Mарказий осиёда никоҳ муносабатларининг диний-ҳуқуқий қоидалар асосида тартибга солиниши - Юриспруденция - Рефераты

Mарказий осиёда никоҳ муносабатларининг диний-ҳуқуқий қоидалар асосида тартибга солиниши

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

77 KB

M арказий осиёда никоҳ муносабатларининг диний-ҳуқуқий қоидалар асосида тартибга солиниши Режа: 1. Шариат ва одат бўйича никоҳ 2. Никоҳ аҳдини тузиш тартиби 3. Никоҳдан ажралиш

Шариат бўйича никоҳ Инсонийлик нуқтаи назаридан қаралганда никоҳ - муқаддас ишдир. Чунки у ҳалоллик асосида қўшилишни маъқул деб билади, никоҳсиз қўшилиш эса ҳаромлик белгисидир. Ҳаромлик таъсири эса бўлажак фарзандларда, оиланинг баракали бўлишида ўз салбий оқибатларини кўрсатиши мумкин. Қонун тилида никоҳ бола туғилишини қонунлаштирадиган алоҳида турдаги хусусий шартномани англатади. Шариат бўйича никоҳ шартномага ўхшаб кетсада, ундан фарқ қилган. У умурбодга тузилади. Шариат муддатли шартларга йўл қўймаган. Агар никоҳ аҳдида муддатли шартларга маълум ҳафта, ой ёки йилга йўл қўйилган бўлса, бундай никоҳ ҳақиқий эмас деб саналган. Шариат бўйича никоҳдан ўтиш учун никоҳдан ўтувчилардан бир қатор шартларга риоя қилиш талаб этилган. Улар: Биринчидан-никоҳдан ўтувчиларнинг ўзаро розилиги; Иккинчидан-никоҳ ёшига тўлиш; Учинчидан-никоҳни гувоҳлар иштирокида тузиш; Тўртинчидан-келин учун қалин ва маҳр тўлаш; Бешинчидан-диний эътиқод бирлиги; Олтинчидан-никоҳдан ўтадиганлар яқин қон - қариндош бўлмаслиги; Еттинчидан-табақа бўйича тенглик; Саккизинчидан-никоҳдан ўтивчиларнинг руҳий жиҳатдан соғлом бўлиши лозим. Шариат бўйича никоҳдан ўтишда турмуш қураётганларнинг розилигини олиш маросими жуда қизиқ бўлган. Бу жараён никоҳ тўйидан бир неча кун олдин келиннинг уйида, маҳалий урф-одатларга кўра расмийлаштирилган. У бўлажак куёв ва келиннинг икки гувоҳ ҳамда

руҳоният вакили иштирокида амалга оширилган. Улардан розилик сўралган ва шу розилик никоҳ шартномасини тузиш учун ҳуқуқий асос ҳисобланган. Шариат бўйича никоҳ ёши уғил болалар учун 12 ёш, қизлар учун 9 ёш белгиланган. Шунда ўғил болалар жинсий жиҳатдан вояга етган бўлишлари лозим. Амалда эса ўғил болалар-14, қиизлар-12 ёшга тўлганда никоҳ тузилган. Шариат бўйича никоҳ аҳдини тузиш вақтида албатта икки киши гувоҳликка ўтиши лозим. Гувоҳликка ўтишга қўйилган шахслар никоҳ аҳдини тузувчиларнинг ўзаро розилигини ўзлари бир вақтнинг ўзида эшитган бўлишлари лозим эди. Шариат бўйича никоҳ аҳдини тузишнинг навбатдаги шарти қалинни тўлаш ва ажратилган маҳрни беришдан иборат бўлган. Бу сиз никоҳ ҳақиқий эмас, деб саналган. Маҳр куёв томонидан келинга берилиб, уй-жой ва сепдан иборат бўлган. Ҳар бир ҳудудда маҳр, қалин ҳажмлари ҳар-хил бўлган. Шариат бўйича, фақат ислом динига мансуб бўлган шахсларгина ўзаро никоҳ туза олган . Агар аёл бошқа диндан ислом динига ўтса, у билан никоҳ қуриш мумкин эди. Мовароуннаҳрда исломга қадар никоҳ муносабатлари тийиб бўлмайдиган ва тартибсиз шаклларда намоён бўлган. Шариат яқин қариндошларнинг ёки кўкалдошлар (бир онани эмиб катта бўлганлар)нинг никоҳини ман қилган. Қуръони каримнинг “Нисо” (4)- сурасинин 22-24-оятларида никоҳ тақиқланган ҳоллар батафсил белгилаб берилган. Никоҳ аҳдини тузишда талаб қилинадиган шартлардан бири табақа бўйича тенгликдир. Никоҳ ҳақиқий тенг бўлиши учун “кафалат” - никоҳга кирувчи шахслар уруғи, қариндошлиги бўйича ва унвонларда тенг бўлиши лозим эди.

Шариат бўйича никоҳ аҳдини тузувчи томонлар руҳий жиҳатдан соғлом бўлиши лозим. Ақлдан озган шахс билан тузилган никоҳ ҳақиқий ҳисобланмайди. Юқорида санаб ўтилган шартларга риоя қилиниб тузилган никоҳгина ҳақиқий ҳисобланган. Шариат бўйича эркаклар бир вақтнинг ўзида бир қанча хотин олишлари, аммо уларнинг сони тўрттадан ошмаслиги лозим эди. Сабаби агар бир эркак фақат бир аёлга уйланиши мумкин дейилса, эркаклар саноғидан ортиб қолган аёлларга зулм қилинган бўлур эди. Яъни, бу аёллар ўзларининг турмуш қуриш ва она бўлиш ҳуқуқларидан маҳрум бўлиб қолар эдилар. Натижада жамиятда нопоклик ва маиший бузуқликлар юзага келар эди. Шунинг учун Ислом моддий имкониятлари бор эркакларга кўп хотинлик бўлишга рухсат беради. Бундай ҳолат Туркистон шароитида ҳам мавжуд бўлиб, эркаклар икки ва ундан ортиқ хотинларга уйланиб, улар билан бир умумий хўжаликни вужудгв келтирганлар. Мусулмоналар никоҳ тузилишига қадар бир қатор диний урф-одатларни бажаришлари лозим бўлган. Бу урф-одатларнинг бири совчилик бўлиб, бўлажак куёвнинг яқин қариндошлари келиннинг ота-онаси ҳузурига бориб, никоҳ тўғрисида келишиб оладилар. Бу жараён “фотиҳа қилиш”, “унаштириш” деб аталган. Иккинчидан, никоҳни халққа эълон қилиш учун зиёфат бериш мусулмонлар учун суннат амалларидан бири ҳисобланган. Учинчидан, никоҳ аҳдини тузиш вақтида руҳоният вакили бўлмиш мулла, икки гувоҳ ва куёв келиннинг уйига, ёки келин ва куёв гувоҳлари билан масжидга боради. Мулла никоҳ “хутба” сини ўқишдан олдин эр- хатинлик шартлари, эр ва хотиннинг бурч ва ҳуқуқларини тушунтиради, келин ва куёвнинг розилигини сўрайди, тасдиқловчи жавобни эшитган мулла никоҳ хутбасини ўқийди. Никоҳ аҳди тузилгандан сўнг никоҳ васиқасини олиш вақтида икки тараф ҳам муллага ёки қозига пул тўлаши лозим эди. Бу васиқа “никоҳ

паттаси”, тўланган пул эса “никоҳ кома” деб номланган. Никоҳ аҳди тузилгандан эътиборон келин эрининг уйида бўлиши лозим. Келин эрининг уйига асосан тўйдан сўнг борган. Юқорида кўрсатилган никоҳ аҳдини тузиш вақтида бажарилиши лозим бўлган ҳолатларни ҳисобга олиб, қўйидаги хулосага келиш мумкин: шариат бўйича никоҳ тузиш ўзига хос ҳусусиятларга эга бўлиб, ислом дини томонидан белгиланган талаблар унинг қонунийлиги ва ошкоралигини таъминлаган. Шариат бўйича тузилган ҳақиқий бўлмаган никоҳ шартларига қуйидагилар киради: Биринчидан - гувоҳлар етарли бўлмаган ёки шариат томонидан қўйилган талабларга риоя қилинмаган (масалан, вояга етмаганлар ёки руҳий касаллар билан никоҳдан ўтиш); Иккинчидан – идда тутиши лозим бўлган аёллар билан тузилган никоҳ; Учинчидан – ҳар хил динга эътиқод қилувчи томонлар билан тузилган никоҳ. Шариат бўйича эр-хотин ўртасидаги муносабатлар Эр-хотиннинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари шариат бўйича белгиланган бўлиб, улар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлар никоҳ аҳди тузилиб, келишилган қалин ва ажратилган маҳр берилгандан кейин бошланади. Оиланинг тинчлиги, унинг фароғатли турмуши шу оиланинг бошида турган эр билан хотин орасидаги дўстона муносабатларга боғлиқ. “Юз бир ҳадис ва унинг шарҳи” тўпламининг 21-моддаси изоҳида: “Турмуш дунёсида эрларнинг ғайрати, тиришқоқлиги нақадар керак бўлса, хотинлари ҳам ўшандоқ ҳаракат қилишлари керак. Оила бошлиғи бўлган эр бор кучи билан ҳаракат қилиб, мол-мулк орттирса-ю, унинг топган молини хотин кўпайтиришга тиришмаса, балки керакмас ўринларга ишлатиб битирса, у оиланинг турмуши ҳеч олга кета олмас. Хотинлар эркакларнинг

ярим қисми бўлгач, албатта, улар эрларининг турмушларига ёрдам бермоқлари керак” 1 . Шариатда эр-хотинларнинг оиладаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари ишлаб чиқилган. “Туғилган болаларнинг оталари болаларининг оналарини имконлари борича едириб-ичиришлари ва кийинтиришлари лозим” (Бақара, 233). Эр оила бошлиғи ҳисобланганлиги туфайли, оила таъминоти учун зарур бўлган моддий неъматларни ишлаб топиши лозим бўлган. Хотин эса оилада асосан уй-рўзғор ишлари ва болалар тарбияси билан шуғулланган. Шунинг учун оиланинг бошқа аъзолари-хотиндан бошлаб, болаларгача оила бошлиғига бўйсуниб, ўз мажбуриятларини бажариб келганлар. Бу ҳолат уларнинг рўзғорда баракали, тинч-тотув яшашларига асос солган. Эрнинг ҳуқуқи бўйича, агар эр қалин ва маҳр тўлаган бўлса, хотин албатта унинг уйида яшаши лозим эди. Эри эр-хотинлик муносабатларига хиёнат қилса ҳам на фуқаролик, на жиноий жавобгарликка тортилмаган. Бу ҳол хотиннинг диний эътиқодини ҳақоратлаш ҳисобланиб, у билан қўпол муносабатда бўлинганлигини билдирган. Хотин бирор жойга бориши лозим бўлса, албатта эридан рухсат олиши даркор эди. Эрнинг розили ва рухсатисиз хотин рўза тута олмайди, хожга бора олмайди. Эр хотиннини моддий таъминлаши лозим эди. Агар эр уйда олти оидан ортиқ муддат бўлмаса-ю, хотинини моддий жиҳатдан таъминламаса, бу ҳолат хотинга эрининг никоҳидан ажралиши учун асос бўла олган. Агар эрнинг биттадан ортиқ хотини бўлса, у ҳолда ҳар бир хотини учун алоҳида хона ажратиб, ҳовлига чиқиш учун алоҳида йўл очиб бериш эрнинг бурчи бўлган. Унинг мулкидан ҳамма хотинлари баробар фойдаланишлари мумкин эди. Хотинининг эридаги ҳаққига нисбатан мажбуриятлари кўпроқдир. Хотин албатта эрининг уйида яшаб, уйни озода ва тоза сақлаб, рўзғор ишларини бажариб, болаларини тарбиялаши лозим. 1 “Юз бир щадис ва унинг шарщи”. Т., 1991, 12 – бет.

Никоҳ аҳди тузилгандан бошлаб эр-хотинлик муносабатига ҳиёнат қилмаслиги даркор. Агар эр хотинга нисбатан зўрлик, қўполлик қилса, эрлик мажбуриятларини бажармаса, унга ҳиёнат қилса, хотин эри билан яшашни рад этиши мумкин бўлган. Хотин ўз зиммасидаги мажбуриятларни бажармаса, эри унга нисбатан жисмоний таъсир чораларини кўриши, хатто ажралиш масаласини қўйиши мумкин бўлган. Агар эр хотинига тирикчилик учун етарли миқдорда маблағ бермаса, у ҳолда хотини, қозининг рухсати билан, эрининг номидан ва унинг жавобгарлиги билан қарз олиши, уйга тегишли мулкдан айримларини сотиши мумкин бўлган. Агар хотин эри олдидаги мажбуриятларини бажармаса, у ҳолда эри уни жазолаш, яъни уни зарар келтирмасдан уриш ва маълум муддат моддий таъминотдан маҳрум қилиш ҳуқуқига эга бўлган. Агар эр ёки хотиндан бири бошқа динга кирса, яъни ислом динидан чиқса, бундай ҳолда улар ўртасидаги никоҳ муносабати тугатилиб, мавжуд бўлган ҳамма мажбуриятлар бекор қилинган. Аммо динга нисбатан хиёнат эр томонидан содир этилган бўлса, у хотинига маҳр беришдан ва идда вақтида моддий таъминлашдан озод этилмаган. Хотини ўлимидан сўнг, эр ҳамма вақт бошқа аёлга уйланиши мумкин бўлган. Хотинга эса эри ўлимидан сўнг бошқа шахсга фақат идда муддати ўтгандан сўнгина турмушга чиқиш рухсат берилган. Шариат оилавий турмуш давомида эр-хотин томонидан топилган мулк уларнинг умумий мулки эканлигини тан олмаган, биргаликдаги турмуш давридаги мулк кимнинг маблағига олинган бўлса, ўшаники ҳисобланган.

Шариат бўйича никоҳдан ажралиш Қуръони карим никоҳдан ажралишга (талоққа) йўл қўяди. Аммо ислом талоқни-оила бузишни мақсадга мувофиқ иш деб ҳисобламайди. Иложи борича оилани сақлаб қолишни тарқиб қилади. Шариат бўйича ажралиш “талоқ” сўзи билан белгиланган. Бу сўзнинг луғавий маъноси қўйиш, қўйиб юбориш демакдир. Қонун тилида бу сўз никоҳдан ажралиш ёки никоҳ шартномаси ўз қонуний кучини йўқотишидир. Шариат бўйича никоҳдан ажралиш шартларига:  ажралишни истаётган шахс муомалага лаёқотли ва вояга етган бўлиши;  ажралиш содир бўлаётган вақтида камида икки гувоҳ иштирок этиши кераклиги кирган. Шариат бўйича никоҳдан ажралиш икки турда бўлган; енгил ва оғир. Никоҳдан ажралишнинг енгил турида эр ажралган хотини билан қайта никоҳдан ўтиши мумкинлиги тушунилган. Енгил ажралиш деганда икки маротаба айтилган ажралиш икки талоқ тушунилган. Ажралишнинг оғир тури эр хотини билан бошқатдан никоҳ туза олмайдиган турдаги ажралишдир. “Уч талоқ” сўзи айтилганда оғир турдаги ажралиш руй беради. Агар эр хотини билан уч маротаба ажралган бўлса, унинг хотини бошқа шахсга турмушга чиқиб, у билан ҳам ажрашгандан сўнг ёки эри ўлган бўлса, белгиланган идда муддати ўтгандан сўнггина бу хотин билан қайтадан никоҳ тузиши мумкин. Бу жараён “ҳалола”, “тозаланиш” дейилади. Енгил ажралишда 17 хил ифода айтиган бўлиши мумкин: “Сен хайдалдинг”, “Сен кесилдинг”, “Сен маҳрум этилдинг”, “Мен сани ўзингнинг оилангга топшираман”, “Мен сени қўйиб юбораман” ва ҳ.к. Эрининг хотини билан қўпол муомалада бўлиши, эр-хотинлик муносабатларига хиёнат қилиши хотинига никоҳдан ажралиш ҳуқуқини

бермас эди. Қуйидаги ҳолатлардагина хотини никоҳни бекор қилишни сўраши мумкин эди:  Агар эри олти ой муддат давомида хотинини моддий таъминламаса;  Агар эри никоҳда яшашга қодир бўлмаса (эрлик иқтидори бўлмаса);  Агар никоҳ ёшлик вақтида тузилган бўлиб, жинсий балоғатга етгандан сўнг ёки маълум ёшга тўлгандан сўнг қиз никоҳда яшашга рози эмаслигини изҳор этса; Агар эри ислом динидан бошқа динга ўтса.

Ф ойдаланиладиган адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., “ Ўзбекистон”, 2002. 2. Каримов И.А. –Ўзбекистон буюк келажаг сари. Т., “Ўзбекистон”, 1998. 3. Каримов И.А. – Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 4. Каримов И.А. – Хавсизлик ва ьарқарор тараққиёт йўлида. Т., “Ўзбекистон”, 1998. 5. Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда. Т., “Ўзбекистон”, 2000. 6. Ўзбекистон Республикаси оила кодекси. Т., “Адолат”, 2000. 7. Ўзбекистон Республикасининг оила кодексига шарҳлар. Т., “Адолат”, 2000. 8. Хотин-қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисида Конвенция, Тошкент-1998. 9. Бағрикенглик тамойиллари Декларацияси. ЮНЕСКО 1995 йил 16 ноябрь, Париж. 10. О.А.Каримова. Қонун, оила, фарзанд ва жамият. Т-2000. 11. О.А.Каримова. Оила ҳуқуқи. Маърузалар матни. ТДПУ. 2002; 12. И.Овчинников. Родительское счастье. М., Из-во политической лит., 1987. 13. Қадриятлар ва ижтимоий тараққиёт. Т., “Ўзбекистон”, 1997. 14. www.akadmvd.uz

Похожие

Ўзбекистонда никоҳ муносабатларининг ҳуқуқий тартибга солиниши

Мустакилликга кадар Узбекитонда никох муносабатларининг хукукий тартибга солиниши

Никоҳ тузишга қўйилган талабларнтнг тарихий ривожланиши

Тадбиркорлик фаолиятининг давлат томонидан тартибга солиниши

Мехнат муносабатлари ва уларни хукукий тартибга солиниши