Никоҳ тузишга қўйилган талабларнтнг тарихий ривожланиши - Юриспруденция - Рефераты

Никоҳ тузишга қўйилган талабларнтнг тарихий ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142 KB

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ Мавзу Никоҳ утузишга қўйилган талабларнтнг тарихий ривожланиши Текширди : Топилдие в В Тайёрлади; Қаюмов О ТОШКЕНТ – 2015 1

Мундарижа Кириш ..................................................... 3 1-боб Туркистонда ислом дини ёйилгун ч а ва ёйилгандан сў нги қарашлар ................... . 4 1. 1. Туркистонда ислом дини ёйилгунга қадар никоҳ ва оила ҳуқуқий масалалари …………………… 4 1.2. Туркистонда ислом дини ёйилгандан сўнг никоҳ ва оила муносабатларининг одат ва шариат қоидалари билан тартибга солиниши .................... 8 2 –боб Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Никоҳ ва Оила ҳақдаги қонунлари 2.1. Собиқ Совет ҳокимиятининг 1917 йилдаги никоҳ ва оила масалалари бўйича декретлари ................ 11 2.2 Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Никоҳ ва Оила кодекси (1969 йил ) ……….. 15 Ҳулоса Фойдаланилган адабиётлар 2

Кириш Мавзунинг долзарблиги шундаки оилавий муносабатларга шарқда ўтмишдан бошлаб катта аҳамият берилиб келинган. Зардуштийликда оилавий бурч ва фарзанд тарбияси алоҳида ўрин тутган. “Авесто” тадқиқотчиси Ҳ. Ҳомидов ўша даврдаги оилалар тўғрисида шундай деб ёзади: “Эркак зурриёт қолдириш қобилиятига эга бўлса-ю, аммо уйланмаса, унга тамға босишар ёки белига занжир боғлаб юришга мажбур қилишарди. Баъзан бундай эркакни қопга солишиб калтаклашган. “Авесто”да қариндошларнинг ўзаро оила қуриши ман этилган. Қавм ва уруғ қонини тоза, авлодни бенуқсон сақлаш учун шундай қилинган. Кўп болали оилаларга давлат ҳисобидан нафақа тайинлаш лозимлиги қайд этилган, бир йўла икки-уч туққан аёллар мукофот олишга сазовор, деб уқтирилади” 1 . Патриархал оила Марказий Осиё халқларида оиланинг энг дастлабки тарихий шакли ҳисобланган. Бу оила айни замонда жамиятнинг асосий ишлаб чиқариш жамоаси ҳам бўлган. Шунинг учун оилавий муносабатларга, ҳар бир оила аъзоларининг хатти- ҳаракатларига алоҳида эътибор берилган. Марказий Осиёда патриархал оила эрамиздан олдинги биринчи минг йилликларда вужудга келган. Аста-секин ўша даврларда кичик-кичик оилалар вужудга кела бошлаган. Кичик оилалар вужудга келиши билан никоҳнинг шарт-шароитлари ҳам ўзгариб борган. 1 Ҳ . Ҳ , “омидов Ш о ҳ ” нома нинг шу ҳ , “ рати Ў ”, 1991, 93-94 . збекистон бетлар 3

1-боб Туркистонда ислом дини ёйилгунга ва ёйилгандан с қнги қарашлар 1.1. Туркистонда ислом дини ёйилгунга қадар никоҳ ва оила ҳуқуқий масалалари Ўзбек халқи Туркистоннинг қадимий халқларидандир. Бу жумҳурият ҳудудларида ўтказилган қадимшунослик (археологик) тадқиқотларида исботланган ва тасдиқланган 2 . Ўзбек халқининг вужудга келиши, ривожланиши ва унинг кўпайишини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Халқлар кўпайишининг бирдан-бир асоси уларнинг никоҳ ва оила муносабатларида бўлишидир. Жуда қадим вақтларда ҳозирги тушунчадаги никоҳ ва оила муносабатлари бўлмаган. Дастлабки вақтларда гуруҳий никоҳ, яъни бир гуруҳ аёллар билан бир гуруҳ эркаклар ўртасида умумий эр-хотинлик, яқин қариндошлар ўртасида жинсий алоқалар бўлган. Зардуштийлик динининг асосчиси ва Марказий Осиё, Озарбайжон, Эрон ҳамда яқин ва Ўрта Шарқ, айниқса, Хоразм халқлари кўп асрлик ижодининг маҳсули, бир қанча элатларнинг ижтимоий-сиёсий, ахлоқий-нафосат ва аҳлоқий-таълимий қарашларининг вужудга келиши ва ривожланиши тарихини ўрганишда қимматли манба бўлган «Авесто» китобининг муаллифи Спитама Зарадуштра оилавий турмуш масалаларида жуда қизиқ маълумотларни беради. 1 “Авесто”да инсоний бурч фақат ахлоқий йўл-йўриқларни ўзлаштиришдан иборат бўлибгина қолмай, балки инсон оилавий турмуш, яхши ёр ва фарзанд тўғрисида ҳам ўйлаши зарурлиги таъкидланади. Ўша даврда эркаклар роппа- роса 16 ёшидан уйланиб, бир нечта хотин олиш ҳуқуқига эга бўлган. Ҳамма вақт биринчи хотин бошқаларига бош бўлган” 2 “Авесто”да қайд этилишича, эркак киши аввало уйланиш учун моддий ва маънавий томондан тўқ ва жисмонан бақувват бўлиши лозим. Бунинг учун ўз вақтида овқатланиши зарур, акс ҳолда эркак киши ўз хизмат ва ахлоқий бурчларини бажара олмайди. “Еб ичмайдиган инсоннинг тоат-ибодат қилишга кучи бўлмайди, эр-хотинлик вазифасини адо этишга қуввати етмайди, бола туғдира олмайди” (“Ясна”, 33,3-боб). 2 . . – .: , 1992, 121- .Аҳмедов Б Ўзбек улуси Т Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти бет 1 . . - . Йўлдошев Ж Ҳасанов С Авестода ахлоқий таълимий қарашлар ., “ ”, 1992, 21- Т Ўқитувчи бет 2 Маковельский . . А О . - , , 1960, 80-81- Авесто Изд во АН Азербайджанской ССР Баку бетлар 4

Умуман, зардуштийликда оилавий бурч ва фарзанд тарбияси алоҳида ўрин тутади. Бу ўринда “Авесто” тадқиқотчиси Ҳ.Ҳомидовнинг фикрини келтириб ўтиш ўринлидир: “Эркак зурёд қолдириш қобилиятига эга бўлса-ю, аммо уйланмаса, унга тамға босишар ёки белига занжир боғлаб юришга мажбур қилишарди. Баъзан бундай эркакни қопга солиб калтаклашган. “Авесто”да қариндошларнинг ўзаро оила қуриши ман этилган. Қавм ва уруғ қонини тоза, авлодни бенуқсон сақлаш учун шундай қилинган. Кўп болали оилаларга давлат ҳисобидан нафақа тайинлаш лозимлиги қайд этилган, бир йўла 2-3 та туққан аёллар мукофот олишга сазовор, деб уқтирилади”. 1 Патриархал оила Марказий Осиё халқларида оиланинг энг дастлабки тарихий шакли ҳисобланган. Бу оила айни замонда жамиятнинг асосий ишлаб чиқариш жамоаси ҳам бўлган. Шунинг учун оилавий муносабатларга, ҳар бир оила аъзоларининг хатти-ҳаракатларига алоҳида эътибор берилган. Марказий Осиёда патриархал оила эрамиздан олдинги биринчи минг йилликларда вужудга келган. Унинг энг ривожланган даври эрамизнинг биринчи асрларига тўғри келади. Оиланинг бўлиниб кетиши, ўрнига кичик-кичик оилаларнинг таркиб топиши эрамизнинг биринчи минг йиллиги ўрталаридан бошланади ва деярли ХХ асрларгача давом этди. 2 Кичик оилаларнинг вужудга келиши билан бирга никоҳнинг шарт- шароитлари ҳам ўзгариб боради. Патриархал оила мавжуд шароитларда никоҳ шартлари анча қатъий ва чекланган эди. Никоҳ-бу эркак билан аёл ўртасидаги муайян иттифоқнинг ва бу иттифоқнинг жамият, давлат томонидан тан олиниши ва маъқулланишининг тарихий шаклидир. Буюк аллома Абу Райҳон Берунийнинг фикрича, биронта ҳам халқ никоҳдан ҳоли эмасдир. Жамият никоҳ воситаси билан эркак ва аёл ўртасидаги табиий муносабатларни тартибга солиб туради, эр-хотин, ота-она ва фарзандлар ўртасида ахлоқий, ҳуқуқий мажбуриятлар ўрнатади. Никоҳ жинсий эҳтиросни маҳфийлик пардасига ўрайди, эр-хотин орасидаги табиий муносабатга ахлоқий, маънавий гўзаллик, андиша бахш этади. Никоҳ (арабча - қўшилиш) сўзи ўзбек тилига араблардан кириб келган. Араб истилочилари ислом дини қоидаларини ўрнатиш мақсадида Марказий Осиё халқларининг исломдан олдинги дини билан боғлиқ битикларни, маълумотларни йўқ қилиб юборганлар. Бу билан маданиятимиз ривожланишига салбий таъсир кўрсатганлар. Буюк бобокалонимиз Беруний ўзининг “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” асарида берган хабарига қараганда, Марказий Осиёни фатқ 1 . “ ” . ., “ ”, 1991, 93-94-Ҳомидов Х Шоҳнома нинг шуҳрати Т Ўзбекистон бетлар 2 : . . . , 1969, 16- . Қаранг Кисляков Н А Очерки по истории брака у народов средней Азии и Казахстана Ленинград бет 5

этган араб лашкарбошиси Қутайбанинг буйруғиға кўра Хоразм ёзувини яхши биладиган ва уни бошқаларга ўргатадиган кишилар ўлдирилган 1 . Шунинг учун бўлса керак, айрим тадқиқотлар исломгача бизда эркак ва аёл ўртасида никоҳ деган тушунча бўлмаган, деб эътироф этадилар. Бу фикр ҳақиқатга тўғри келмайди. Қадимги грек тарихчиси Страбоннинг (милоддан ав. 64-63-мил. 23-24 йиллар) ёзишича, ҳар бир массагетнинг ўз хотини бўлган 1 . Ана шу тарихчининг фикрига қараганда, эркаклар ва аёллар жинсий ҳаётда муайян эркинликларга ҳам эга бўлганлар. Умуман олганда, Марказий Осиёда аёлларга қадимдан катта ҳурмат билан қаралган. Улар жамиятда эркаклар билан тенг ҳуқуқлардан фойдаланишган. Геродотнинг “Тарих” номли асарида ватанпарвар аёл Тўмарис ҳақида келтирилган тарихий маълумот бунга ёрқин мисол бўла олади. Бунга кўра, Турон аҳолиси Тўмарис бошчилигида босқинчи Қайхусрав армиясига қақшатқич зарба беради. Бошқа бир қадимги грек тарихчиси - Элион қолдирган маълумотга кўра, Марказий Осиёдаги йирик қабилалардан бири бўлган сакларнинг одатлари бўйича уйланишни истаган ҳар бир йигит ўзи уйланмоқчи бўлган қиз билан ер ости уйида кураш тушиши шарт бўлган. Йигит курашда ғалаба қилган тақдирдагина уйланиш ҳуқуқига эга бўлган. Акс ҳолда ўнинг ўзи қизнинг асирига айланган. Демак, бу ерда кураш ўзига хос тарзда никоҳ вазифасини бажарган. 3 Марказий Осиё халқларининг машҳур достонлари - “Ўғўзнома”, “Алпомиш” ва “Манас”ларда никоҳ билан боғлиқ одатларда йигитнинг жисмоний қобилиятларига ва уни синаб кўришга алоҳида аҳамият берилган. Йигитнинг қизга муносиб ёки муносиб эмаслигини аниқлаш учун талабгорларнинг ўзаро от пойгаси, камонда нишонни уриши, узоққа ўқ ўзиши, кураш тушиши каби рақобатчилик шаклларидан ҳам фойдаланилган. Шунингдек, бу танлов “Қиз қувлаш”, “Тортишмачоқ“ сингари кўринишда ҳам ўз ифодасини топган, уларнинг қолдиқлари ҳозиргача етиб келган. Лекин ана шу курашлар, қиз қувлашлар чоғида қандай сўзлар, дуолар ишлатилганлиги ҳақидаги хабарлар бизгача етиб келмаган ёки тарихчилар бунга эътибор беришмаган. Лекин суғд ёзма ёдгарликларидан бу хусусда анча маълумотлар топиш мумкин. Эрамиз бошларидан то X-XI асарларга қадар ёзилган ана шундай ноёб суғд ёзма ёдгорликлари бизгача етиб келган. Панжикент яқинидаги Муғ тоғи тепасидаги қадимги қаср ҳаробасидан 80 га яқин суғд ҳужжатлари топилган. YII аср охири - 1 : . ., I , ., “ ”, 1968. 72-Қаранг Беруний Танланган асарлар том Т Фан бет 1 : Қаранг История народов У . ., “ ”, 1950, 56- . збекистана Т Фан бет 3 : ., I ., “ ”, 1967., 78- Қаранг Ўзбекистон ССР тарихи том Т Фан бет 6

YIII аср бошларига оид бу ҳужжатлар Суғд архиви деб юритилади. Улар орасида тадқиқотчилар томонидан шартли равишда “Nov.3” (Навекат номли шаҳарда тузилган ҳужжат бўлгани учун) деб белгиланган суғдча никоҳ гувоҳномаси, “Nov.4” деб белгиланган куёвнинг келин томон олдидаги мажбуриятлари баён этилган икки ҳужжат бор. 4 Мазкур ҳужжатлар қадим ва илк ўрта асрлардаги Ўзбекистон халқларининг никоҳ-оила ва у билан боғлиқ мулкчилик ва бошқа ижтимоий муносабатлари тўғрисида ҳикоя қилувчи муҳим ёдгорликдир. 4 . “ ” .Бу ҳақда батафсил маълумотни М Исҳоқовнинг Унутилган подшоликдаги хатлар номли китобидан олиш мумкин . “ ”, 1992Т Фан 7

1.2. Туркистонда ислом дини ёйилгандан сўнг никоҳ ва оила муносабатларининг одат ва шариат қоидалари билан тартибга солиниши Ислом дини Туркистон ўлкасида ёйилгандан кейин никоҳ-оила ҳуқуқий муносабатлари Қуръони Карим 1 , Шариат 2 ва Одат 3 қоидалари, шунингдек Муҳаммад пайгамбаримиз (САВ)нинг ҳадислари билан тартибга солинган. Шариат - бу кишилар амал қилиши учун Ислом дини тарафидан буюрилган ҳукмлар ва низомлардир. Шариат ҳукмларини билиб олиш ҳар бир мўмин мусулмон учун фарз ҳисобланади. 4 Одат қоидалари асосан кўчманчи халқларга татбиқ этилган. Одат Туркистон ўлкасида кўчманчи халқлар (қозоқлар, қирғизлар)да никоҳ-оила муносабатларининг асоси ҳисобланган. Қозоқларда бир хил ҳуқуқий масалалар мазмунига кўра ҳар хил асосда ҳал қилиниши бўйича одат шариат нормаларидан ажралиб турган. Одат ҳуқуқида турли тушунчалар бўлган. Масалан, “Баранта”. Бу келиннинг ота-онасига тегишли бўлган чорва молларни зўровонлик билан ҳайдаб кетишдир. “Аленгерлик”-қозоқ халқининг одат ҳуқуқига асосан жуда оғир амал. Аленгерлик - бу бева қолган хотиннинг эрининг ака-укаларидан бирига, қариндошларига ёки уруғига эрга чиқиш мажбурияти. Бевалик бошлангандан кейин бир йил ўтгач, мазкур бевага уйланиш ҳуқуқига эга бўлган номзод ўз ҳуқуқидан фойдаланишга киришиши мумкин бўлган. Аленгерлик одатини бажаришдан бош тортган бева болаларидан, чорвасидан, мол-мулкидан маҳрум этилиб, шундан сўнггина у ўз хоҳиши бўйича эрга тегиши мумкин бўлган. Бу қоидалар ўтроқ аҳоли ўртасида кенг тарқалмаган. Шариат қоидаларининг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, унда ислом дини қоидалари давлат ҳуқуқий нормаларида мужассамланади. Мусулмон ҳуқуқининг ҳамма соҳалари шу билан бирга никоҳ, қон- қариндошлик, талоқ масалаларини қамраб олган манбалардан бири “Ҳидоя” 1 . (Тўлиқ номи “Ҳидоя фи- фуруъил-фиқҳ”- “Фиқҳ соҳалари бўйича шариат қўлланмаси”) дир. 1 ( ), ., « », 1992 .Қуръони Карим Таржима ва изоҳлар муаллифи Алоуддин Мансур Т Чўлпон й 2 - “ ”- , , . Шариат арабча Шаръа йўналтирмоқ қонунчилик тўғри йўл маъносини англатади Унга Қуръон ва сунна асос , , қилиб олинган бўлиб мусулмонларнинг моддий ва маънавий ижтимоий ва шахсий ҳаётини тартибга солувчи . диний ҳуқуқ тизимини ташкил этади Шариатдаги қоидаларда никоҳ оила ва маиший масалаларга алоҳида ўрин .берилади 3 - . Одат одат ҳуқуқи ёзилмаган қоидалар 4 . . .,1990, 2- . Аҳмад Ҳодий Мақсудий Шаръий ҳукмлар тўплами Т бет 1 . . . 1893. ., I- IV. 400 Қаралсин Хидоя Комментарии мусульманского права Т Бу асар нусхада Туркистон ўлкаси . маъмурий полиция бошқарув хизматчи шахсларига мўлжаллаб чиқарилган ( : . 1893. 16(28) . Қаралсин Туркистанские ведомости июнь Худди шу сабабли унинг русча таржимаси ҳам инглизча . таржимасига ўхшаб тўла бўлмаган Бу тўғрида китобнинг алоҳида бўлимларида инглиз таржимони томонидан . 1994 “ ” 10. 000 эслатиб ўтилади Бу асар йили Ўзбекистон нашриёти томонидан нусхада рус тилида ҳуқуқшунослик , . . .фанлари доктори профессор А Х Саидовнинг кириш мақоласи ва таҳрири остида қайта нашр этилди 8

Бу қўлланма тўрт жилдли 53 китобдан иборат бўлиб, унинг муаллифи марғилонлик Али ибн Абу Бакр ал-Фаргоний ал-Риштоний Бурҳониддин Марғинонийдир. У зот 1197 йилда вафот этган бўлиб, унинг мазкур асарида исломнинг қатор масалалари билан ҳуқуқий ва ахлоқий меъёрлар, никоҳ ва оила масалалари билан боғлиқ бўлган қоидалар ҳамда жиноят ва жазога оид татбиқ этиш лозим бўладиган чоралар батафсил ёритилган. Булардан ташқари, бу қонун-қоидалар мажмуасида мулкий ва молиявий муносабатлар, фуқаролик ҳуқуқига, фуқаролик жараёни ҳуқуқига ва бошқа масалаларга ўрин берилган. Ҳанафия мазҳаби хулосаларига асосланган бу асардаги қоидалар ҳам шу мазҳаб қонунлари каби нисбатан юмшоқроқ ва қулайроқлиги, халқларнинг маҳаллий анъаналари эътиборга олинганлиги сабабли, у аксарият мусулмон давлатларида кенг ёйилган, чунончи қози (судья)лар, муомала муносабатларидан келиб чиқадиган (фуқаролик, никоҳ, оила) ва бошқа низоли ишларни кўриб ҳал этишда бошқа манбаълар билан бир қаторда “Ҳидоя”дан ҳам унумли фойдаланишган 1 . Шариат изоҳларининг тўплами “Мухтасар-ул Виқоя” 2 ҳам катта эътиборга эга бўлган. “Мухтасарнинг шарҳи” деб шуҳрат топган бу фиқҳий асар юртдошимиз Мансурхўжа ўғли Мақсудхўжа қаламига мансуб бўлиб, қарийб юз йил илгари ёзилган. Бу асар Мовароуннаҳрнинг туркий-ўзбек тилида сўзловчи халқлари ўртасида ўзининг катта обрўси ва аҳамияти билан хизмат қилиб келмоқда. Эндиликда бу асар биринчи маротаба ўзбек тилига таржима этилди. 1 Никоҳ-оила муносабатларини тартибга солишда XII аср давомида Туркистон ҳудудида амалда бўлган диний ҳуқуқий тизим- шариат, мусулмон ҳуқуқи нормалари, ҳадисларнинг роли жуда катта бўлган. Имом ал-Бухорийнинг “Ал-Адаб ал-Муфрад” (”Адаб дурдоналари”) номли ҳадислар тўплами шулар жумласига киради. Унда олти юзта ҳадис икки юз олтмиш етти бобга жамланган бўлиб, унда ота-онани эъзозлаш, каттага ҳурматда, кичикка иззатда бўлиш, қўшничилик, инсонийлик ва меҳр-шафқатлилик, саҳийлик ва бахиллик, алдамчилик, чақимчилик ва маҳтанчоқлик, исрофгарчилик ва жоҳиллик, шарму ҳаё ва уятчанлик каби қатор ҳусни одоб ва гўзал хулқ қоидалари ёритилган. Маърифатчи олим Ризоуддин ибн Фаҳруддин ўтган асрнинг охирларидан бошлаб Шарқ тарихи ва маданияти ҳамда таълим-тарбияга оид ўнлаб асарлар ёзган. У мусулмон қонуншунослиги - фиқҳга оид асар ҳам ёзган. Бу борада унинг “Қавоиди фиқҳия” Фиқҳ қоидалалари” асарини (Қозон 1910) эслаб ўтишнинг ўзи кифоя. Асримизнинг бошларида ёзилган “Оила” асарида ахлоқ, одоб, оила масаласига кўп эътибор қилади. Маълум бўлишича, у таълим-тарбия соҳасида анчагина бош қотирган; унинг бу асарида ота-онанинг вазифаси, 1 “ ” 1993 24 .Халқ сўзи йил август 2 1845 . Мирза Козимбек томонидан йилда Қозонда нашр этилган Унинг қоидалари Туркистон ўлкасида қозилар .томонидан кенг қўлланилган 9

муаллим бурчи, айниқса, хотинлар вазифаси кенг ёритилиб, бола тарбиясида хотинларнинг ўрни муҳим эканлигига муаллиф катта аҳамият беради. Унинг мулоҳазасига кўра, яхши хотин болаларини ҳам яхши тарбиялай олади. У: ‘’Хотинлар биринчи навбатда мураббийдирлар, хотиннинг оила тебратиши мураббийлик ҳамиридан патир қилишу, унинг тандирида ўша патирни ёпиш деган сўз’’ 5 , - дейди. “Оила” асари ўз вақтида бир неча бор қайта нашр этилган ва кўпчиликнинг диққатига сазовор бўлган. Никоҳ-оила муносабатларини тартибга солишда олим Аҳмадхожи Мақсудийнинг 1912 йилда мактаб-мадрасалар талабалари ва барча мўъмин- мусулмонлар учун қўлланма сифатида чоп этилган “Шаръий ҳукмлар тўплами” муҳим аҳамиятга эга. У татарча китобдан таржима қилинган. Ал-Ҳаким Термизий ҳам ахлоқ, никоҳ ва оила масалаларига бағишлаб бир қатор асарларни яратган. Унинг “Солнома”, “Нажот” (”Тўғри йўл”), “Наводирул усул”, “Китоб ал-фуруҳ” сингари ўлмас асарлари шулар жумласидандир. Бу манбалар ўз даврида никоҳ-оила муносабатларини тартибга солишга қаратилган қоидалардан иборат бўлиб, диний ақидаларга асосланган эди. 5 . ., “ ” 1991., 5- .Ризоуддин ибн Фахриддин Т Меҳнат бет 10

2.1. Собиқ Совет ҳокимиятининг 1917 йилдаги никоҳ ва оила масалалари бўйича декретлари Жамият тараққиётининг барча босқичларида никоҳ ва оила шакллари жамиятнинг моддий шароитига қараб белгиланиб келган. Ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатлари тараққий этгани сари оила шакллари янада ривожланади, ўз мазмунини ўзгартириб боради. Жамиятда мавжуд бўлган иқтисодий муносабатларнинг меҳнат тақсимотига таъсири никоҳ-оила муносабатларида ҳам намоён бўлади. Оилада эркакнинг бош бўлиши бошқа оила азоларининг ҳуқуқий мақомига тегишли асосда таъсир этади. Эркакнинг оиладаги ҳукмронлиги иқтисодий ҳукмронлик оқибатидир. Кишилик жамияти ривожланиши билан никоҳ тузиш ва оила қуриш сабаблари ҳам ўзгариб боради. Хусусан, бу ҳодисалар мулкчилик шакли билан белгиланади. Октябрь давлат тўнтаришини содир этган ишчилар синфи тўнтаришнинг илк кунлариданоқ социалистик асосдаги никоҳ ва оила қонунчилиги масаласида ҳам маълум ўзгаришлар қилишга киришди. Давлат тўнтаришига қадар Туркистон ўлкасида никоҳ ва оила муносабатлари шариат ва одат қоидалари билан тартибга солинган. Шариат ислом мамлакатлари учун қўлланилиши мажбурий қонун бўлган, шариат бўйича хотин-қизларнинг ҳуқуқи бирмунча чеклаб қўйилган, оилада эр бошлиқ бўлган. Туркистон ўлкасида никоҳ-оила муносабатларидан келиб чиқадиган низоларни ҳал қилиш учун аҳоли ўтроқ жойларда ва шаҳарларда қозилик судлари, қозоқ, қирғиз ва қорақалпоқ халқлари ўртасида эса бий судлари иш олиб борган. Қозилар шариат қоидаларини яхши билган кишилар орасидан номаълум муддатга тайинланган. Шариатнинг гувоҳлик масаласидаги қоидаларидан бири эркаклар томонидан берилган гувоҳликнинг хотинлар гувоҳлигига нисбатан афзал ҳисобланишидир. Шариат бўйича эркаклар хотинларга қараганда устун турганлар, шу сабабли битта эркакнинг берган гувоҳлиги тўла далил, битта аёл томонидан берилган гувоҳлик эса ярим далил ҳисобланган. Шунинг учун шариат икки аёл томонидан берилган гувоҳликни битта эркак томонидан берилган гувоҳликка баробар деб ҳисоблайди. Бунинг ўз сабаби бўлиб, у ҳадиси шарифда келтирилган. 6 Бундан ташқари жиноят ишларида, қоида бўйича, аёллар гувоҳликка чақирилмаганлар ва улар томонидан берилган гувоҳлик эътиборли 6 : - . Қаранг Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал Бухорий 2 . ., , 1996, 161-162- Хадис жилд Т Қомуслар бош тахририяти . бетлар 11

ҳисобланмаган. Хотинлар фақат олди-сотди, айниқса, оилавий масалалардагина гувоҳлик беришлари мумкин эди. Шариат ҳар бир масалани албатта икки гувоҳ билан исботлаш лозимлигини талаб қилади. Шунинг учун ҳар бир иш бўйича иккита эркак гувоҳ бўлиши лозим. Агар фуқаролик ишлари бўйича аёллар гувоҳ бўлса, уларнинг сони тўрттага етиши шарт ҳисобланган. Нима сабабли гувоҳ икки ёки ундан кўп бўлиши лозимлиги “Қуръони Карим”нинг “Бақара” сураси 2282-оятида келтирилган унга кўра”...(адолатли) гувоҳлардан икки эркак кишини, агар икки эркак топилмаса, бир эркак ва икки аёлни-бири унутиб адашса, яна бири унга эслатади-гувоҳ қилинглар 7 Давлат тўнтаришидан сўнг аёлларни жамиятда ва оилада гўё камситадиган бундай қоидалар асосан бекор қилиниб, никоҳ ва оила тўғрисида янги қонунлар қабул қилинди. 1917 йил декабрь ойида совет ҳукуматининг иккита декрети эълон қилинди. Булар - “Фуқаролик никоҳи, болалар ва фуқаролик ҳолатларини қайд этишни олиб бориш” 8 ва “Никоҳдан ажралиш тўғрисида” 9 ги декретлардир. Совет оила ҳуқуқининг тарихи шулардан бошланади. Буларда совет давлатидаги никоҳ ва оила тамойиллари ифодаланиб, кейинчалик унча ўзгартирилмай, амалдаги ҳуқуқда тўла ифодасини топди. Совет давлатининг никоҳ ва оила тўғрисидаги дастлабки декретларида гўё совет фуқаролари, миллати, ирқи ва динга муносабатидан қатъи назар, қонун олдида тенг ҳуқуқлилиги ўрнатилиб, кейинги қонунлар бу принципнинг бузилмай амалга оширилишини таъминлаган 10 . Бу қонунларда кўпроқ Европа халқлари турмуш тарзи ҳисобга олинган бўлиб, Шарқ халқлари турмушининг ўзига хос жиҳатлари, шарқона оила тутиш қоидалари асло эътиборга олинмаган. Бироқ улар иттифоқдош республикалар қонуншунослари томонидан кўр- кўрона қабул қилиниб, шарқ халқлари, жумладан, ўзбек халқининг ўзига хос никоҳ-оила турмуш масалаларига тадбиқ этилаверади. 1917 йил 18 декабрдаги “Фуқаролик никоҳи, болалар ва фуқаролик ҳолатларини қайд этишни олиб бориш” тўғрисидаги декретда: “Россия Республикаси бундан сўнг фақат фуқаролик никоҳини тан олади”, деб белгиланди. “Черков никоҳи фуқаролик мажбурий никоҳи билан никоҳга ўтувчиларнинг хусусий иши бўлиб ҳисобланади”. Декрет никоҳни ҳам ҳар қандай чекланишлардан озод этди. Энди никоҳланувчиларнинг никоҳдан ўтиши учун ота-онанинг ёки бошлиқнинг 7 . . ., “ ” 1992., 34- .Қуръони карим Таржима ва изоҳлар муаллифи Алоуддин Мансур Т Чўлпон бет 8 1917 № 11, 160- СУ модда 9 1917 № 10, 152- СУ модда 10 . .,“ ”, 1975, 13- Ўзбекистон ССР никоҳ ва оила кодексига шарҳлар Т Ўзбекистон бет 12

розилиги талаб этилмайди, улар қайси динга эътиқод қилишининг ҳам аҳамияти йўқ. Декрет совет никоҳининг асоси - моногамияни, яъни якка никоҳлиликни эълон қилди. Декрет фуқаролик никоҳи мажбурий эканлигини ўрнатиб, фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этувчи совет органларини никоҳда турган шахслардан ариза қабул қилмаслик тўғрисида огоҳлантирди. Никоҳ тўғрисидаги декрет никоҳ ва оила соҳасида эркак ва аёлнинг тўла тенг ҳуқуққа эга эканлигини таъкидлаб, никоҳсиз туғилган болаларни ҳамма масалаларда никоҳда туғилган болаларга тенглаштириб, она ва бола, унинг васийси ёки боланинг бевосита ўзининг аризасига кўра оталикни судда исботлаш қоидасини жорий этди. 1917 йил 19 декабрда эълон қилинган “Никоҳдан ажралиш тўғрисида”ги декрет давлат тўнтаришига қадар ҳукм сурган никоҳдан ажралиш қоидаларини тугатиб, эр-хотиндан иккаласи ёки биронтасининг талабига мувофиқ никоҳдан эркин ажралишни белгилади. Ажралиш тўғрисидаги ариза суд томонидан кўрилади. Икки тарафнинг розилиги бўйича ажралиш фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органи (ФҲДЁ) томонидан расмийлаштирилади. Никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ариза иккала томондан ёки бир томондан берилганлигига тўла ишонч ҳосил қилган судъянинг ёлғиз ўзи никоҳдан ажралиш тўғрисида ажрим чиқаради. Декретда никоҳдан ажралишда болалар тақдирини ҳал қилиш масаласи ҳам мавжуд. Суд никоҳдан ажратиш жараёнида вояга етмаган болаларнинг ота-оналаридан қайси бирида қолиши, эр-хотиндан қайси бири қай миқдорда болаларни таъминлаш ва тарбия қилиши каби масалаларни бир йўла ҳал этади. Совет давлатининг никоҳ ва ажралиш тўғрисидаги декретлари Туркистонда 1918 йил январь ойида эълон қилинди. Мазкур декретларни Туркистон ҳудудида қўллаш тўғрисида махсус хужжат қабул қилингани йўқ. Бу ҳужжатлар республика газеталарида эълон қилинганлиги уларни татбиқ қилиш учун асос деб ҳисобланади. РСФСР декретлари босиб чиқарилгандан сўнг Туркистон ҳукумати уларни ўлкада амалий тадбиқ этишга қаратилган маҳсус бўйруқлар чиқарди. Туркистон Халқ Комиссарлари Совети 1918 йил 26 январда “Никоҳ, туғилиш ва ўлимни рўйхатга олиш бўлимларини ташкил қилиш тўғрисида” буйруқ чиқарди. Буйруқда Туркистон шаҳарларидаги ўзини-ўзи бошқарувчи барча органлар ҳузурида яқин келажакда никоҳ, туғилиш ва ўлимни рўйхатга олиш бўлимари тузилиши таъкидланган эди. Айни вақтда РСФСРнинг “Никоҳдан ажралиш тўғрисида” ги декретини тўғри татбиқ қилиш мақсадида 1917 йил 19 декабрда Туркистон Халқ Комиссарлари Совети ва Адлия Халқ Комиссарлиги бир қанча буйруқлар, тушунтиришлар ва фармойишлар чиқариб, уларда марказий ҳокимиятнинг никоҳдан ажралиш тартиби тўғрисидаги ҳужжатини батафсил изоҳлаб берди. 13

1918 йил 11 мартда қабул қилинган махсус буйруқ билан Туркистон Халқ Комиссарлари Совети Туркистон ўлкасидаги барча суд органларига “Халқ Комиссарлари Советининг никоҳдан ажралиш тўғрисидаги декретини тезда бажариш“ни топширди. Буйруқда кўрсатилишича, декретга мувофиқ судлардан ёки фуқаролик ҳолатлари далолатномаларидан ташқари кўрилган ишлар “ҳақиқий ҳисобланмайди” 11 . Туркистон Республикаси Халқ Комиссарлари Совети ва Адлия Халқ Комиссарлиги ўз тушунтиришлари билан, биринчидан, янги тузилган, ҳали етарли амалий тажрибага эга бўлмаган маҳаллий Совет судларига никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишларни кўришда ёрдам берди, иккинчидан, маҳаллий аҳоли ўртасида никоҳ ва оила тўғрисидаги қонунларни тарғиб қилди. Мазкур декретлар совет оила ҳуқуқининг вужудга келишига асос солган бўлса ҳам, оилавий муносабатларнинг ҳамма масалаларини ҳуқуқий нормалар билан тартибга солиш учун тўла жавоб бераолмас эди. 11 . 23 1917. 1 1918 ., 33- .Сборник декретов и приказов СНК ТАССР ноября по июля Т бет 14

2.2 Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Никоҳ ва Оила кодекси (1969 йил) 1969-1970 йиллар давомида барча иттифоқдош республикалар мазкур ‘’Асослар’’га мувофиқ ўзларининг Никоҳ ва оила кодексларини ишлаб чиқиб, қабул қилдилар. Ўзбекистон ССРнинг Никоҳ ва оила кодекси еттинчи чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг тўртинчи сессиясида 1969 йил 6 июнда тасдиқланиб, ўша йилнинг 1 октябридан амал қила бошлаган. Унда Иттифоқ Қонуни асосларида белгилаб қўйилган қоидалар айнан олинган. Шу билан бирга бу соҳада республика қонунлари билан ҳал қилиниши лозим бўлган қоидалар ифодаланган. Республика Никоҳ ва оила кодекси м уқаддима, олти бўлим, 25 боб, 275 моддадан иборат эди. Кодекс Муқаддимасида ёш авлодни тарбиялаш, унинг жисмоний ва маънавий кучларини ривожлантириш оиланинг энг муҳим вазифаларидан, деб таъкидланади. Ўзбекистон ССР Никоҳ ва оила Кодексининг 7-моддасида ‘’Асослар’’ ва кодекс нормаларидан ташқари улар асосида никоҳ ва оила масалаларига оид бошқа қонун ҳужжатларини ҳам қабул қилиш мумкинлиги назарда тутилган. Ўзбекистон ССР Министрлар Советининг «Ўзбекитон ССР нинг васийлик ва ҳомийлик органлари тўғрисида»ги, шунингдек болаларни тарбияга бериш (патронат) тартиби ва шартлари тўғрисидаги Низомларни тасдиқлаш ҳақида 1970 йил 19 январдаги 20-сон қарори. 12 Ўзбекистон ССР Министрлар Советининг «Меҳнаткашлар депутатлари район, шаҳар Совети ижроия комитети хузуридаги гражданларнинг ёшини белгилаш комиссияси тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш ҳақида» 1976 йил 9 июлдаги 393-сон қарори, 13 Ўзбекистон ССР Министрлар Советининг «Ўзбекистон ССР халқ депутатлари район, шаҳар, шаҳардаги район Советлари ижроия комитетларининг ЗАГС бўлимлари ва посёлка, қишлоқ ҳамда овул Советлари ижроия комитетлари томонидан 12 . , 1970., 1- , 7- .Ўз ССР Қ Т сон модда 13 . , 1976., 7- , 42- . Ўз ССР Қ Т сон модда 15

гражданлик ҳолати актларини қайд қилиш Қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида» 1982 йил 16 декабрдаги 803-сон қарори, 14 Ўзбекистон ССР Министрлар Советининг «Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларининг янги фуқаролик урф-одатларини жорий этишга доир ишларини янада яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида» 1989 йил 26 июлдаги 239-сон қарори ва шунга ўхшаш бир қанча қонуний нормалар никоҳ ва оила кодекси нормалари асосида қабул қилинган ҳужжатлар ҳисобланади. Кейинчалик Ўзбекистон Республикасининг Никоҳ ва оила кодексига Ўзбекистон ССР Олий Совети Президимининг 1976 йил 22 июнь, 15 1980 йил 29 апрель, 16 1984 йил 24 апрель, 17 1991 йил 14 июнь 18 фармонлари билан тегишли ўзгартиришлар киритилди. “СССР фуқароларининг фамилияси, исми ва отасининг исмини ўзгартириш тартиби тўғрисида”ги масала Совет Социалистик Республикалари Иттифоқининг 1991 йил 3 июль қонуни билан белгиланди. 19 Оила ҳуқуқи нормаларини тўғри татбиқ этишда Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг дастурий кўргазмалари катта аҳамиятга эга. Чунки Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган фан арбоблари, ҳуқуқшунослик фанлари докторлари, профессорлар F.Абдумажидов, Г.П. Саркисянц жуда тўғри таъкидлаб ўтганларидек, Пленум Никоҳ ва оила кодексининг айрим моддаларини судларга тушунтириш билан бирга, никоҳга ўтиш ва никоҳни бекор қилиш, нафақа ундириш, оталикни белгилаш, ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этиш ва бошқа масалалар бўйича ҳам дастурий тушунтиришлар берди. 20 Республика Олий Суди Пленуми қарорлари ичида никоҳ-оила ишлари бўйича суд тажрибасига тааллуқли бўлган “Никоҳдан ажралиш ишлари бўйича суд тажрибаси тўғрисида”ги 42-сонли 1974 йил декабрь қарори, 21 ССР Олий Суди Пленумининг 1980 йил 28 ноябрда “Никоҳни бекор қилиш ишларини кўришда 14 . , 1982., 12- , 46- .Ўз ССР Қ Т сон модда 15 , 1976 18- , 201- ЎзССР Олий Советининг Ведомостлари сон модда 16 , 1980 12- , 196- ЎзССР Олий Советининг Ведомостлари сон модда 17 , 1984 12- , 180- ЎзССР Олий Советининг Ведомостлари сон модда 18 , 1991 8- , 1184, 198- . Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ахборотномаси сон модда 19 “ ”, 1991 16 . Халқ сўзи йил июль 20 . .,“ ” 1994 164- Ўзбекистон Республикасининг Олий Суди Т Ўзбекистон бет 21 . 1974-1977 . .,1977. 21-25- . Постановления Пленума Верховного Суда Ўзбекской ССР йил Т бетлар 16

судлар томонидан қонунларни қўллаш тажрибаси тўғрисида”ги, шу масала юзасидан Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми чиқарган қарорларнинг Ўзбекистон Республикаси судлари томонидан бажарилиши ҳақида Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми 1989 йил 14 апрелда чиқарган 5-сонли Қарори бор. 22 22 Ўзбекистон ССР О . лий Судининг Бюллетени . Т , 1989. 2 - сон 17

Хулоса Хулоса ўрнида шуни алохида такитлаб утишимиз жоизки, Махсус ҳуқуқий адабиётларда ҳуқуқшунос олимлар томонидан никоҳга таъриф берилган. Бу таъриф асосида ўша даврда мавжуд бўлган тузум ва мафкура ғоялари ётади. Республикамизда бозор иқтисодиётига ўтилаётган даврда ва мустақиллик ва миллий истиқлол мафкура ғояларига асосланиб биз ҳам никоҳга янгича таъриф беришга ҳаракат қилдик: бу тушунча, никоҳ ёшига етган, бир-бирини севадиган ва қонунга мувофиқ оила қуришни истаган эркак билан аёлнинг ихтиёрий розилиги ва тенг ҳуқуқлигига асосланган, қонуний расмийлаштирилган, ўзаро шахсий ва мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларни вужудга келтирадиган, оилавий турмушда туғилган болаларни миллий истиқлол мафкураси ғоялари асосида муносиб тарбиялашга хизмат қиладиган, умуминсоний қадриятлар ва шарқона анъаналарга асосланган мустаҳкам, бир умрга тузилган иттифоқи тушунилади. Оила узоқ ижтимоий, тарихий жараёнларда шаклланган, ривожланган кичик ижтимоий бирликдир. Унинг ривожланиши ҳам кишилик жамиятига хос бўлган пастдан юқорига қараб такомиллашиши қонунига асосланади. Бунга сабаб бўлган табиий, ижтимоий, иқтисодий, маънавий омиллар қуйидагилардир: - оила кишиларнинг табиий-биологик (жинсий муносабатлар, насл қолдиришга интилиш), ижтимоий-ҳуқуқий (никоҳ, фуқаролик ҳолатларини қайд 18

қилиш), маънавий-аҳлоқий (эр-хотин ота-она ва болалар ўртасидаги севги, меҳр- мухаббат туйғуси) омиллар асосига қурилган бирлик бўлган 23 ; - оилани шаклланишида гарчанд табиий, ижтимоий омилларнинг таъсири кучли бўлса-да, ижтимоий, маънавий омиллар ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Шу сабабли ҳам инсонлар оиласи ҳайвонларнинг жинсий жуфтлашишидан кескин фарқ қилади; - оила эр-хотин, уларнинг бола-чақалари, энг яқин туғишганларидан иборат бирга яшовчи дастлабки жамоани ташкил этган. Шу маънода оила кишилик жамияти шаклланишининг дастлабки пойдевори ҳам бўлган. 23 : . – 2000 127 ; Қаранг Мустақиллик изоҳли илмий оммабоп луғати Тошкент й бет Ўзбек .- : 1981 526 тилининг изоҳли луғати М йил бет 19

Фойдаланган адабиётлар: Раҳбарий адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т. : “ Ўзбекистон”, 20 1 0. 2. И.А. Каримов . Ўзбекистон буюк келажа к сари. Т. : “Ўзбекистон”, 1998. 3. И. А.Каримов. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008. 4. И.А.Каримов. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш Концепцияси. Т.: Ишонч газетаси, 2010 йил.13-ноябрь. 5. И.А Каримов. Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда. Т.: “Ўзбекистон”, 2000. Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар 6. Ўзбекистон Республикаси оила кодекси. Т.: “Адолат”, 2008. 7. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. 2007, 16-сон. 8. Ўзб екистон Республикасининг оила кодексига шарҳлар. Т. : “Адолат”, 2000. АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР 9. Ф.М.Отахўжаев. Нико ҳ ва ажралиш. Т. : 1991, 74-бет // “Хал қ сўзи”, 1991 йил 19 июль. 10. ] А.Мунавваров. Оила педагогикаси. Т. : «Ў қ итувчи», 1994. 11. О.А.Каримова. Қонун, оила, фарзанд ва жамият. Т-200 2 . 12. О.А.Каримова. Оила ҳуқуқи. Маъруза матни. ТДПУ. 200 9. 20

Похожие

Никоҳ тузиш тартиби ва шартлари

Ўзбекистонда никоҳ муносабатларининг ҳуқуқий тартибга солиниши

Ислом ҳуқуқида оила, никоҳ ва мерос масалалари

Амнистия актини қўллаш тўғрисидаги аризага қўйилган талаблар

Ўзбекистонда жамият ва шахс муносабатларининг конституциявий асослари