Мазкур кодекснинг 48-моддасининг 1-қисмига мувофиқ юридик шахс ўз мажбуриятлари бўйича ўзига қарашли бўлган мол-мулк билан жавоб беради. Бундай мол-мулк қаторига бинолар ва иншоотлар билан бирга пул маблағлари, қимматли қағозлар ҳам киради. Демак, ушбу мол-мулкларни мажбурият бажарилмаганлиги натижасида етказилган зарарни қоплаш, неустойкани ундириш учун манба, деб ҳисоблаш мумкин. 3 §. Шартнома мажбуриятлари бўйича жавобгарликнинг асосларига умумий тавсиф. Бозор иқтисодиёти шароитида мажбуриятларни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг қўлланиши ва бунинг учун унинг асосларини аниқ белгиланиши зарурий аҳамиятга эгадир. Бундай шароитда фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг самарадорлиги шартнома мажбурият-ларининг беками кўст бажарилишини таъминлаш билан боғлиқдир.

Кези келганда таъкидлаш ўринлики, шартномавий мажбуриятлар бузилганлиги учун юклатиладиган жавобгарликни белгилашда қонун чиқарувчи орган қуйидаги «иккита муҳим, конституциявий асосланган принципга: мулкчиликнинг турли (шу жумладан, хусусий) шаклларининг эркинлиги ва тенглиги принципига ва иқтисодий фаолият эркинлиги принципига»1 амал қилиши лозим. Шартнома мажбуриятларининг ижро этишга таъсир кўрсатадиган сабаблар жуда турличадир. Улар ички яъни бевосита шартнома тарафларининг хатти-ҳаракатлари билан боғлиқ ва ташқи, яъни, унинг боглиқ бўлмаган сабаблардан иборат бўлиши мумкин. Ушбу сабабларнинг шартномаларни бажарилишига таъсири турли ҳолатларга боғлиқ бўлиши мумкин. Улар баъзи бир ҳолларда у ёки бу шартнома томонининг тегишли чора тадбирлар кўрилмаганлигига, баъзан эса тасодифий фактларга ўзаро боғлиқ бўлади. Шартномани шартларини бажармаслик ёки лозим даражада бажармасликнинг олдини олиш ва уларга йўлга қўймаслик шартнома тарафларидан ҳар бирининг эҳтиёткорлиги ва фаоллигига, мажбуриятларни, ўз вақтида бажариш учун зарур чора-тадбирлар қўллашига боғлиқдир. Мажбурият бажарилмаганлиги учун жавобгарлик асослари объектив ва субъектив тусдаги маълум шарт-шароитлардан иборат бўлиши мумкин. Бундай шарт-шароитлар мавжуд бўлганда жавобгарликни қўллаш мумкинлигига шубҳа йўқ. Объектив тусдаги шарт-шароитлар деганда шартнома тарафларидан бирининг хатти-ҳаракатларнинг ғайриқонунийлиги, яъни мажбуриятни бажармаслиги бунинг натижасида вужудга келган зарар ҳамда ушбу шарт-шароитлар ўртасида сабабий боғланиш тушунилади. Зарар етказувчининг айби эса субъектив шарт-шароит дейилади. Ушбу тўртта таркибнинг ажратиб кўрсатилиши ҳуқуқбузарликнинг ягона асосини таснифлаштиришдан далолат беради. Лекин улар қандай шаклда таснифланишидан қатъий назар қонунда ёки шартномада белгиланган жавобгарликни қўллашда мажбуриятнинг қандай даражада бузилган эканлиги инобатга олинади. Агар мажбурият бузилганлиги натижасида зарар етказилмаган бўлса, шартнома шартларини бузган, шартномада назарда тутилган тегишли талабларга риоя қилмаган шахсга нисбатан қонунда, шартномада белгиланган санкцияларни қўллаш воситасида жавобгарлик мажбурият бузилганлиги ва бунинг учун шахснинг айби мавжудлиги ҳисобга олинади.

Хўжалик фаолияти доирасидаги шартномаларнинг бузилганлиги учун юклатиладиган мулкий жавобгарлик айбдор тарафнинг моддий шароитига қарши қаратилган, унинг камайиши кўринишдаги юз берадиган салбий оқибатдир. Жавобгарликнинг хажми хўжалик юритувчи ташкилоти томонидан йўл қўйилган ҳуқуқбузарликнинг миқёсига боғлиқдир. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик фақат қонунда кўрсатилган шарт- шароитлар вужудга келганда келиб чиқиши мумкин. Бу шарт-шароитлар фуқаролик ҳуқуқбузарлигининг таркибини ташкил қилиб, шу хилдагилар ҳуқуқий жавобгарликка тортиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Булар қуйидагилар: а) зарарнинг мавжудлиги; б) ҳуқуққа зид ҳулқ атвор (мажбуриятни бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик); в) ҳуқуққа зид ҳулқ-атвор билан зарар ўртасидаги сабабий боғланиш; г) айбнинг мавжудлиги. Мана шу элементлар бўлсагина, фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликка тортиш учун асос бўлади. Хўжалик шартномаларида шартнома шартларини бузиш орқали етказилган зарарни тўлаш муҳим амалий аҳамиятга эга. Негаки, шартнома субъектларига етказилган моддий зарар ундирилмаса, бу ҳолат уларнинг моддий-иқтисодий, ишлаб чиқариш манфаатларига жиддий таъсир қилиши мумкин. Шу сабабдан, етказилган зарарни тўлаш жабрланувчи томоннинг бузилган ҳуқуқларини тикланишига олиб келиб, хўжалик шартномаси шартларининг тўғри бажарилишини таъмин этишга ёрдам беради. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асосларини аниқлашда иккита ҳолатга эътибор қаратмасдан бўлмайди: қарздорнинг, зарар етказувчининг айбдорлик презумпцияси ва айбини суд амалиётда кўриб чиқиш. Айбдорлик презумпциясига кўра, айбсизлик ҳолати исботланмагунча, ҳуқуқбузар айбдор деб ҳисобланади. Гумон қилинаётган айбдорлик хусусида низони манфаатдор шахс қўзғатишга хақлидир. Презумпция ҳам худди бошқа презумптив нормаларга ўхшаб типик реал муносабатларнинг

умумлаштирилган ифодасига асосланади. Шартномавий мажуриятларни бузган тарафнинг айби фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликка тортишнинг муҳим асосларидан биридир. Фуқаролик қонунчилигига биноан, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган мажбуриятларни ижро этмаган шахслар қонунда ёки шартномада назарда тутилган ҳоллардан ташқари фақат айб мавжуд бўлган ҳоллардагина мулкий жавобгарликка тортиладилар. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 333-моддасига биноан, мажбуриятларни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жавобгарлик фақат айб мавжуд бўлган ҳолларда юклатилади. Айбсиз жавобгарликка эса фақат қонунда ёки шартномада махсус назарда тутилган ҳоллардагина йўл қўйилади. Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан мажбуриятлар бажарилмаганда ёки лозим даражада бажарилмаганда айб шартномавий жавобгарликнинг асоси сифатида жавобгарликнинг бошқа шаклларидан қатъи назар барча ҳолларда мавжуд бўлиши керак (зарарларни қоплашда, неустойкаларни ундириб олишда). Айб фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг шарти сифатида доимо устунлик қилади, шартномавий мажбуриятларнинг кўпчилигида у шахснинг ўз ғайриҳуқуқий ахлоқи ва унинг натижасига нисбатан руҳий муносабатини англатади. Қоида бўйича айбнинг даражаси ва шакли шартнома бўйича фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг шартлари ва ҳажми (миқдори)га таъсир кўрсатмайди. Умумий қоидага кўра, фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлик шартномага асосланган ва асосланмаган мажбуриятлар бузилганлиги учун юзага келиб чиқади, аммо қонунда назарда тутилган баъзи бир ҳолларда фуқарога ёки юридик шахсга етказилган зарарни қоплашга бўлган жавобгарлик фуқаролик ҳуқуқининг бутун тизимида учрайди. Уларга жумладан қўйидагилар киради: умумий фалокат, реквизиция, давлат ва жамият эҳтиёжларини кўзлаб ерларни олиб қўйишда етказилган зарар, охирги зарурат ҳолатида етказилган зарарни қоплаш киради. Уларни бошқа ғайриҳуқуқий ҳатти-ҳаракатлар натижасида вужудга келадиган мажбуриятлардан фарқлаш лозим. Бундай мажбуриятлар фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликни амалга оширишниг шаклидир. Ҳуқуқий хатти-ҳаракат натижасида етказилган зарарни қоплаш мажбурияти ўз моҳияти бўйича фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг асослари ва функцияларига эга эмас. У тўлиқ мустақил ва ўз юридик табиатига кўра фуқаролар ва юридик шахсларнинг мулкий ҳуқуқ ва

манфаатларини муҳофаза қилиш чораси бўлиб, шартномага асосланган мажбуриятлардан ва бундай мажбуриятлар бузилганлги учун қўлланиладиган жавобгарликдан фарқ қилади. Фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликни қўллаш учун зарур бўлган барча шарт-шароитларнинг йиғиндиси фуқаролик хуқуқбузарлик таркибини ташкил қилади. Фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликни барча холларда қўллаш учун зарур бўлган сабаблар умумий қоидага биноан ҳуқуққа зид хатти- ҳаракат ва қарздорнинг, яъни, мажбуриятни бузган тарафнинг айбидан иборат. Зарарни қоплаш бўйича жавобгарликка тортиш учун бундай зарар ҳақиқатда етказилган бўлиши, шунингдек ҳуқуққа зид хатти-ҳаракат, яъни шартнома шартларининг бузилиши билан унинг оқибатида етказилган зарар ўртасидаги сабабий боғланишнинг борлиги маълум бўлиши керак. Демак, шартномага асосланган мажбурият бузилганлиги учун жавобгарликни қўллашда бундай бузилиш оқибатида зарар етказилган бўлиши ёки етказилмаган бўлишидан қатъий назар, барча ҳолларда шартнома шартларининг бузилганлиги ва бундай бузилишда шартнома тарафининг айби борлиги ҳисобга олинади. Агар шартнома бузилиши натижасида зарар етказилган бўлса, фуқаролик-ҳуқуқбузарлик таркибини ташкил қилувчи барча элементларнинг мавжудлиги ҳисобга олинади. Шартномага асосланган мажбуриятларнинг бузилганлиги учун ҳуқуқбузарлик таркибининг фақат икки элементи (шартнома шартининг бузилиши ва бунда айбнинг бўлиши) ёки барча элементларининг мавжуд бўлишига қараб, жавобгарликнинг шакллари (зарарни ундириш, неустойкани, штрафни, пеняни қўллаш) белгиланади. 4. Учинчи шахслар ҳаракатлари учун жавобгарлик. Учинчи шахснинг ҳаракатлари учун қарздорнинг жавобгарлиги (ФК 324-м.) умумий фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлиги асосларига мувофиқ вужудга келади(ФК 333-м). Қарздор ўзини жавобгарликдан озод қилиш учун ўзининг ҳам, шунингдек учинчи шахснинг ҳам айби йўқлигини исботлаши керак. Мажбуриятни бажаришни учинчи шахс зиммасига юклаш кўпинча ушбу шахс билан қарздор ўртасида тузилган шартномага асосан амалга оширилади. Қонун ҳужжатларига, шартномага ва мажбуриятнинг моҳиятига

мувофиқ мажбуриятни бажариш шахсан қарздорнинг зиммасига юклатилган бўлиши мумкин. Масалан, Фуқаролик кодекси 241-моддасининг 2-қисмига мувофиқ агар мажбуриятни қарздорнинг шахсан ўзи ижро этишга мажбурлиги қонун ҳужжатлари, шартнома ёки мажбуриятнинг моҳиятидан англашилмаса, кредитор қарздор учун учинчи шахс томонидан таклиф қилинган ижрони қабул қилиши шарт. Ушбу модданинг 2-қисми кредитор учун императив тусга эга. Учинчи шахс томонидан таклиф қилинган ижрони кредитор албатта қабул қилиб олиши керак. Қабул қилиб олинганлиги ҳақида қарздорга хабар қилиш ва бу ҳақда қарздор кредитордан талаб қилиш мумкин. Масалан, Фуқаролик кодексининг 240-моддасига биноан бажарилган мажбуриятни шахсан кредиторнинг ўзи ёки у ваколат берган шахс томонидан қабул қилинганлигини исботлаш учун ҳужжат талаб қилиниши Фуқаролик кодексга киритилган янги қоида бўлиб, қарздорга ўз мажбуриятини шахсан ўзи ёки учинчи шахс томонидан бажарилганлиги тасдиқлаш учун асос бўлиб ҳисобланади. Бундай қоиданинг белгиланиши, айниқса, хозирги тадбиркорлик соҳасида ривожланган, нақд пул ҳисобига амалга ошириладиган, вужудга келган мажбуриятларнинг бажарилганлигини исботлаш учун муҳим аҳамиятга эга. Мажбуриятни бажаришни учинчи шахс зиммасига юклаш ҳақидаги қоида 1963 йил қабул қилинган Гражданлик кодексида ҳам назарда тутилган эди(183-м.). Амалдаги Кодексда ушбу қоидага қисман ўзгартириш ва қўшимча киритиш билан сақлаб қолинди. Мажбуриятни учинчи шахс зиммасига юклаш фақат шартномадан келиб чиққан мажбуриятларга нисбатан қўлланилиши мумкинлиги назарда тутилади. Шунинг билан бирга бундай юклаш учунчи шахснинг маъмурий жиҳатдан бўйсуниши сабабли мумкин бўлиши ҳисобга олинмайди. Янги қоидага мувофиқ, мажбуриятни бажаришни қонун ҳужжатларида ёки шартномада назарда тутилган холларда шунингдек, учинчи шахс тарафлардан бири билан тегишли шартнома орқали боғлиқ бўлган қоидаларда учинчи шахс зиммасига юклатилиши мумкин. Фуқаролик кодекси 241-моддасининг 3-қисмида учинчи шахс иштирокида бажариладиган мажбурият бўйича бевосита ким жавоб бериши ҳақида ҳам қоида назарда тутилди. Ушбу қоидага биноан мажбурият бўйича учинчи шахс қонун ҳужжатларида ёки шартномада махсус назарда тутилган тақдирдагина жавобгар бўлиши мумкин. Бошқа ҳолларда, умумий қоидага биноан, жавобгар бўлиш бевосита шартномада тарафларнинг ўртасида

вужудга келади. Қонунга биноан мажбурият бўйича тўғридан-тўғри учинчи шахснинг жавобгар бўлиши ФКниг 1017-моддасида назарда тутилади. Унга мувофиқ товар, ишлар, хизматлардаги нуқсонлар оқибатида етказилган зарар товарни сотувчи ёки тайёрловчи (ижрочи) қопланиши зарур. Маҳсулотни етказиб бериш (поставка) шартномаси бўйича маҳсулотнинг сифати учун жавобгарлик шартнома тарафлари эмас, балки маҳсулотни ишлаб чиқарувчи ва сотиб олувчига етказиб берувчи учинчи шахс - корхона зиммасига юклатилади. Шартномада ҳам тўғридан-тўғри учинчи шахснинг - ижрочининг жавобгарлиги назарда тутилган бўлиши мумкин. Фуқаролик кодекси 598- моддасининг 3-қисмига биноан лизинг олувчи олди-сотди шартномасидан келиб чиқадиган талабларни учинчи шахс мол-мулк сотувчи олдига ҳам қўйиши мумкин. Лизинг шартномасига асосан вужудга келадиган мажбурият иштирокчилари уч шахсдан иборат-лизинг берувчи (ижарага берувчи), лизинг олувчи (ижарага олувчи), лизинг нарсасини ишлаб чиқарувчи (сотувчи)лар. Сотувчи лизинг олувчига нисбатан мажбуриятни бажаришда учинчи шахс сифатида иштирок этади. Лизинг олувчи мол-мулк сотувчи ва лизинг берувчи ўртасида тузилган олди-сотди шартномасилан келиб чиқадиган талабларни, хусусан мол-мулкнинг сифати ва бутлиги, уни етказиб бериш муддатлари ҳақидаги талабларни ва сотувчи томонидан шартнома лозим даражада бажарилмаган бошқа ҳоллардан келиб чиқадиган талабларни қўйиш ҳуқуқига эга. Бундай ҳолларда мол-мулкнинг нуқсонлари учун тўғридан-тўғри сотувчи у билан тузилган олди-сотди шартномасининг иккинчи тарафи бўлган лизинг олувчи олдида эмас балки олди-сотди шартномасини тузишда қатнашмаган лизинг олувчи олдида жавобгар бўлади. Учинчи шахснинг ҳаракати учун жавобгар бўлган қарздор, унга нисбатан қайтарма (регресс) талаб қўйиши мумкин. Бундай талаб мажбуриятнинг учинчи шахс айби билан бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги натижасида етказилган зарарни қоплашга қаратилган даъводан иборат бўлиши мумкин. Мажбуриятнинг учинчи шахс томонидан бажарилмаганлиги учун қўлланиладиган жавобгарликнинг асоси сифатида айбга фуқаролик ҳуқуқи назарияси турлича изоҳ беради:

а) бировнинг айби учун жавобгарлик; б) фақат учинчи шахснинг айби билан боғлиқ ҳаракат учун эмас, балки учинчи шахснинг хўжалик соҳасида содир бўлган кутилмаган ҳолат учун жавобгарлик; в) фақат бировнинг айби эмас, ўз айби учун ҳам жавобгарлик. Биринчи тушунча мазмуни жиҳатдан бир-бирига ўхшаш қуйидаги, масалан, «бировнинг айби» учун, «бировнинг қилмиши» учун ёки «бировнинг хатти-ҳаракати» учун деган иборалар билан ифодаланади. Аммо хулоса қилиб айтганда, ушбу мулоҳазаларнинг барчасини умумлаштирганда битта маънодан иборат, у ҳам бўлса, айб билан боғлиқ ҳаракатлардан, «бировнинг айби» учун жавобгарликдан иборат. Ушбу хулоса тарафдорларининг фикрича, айб учун жавобгарлдик тамойили умумий талаб сифатида бировнигнг айби учун ҳам, учинчи шахснинг айби учун ҳам, қарздорни ўзининг айби бўлмаган тақдирда ҳам жавобгарлик учун асос бўлиб ҳисобланади. Қарздор ўзининг айби эмас, балки бировнинг айби учун жавобгар бўлиши учун асос унинг учинчи шахсни танлашидан ва унинг ҳаракатлари устидан назорат олиб боришидан иборат. Иккинчи нуқтаи назарга мувофиқ, мажбуриятни бажариш учун учинчи шахсни жалб қилувчи қарздор маълум хўжалик фаолиятни амалга оширар экан, у нафақат жалб қилинган шахс ёки ташкилотнинг айбли ҳаракатлари учун жавобгар бўлиши керак, шунингдек ушбу хўжалик соҳасида вужудга келадиган хавф-хатарни ҳам ўз зиммасига олиши керак. Учинчи нуқтаи назарга мувофиқ, мажбурият бўйича қарздорга нисбатан даъво қўзғатилганда нафақат мажбуриятни ижро этувчининг айби, шунингдек қарздорнинг айби ҳам аҳамиятга эга. Қарздорнинг айби мажбуриятни бажариш учун учинчи шахсни танлашда йўл қўйган хатосидан ёки ҳуқуқбузарликни олдини олиш учун тегишли чора-амалда бажарувчи учинчи шахснинг айби, унга топширилган вазифани бажаришда қўйган хатолардан иборат бўлиши мумкин. Умумий қоидага риоя қилинган ҳолда мажбурият бажарилмаганлиги албатта айбдор бўлган шахс, яъни учинчи шахс жавобгар бўлиши керак, лекин учунчи шахсни танлаган, унинг ишбилармонлиги, интизомлилиги учун кредитор олдида кафил бўлган қарздорни учинчи шахснинг хатти- ҳаракатлари учун жавобгарликдан озод қилиб бўлмайди.

Агар қарздор ҳам, учинчи шахс ҳам ўз айблари учун ўзлари мустақил жавоб бериши ҳақида қоида ўрнатиладиган бўлса, қарздорда шартномага асосан вужудга келган мажбуриятни албатта бажарилишини таъминлашга бўлган масъулият йўқолади, унда мажбуриятга нисбатан бетарафлик ҳиссиётлари вужудга келади, учинчи шахснинг хатти-ҳаракатлари учун назорат олиб боришни сусайиб кетиши учун сабаб бўлади. Мажбуриятнинг учинчи шахснинг айби билан бажарилмаганлиги учун қарздорни жавобгарликдан озод қилиб қўйиш кредиторнинг манфаати учун ҳам мақсадга мувофиқ эмас, чунки у мажбурият бажарилмаганлиги натижасида вужудга келган зарарнинг қопланмай қолган қисмини қарздордан ундириш имкониятидан маҳрум бўлади, унга нисбатан субсидиар жавобгарлик бўйича даъво қўзғатиш учун асос қолмайди. Шундай экан, мажбурият бажарилмаганлиги учун ҳам қарздорни, ҳам учинчи шахсни айбдор деб ҳисоблаш зарур. Демак, қарздор фақат ўзининг айби учун эмас, шунингдек учинчи шахснинг айби учун ҳам жавобгар бўлади. Бундай хулосага келиш учун Фуқаролик кодексининг 333, 334-моддаларида ўрнатилган қоидаларга амал қилиш лозим. Ушбу қоидаларга биноан учинчи шахснинг ҳаракатлари учун қарздорнинг жавобгарлиги умумий фуқаролик ҳуқуқи жавобгарлиги асосида вужудга келади. Қарздор ўзини жавобгарликдан озод қилиш учун ўзининг ҳам, шунингдек мажбуриятни бажаришни юклаган учинчи шахснинг ҳам айби йўқлигини исботлаши керак.

Адабиётлар руйхати 1 Рахмонкулов Х.Р. Договорные отношения в агропромышленном комплексе. – Т.: Фан. 1989. 2 Рахманкулов Х.Р. Правовые формы регулирования имушественных отношений хозяйственных организаций. Тошкент. 1976. 3. Рахмонкулов Х.А. Договорные отношения в агропромышленном комплексе. Т.: Фан. 1989. 4. Х.Рахманкулов. Договорные отношения в агропромышленном комплексе. Тошкент, Фан, 1989. 202-б. 5. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий тараққиётининг асосий принциплари. Т.: Ўзбекистон, 1995 й., 28- б. 6. www . ziyonet . uz

Похожие

Ер конунчилигини бузганлик учун жавобгарлик

Тадбиркорлик қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик

Ўрмон қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик ( урмон конунчилигини бузганлиги учун жавобгарлик

Кишлок хужалик конунларини бузганлик учун жавобгарлик

Сув қонунчилигини бузганлик учун юридик жавобгарлик