Мустакилликга кадар Узбекитонда никох муносабатларининг хукукий тартибга солиниши - Юриспруденция - Рефераты

Мустакилликга кадар Узбекитонда никох муносабатларининг хукукий тартибга солиниши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

www.arxiv.uz М устақилликга қ адар Ў збекитонда никоҳ муносабатларининг ҳу қ у қ ий тартибга солиниши Режа: 1. Туркистон Автоном Республикасининг никоҳ тўғрисидаги қонунлари; 2. Бухоро Халқ Республикасида никоҳнинг ҳуқуқий муносабатларини тартибга солиш; 3. Хоразм Халқ Республикасида никоҳнинг ҳуқуқий муносабатларини тартибга солиш; 4. Ўзбекистонда никоҳ тўғрисидаги қонунларнинг ривожланиши.

www.arxiv.uz Туркистон Автоном Республикасининг никоҳ тўғрисидаги қонунлари Жамият тараққиётининг барча босқичларида никоҳ ва оила шакллари жамиятнинг моддий шароитига қараб белгиланиб келган. Ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатлари тараққий этгани сари оила шакллари янада ривожланади, ўз мазмунини ўзгартириб боради. Туркистон АССРда никоҳ ва оилага оида муҳим ҳуқуқий масалалар 1918 йил 16 декабрда қабул қилинган “Фуқаролик ҳолати далолатномлари, никоҳ, оила ва васийлик ҳуқуқи ҳақида РСФСР қонунлар кодекси” да хал этилган эди. 1917 йилда қабул қилинган декретларга нисбатан бу кодекс бир қатор янги ҳуқуқий қоидаларни белгилаб, никоҳ ва оила қонунчилигини маълум тизимга солди. Кодекс 246 моддадан иборат бўлиб, фуқаролик ҳолати далолатномалари, никоҳ ҳуқуқи, оила ҳуқуқи, васийлик ҳуқуқидан иборат тўрт бўлим, 17 бобни ташкил этди. Кодекс фуқаролик ҳолати далолатномалари билан бошланса ҳам, аммо унда асосий эътибор никоҳ ва оила масаласига қаратилган бўлиб, бу масалаларга 130 модда ажратилган эди. Кодексда 1917 йил 18 декабрдаги декретнинг фақат давлат органларида фуқаролик ҳолатлари рўйхатидан ўтган никоҳ юридик кучга эга эканлигини тан олиш тўғрисидаги қоидаси сақлаб қолиниб, никоҳга ўтиш шартлари масаласи янгидан ишлаб чиқилди. Улар қуйидагилардан иборат: никоҳ ёшига тўлиш (қизлар учун 16 ёш, йигитлар учун 18 ёш), никоҳга кирувчиларнинг рухий соғлом бўлиши, якка никоҳлилик, никоҳга ўтувчилар ўртасида юқорига ёки пастга қараган тўғри чизиқ бўйича қариндошлик бўлмаслиги, никоҳ тузиш учун ўзаро розилик. Никоҳ ҳақиқатда ўзаро

www.arxiv.uz розилик асосида тузилаётганлиги ҳақида никоҳга ўтувчилардан тилхат олинган. Никоҳни ҳақиқий эмас деб таниш, эр-хотиннинг ҳуқуқи ва мажбуриятларининг келиб чиқиши асослари, ота-оналар ва болалар ўртасидаги шахсий ҳамда нафақа борасидаги ҳуқуқи ва мажбуриятлари, қариндошлик ҳолатида бўлган шахсларнинг ҳуқуқи ва мажбуриятлари ҳамда бошқа масалалар тартибга солинган. Кодекс оилада эр ва хотиннинг тенглигига асосланиб, она ва бола ҳуқуқини муҳофаза этишга қаратилгандир. Эр-хотин ўртасидаги мулкий муносабатларни белгилашда эр-хотиннинг мулки алоҳида бўлинган мулк деган қоида асос қилиб олинган. Туркистон ўлкасида 1918 йилги кодексни татбиқ этишда, фуқаролик ҳолати далолатномаларини рўйхатдан ўтказиш бўлимларини ташкил этишда, фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиришда Туркистон Ички ишлар халқ комиссарлигининг роли катта бўлди. 1919 йил 15 ноябрда Ички ишлар халқ комиссарлиги “Туркистон Республикасида фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш бўлимларини ташкил этиш ва уларнинг фаолияти” тўғрисида махсус қўлланма қабул қилди. Унда бу органларни ташкил этиш қоидалари ва уларнинг фаолияти батафсил белгиланди. 1922 йил 25 июлда Туркистон Марказий Ижроия Комитети “Туркистон Республикасининг мусулмон халқ судлари тўғрисида Низом” қабул қилди. “Низом” га биноан фуқаролик ишларини (асосан никоҳдан ажралиш ва мерос ишлари масалалари), шунингдек маҳалллий халқларнинг урф-одатлари ва ахлоқи билан боғлиқ ишларни кўриш учун параллел равишда мусулмон халқ судлари ҳам тузилди. Уларнинг таркибига бир йил муддатга бир судья, волость ва шаҳар нормасида маҳаллий халқ томонидан сайланган халқ судялари киради.

www.arxiv.uz Бухоро Халқ Республикасида никоҳнинг ҳуқуқий асослари 1920 йил 2 сентябрда Бухоро амирлиги қулаб, Бухоро Халқ Совет Республикаси вужудга келди. Бухоро Халқ Совет Республикасида никоҳ ва оила тўғрисидаги қонунчилик шариат нормаларига асосланган эди. 1924 йилга қадар БХСРда аёлларни ҳуқуқий ва амалий озод қилишга қаратилган ҳеч қандай қонун қабул қилинмади. 1924 йил 30 январда Бутунбухоро МИК мажлисида ўзбек халқининг тўй ва маракаларини кам маблағ сарфлаб ўтказиш тўғрисида маъруза тингланди. Бутунбухоро Марказий Ижроия Комитети ушбу масала бўйича қарорни муҳокама қилиб, тўй ва марака одатларини бажариш туфайли бўладиган ортиқча харажатларни камайтириш бўйича қонун чиқариш тўғрисида фикрга келди. 1924 йил 17 апрелда Бутунбухоро Марказий Ижроия Комитети маиший жиноятлар тўғрисида декрет қабул қилди. БХСР халқлари одати ҳисобланган никоҳ тузиш учун аёлларни олиб қочиш билан боғлиқ қуйидаги ҳодисалар Марказий Ижроия Комитети томонидан ижтимоий хавфли жиноий ҳаракат деб тасниф этилди:  Аёлларнинг эркига қарши зўрлик қилиб ўғирлаш;  Жинсий жиҳатдан балоғатга етмаган қизларни никоҳга олиш мақсадида ўғирлаш;  Аёлларнинг хоҳишига зид равишда никоҳ расм-русумларини ўтказиш ёки никоҳни қайд қилдириш. БХСРнинг маиший жиноятлар тўғрисидаги қонуни никоҳ ҳуқуқи борасида чиқарилган бирдан-бир акт ҳисобланади. Бухоро Хàлқ Совет Республикаси ҳудудида тузилган диний никоҳлар ёзма шаклда расмийлаштирилмаган, никоҳга кирувчиларга никоҳ

www.arxiv.uz муносабатини тасдиқловчи гувоҳнома ҳам берилмаган. Зарур ҳолларда никоҳ ҳуқуқий муносабатини гувоҳлар кўрсатуви билан тасдиқлаш мумкин бўлган. Хоразм Халқ Республикасида никоҳнинг ҳуқуқий асослари Хоразм Халқ Совет Республикасининг ижтимоий ва давлат тузуми унинг халқ вакиллари Советининг Бутунхоразм 1 қурултойи томонидан 1920 йил 30 апрелда қабул қилинган. 1921 йил 3 июлда Хоразм Халқ Совет Республикасида Халқ Комиссарлари Советининг никоҳ тўғрисидаги 1-сонли буйруғи чиқди. Бу буйруққа биноан никоҳ ёши йигитлар учун 17, қизлар учун 16 ёш белгиланди. Буйруқда кўрсатилган никоҳ ёшига тўлмасдан туриб никоҳ шартномасини тузиш, никоҳ муносабатига кириш ман этилади. Эрга хотинини озиқ-овқат ва кийим-кечак билан таъминлаш мажбурияти юклатилади. Агар қиз ёшлик вақтида биронтага унаштирилиб қўйилган бўлса, у никоҳ ёшига тўлганда унга турмушга чиқишга рози бўлмаса, у ҳолда келиннинг ота-онаси қиз учун олинган қалинни қайтаришлари лозим эди. Буйруқни бузганлар эса 5 йилга қадар муддатга озодликдан маҳрум этилиши мумкин эди. Марказий Осиёда миллий давлат чегараланиши ўтказилгандан сўнг ҳамда Ўзбекистон ССР тузилгач, бу ерда никоҳ-оила муносабатларини “РСФСР гражданлик ҳолатлари акти, никоҳ, оила, васийлик ҳуқуқи тўғрисидаги қонунлар кодекси” билан тартибга солиш давом этди. Ўзбекистонда никоҳий муносабатларнинг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон ССРнинг ташкил топиши ва Бухоро ва Хоразм халқ республикаларининг унинг таркибига кириши оила қонунчилиги бўйича

www.arxiv.uz муҳим муаммоларни кодификациялаш ва унификициялаш (бир хиллаштириш вазифаларини қўйди). Ўзбекистон ССР Ички ишлар халқ комиссарлиги ўзининг 1927 йил 15 январдаги циркулярида бундай ҳолатни ғоят нормал ҳолат, деб ҳисоблаб, никоҳни рўйхатга олиш учун фақат никоҳланувчиларнинг ўзаро розилиги ва никоҳ ёшига тўлганлиги асос бўлишини кўрсатди. Шифокор томонидан берилган маълумотнома эмас, балки қишлоқ Совети ёки маҳалла қўмитаси томонидан берилган маълумотнома никоҳ ёшига тўлганликни исботлайдиган ҳужжат ҳисобланади. ЗАГС (бугунги ФҲДЁ) органлари никоҳга ўтувчилардан паспорт ва аризаларидан ташқари маҳалла қўмитасидан никоҳ ҳақиқатда никоҳга ўтувчиларнинг хоҳиши билан тузилаётганлиги, куёв келин учун унинг ота- онасига анъанавий қалинни бермаганлигини тасдиқловчи ҳужжатларни талаб қилган. Ўзбекистонда Совет Социалистик Республикасининг “Никоҳ, оила ҳамда васийлик ва гражданлик ҳолати актларини ёзиш ҳақида қонунлар кодекси” асосан 1928 йил 7 мартда 2 чақириқ Ўзбекистон ССР Марказий Ижроия Комитетининг 1928 йил 23 июнь қарори билан 1928 йил 1 октябрдан бошлаб амалга киритилди. Умуман иттифоқдош республикаларнинг никоҳ-оила кодексларида принципиал тафовутлар йўқ. Бу кодексларнинг асосида эр-хотиннинг никоҳ- оила муносабатларида тенглиги, болалар ва оналар манфаатларининг давлат томонидан муҳофаза қилиниш принциплари ётади. Ўзбекистон Никоҳ-оила кодексининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унда маҳаллий ўтроқ халқ учун уларнинг фамилияси бўлмаса, никоҳга ўтиш вақтида никоҳга ўтувчилардан биттасининг ота исми бўйича никоҳни расмийлаштириш ва уларнинг никоҳигача бўлган ота исмида қолиш ҳуқуқи берилган. Никоҳдан ажралиш вақтида эса эр-хотиннинг ҳар бирига ўз хоҳиши бўйича фамилия танлаш ҳуқуқи берилган. Эр хотин ўртасида ўзаро келишиш

www.arxiv.uz бўлмаса, у ҳолда бу масала бўйича уларнинг ҳар бирига никоҳгача бўлган фамилияси қайтарилади. 1941-1945 йиллар уруши даврида бир қанча норматив актлар қабул қилинди. Ушбу актлар ичида собиқ СССР Олий Совети Президиумининг 1944 йил 8 июлдаги “Хомиладор аёлларга давлат нафақасини кучайтириш тўғрисида”, “Қаҳрамон она” фахрий унвонини белгилаш ва “Оналик шуҳрати” ордени ҳамда “Оналик медали” медалини таъсис этиш ўғрисида” чиқарган фармонлари алоҳида диққатга сазовордир. Юқорида кўрсатилган қонун-хужжатлардан маълумки, оила ва никоҳ масалалари давлатни доим қизиқтириб келган, давлат назаридан ҳеч ажратилиб қўйилмаган. Сабаби бутун дунёда оила мустаҳкам, иноқ-тотув бўлса, оила соғлом бўлсагина давлатнинг ишлари унумли бўлган. Чунки давлат муассасаларида, унинг бутун фаолиятини юксалтиришда инсонинг харакатисиз ҳеч нарсага эришиб бўлмайди. Давлат фақат халқ туфайли мавжуд, халқ эса оилада туғилади, ўсади, шаклланади. Шунинг учун оила қонунчиликлари босқичма-босқим ривожланиб бориши ҳаёт талаби бўлиб қолган.

www.arxiv.uz Ф ойдаланиладиган адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., “ Ўзбекистон”, 2002. 2. Каримов И.А. –Ўзбекистон буюк келажаг сари. Т., “Ўзбекистон”, 1998. 3. Каримов И.А. – Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 4. Каримов И.А. – Хавсизлик ва ьарқарор тараққиёт йўлида. Т., “Ўзбекистон”, 1998. 5. Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда. Т., “Ўзбекистон”, 2000. 6. Ўзбекистон Республикаси оила кодекси. Т., “Адолат”, 2000. 7. Ўзбекистон Республикасининг оила кодексига шарҳлар. Т., “Адолат”, 2000. 8. Хотин-қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисида Конвенция, Тошкент-1998. 9. Бағрикенглик тамойиллари Декларацияси. ЮНЕСКО 1995 йил 16 ноябрь, Париж. 10. О.А.Каримова. Қонун, оила, фарзанд ва жамият. Т-2000. 11. О.А.Каримова. Оила ҳуқуқи. Маърузалар матни. ТДПУ. 2002; 12. И.Овчинников. Родительское счастье. М., Из-во политической лит., 1987. 13. Қадриятлар ва ижтимоий тараққиёт. Т., “Ўзбекистон”, 1997. 14. П.Азаров. Семейная педагогика. М., Изд-во политической лит.,1985. 15. Гендер и развитие в Узбекистане. Т., 1998. 16. www.akadmvd.uz

Похожие

Ўзбекистонда никоҳ муносабатларининг ҳуқуқий тартибга солиниши

Мехнат муносабатлари ва уларни хукукий тартибга солиниши

Mарказий осиёда никоҳ муносабатларининг диний-ҳуқуқий қоидалар асосида тартибга солиниши

Иш вакти ва дам олиш вактларини хукукий тартибга солиниши

Тадбиркорлик фаолиятининг давлат томонидан тартибга солиниши