Mаҳсулот, бажарилган иш, кўрсатилган хизмат сифатининг давлат томонидан тартибга солиниши - Юриспруденция - Рефераты

Mаҳсулот, бажарилган иш, кўрсатилган хизмат сифатининг давлат томонидан тартибга солиниши

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

114.5 KB

M аҳсулот, бажарилган иш, кўрсатилган хизмат сифатининг давлат томонидан тартибга солиниши Режа: 1. Сифат тўғрисидаги қонунлар ва уларнинг аҳамияти 2. Стандартлаштириш ва сертификатлаштиришни амалга оширувчи ташкилотларнинг тизими ва уларнинг ваколатлари. 3. Стандартлаштириш бўйича норматив ҳужжатларнинг турлари ва уларнинг қўлланиш тартиби. 4. Маҳсулотлар ва кўрсатилган хизматлар сифатини ҳуқуқий тартибга солиш. 5. Стандартлар ва сертификатлар тўғрисидаги қонунларга риоя қилиш юзасидан текшириш ва назорат ўтказишнинг ҳуқуқий тартибга солиниши. 6. Маҳсулот, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматнинг сифатини таъминлашда шартноманинг роли.

Сифат тўғрисидаги қонунлар ва уларнинг аҳамияти Ўзбекистон Республикасининг мустақил давлат сифатидаги тараққиёти аҳолининг моддий ашёларга ва турли хилдаги хизматларга бўлган эҳтиёжларини таъминлашга кенг имконият яратади. Шу сабабли, республикамизда товар ишлаб чиқариш, истеъмолчиларга хизмат кўрсатиш ва иш бажариб бериш борган сари ривожланиб бормоқда. Эндиги асосий вазифалардан бири ишлаб чиқарилган товарнинг, кўрсатилган хизматнинг сифатли бўлишига эришишдир. Сифатсиз маҳсулот ишлаб чиқарган тадбиркор рақобатга бардош беролмай, синиб қолиши мумкин. Ҳар бир тадбиркордан сифатли хизмат кўрсатиш билан бирга истеъмолчи билан самимий ишчанлик муомаласида бўлиш ҳам талаб этилади. Бунинг асосий мезони хизмат кўрсатувчининг иши натижасидан истеъмолчиларнинг мамнунлигидир. Шу сабабли, товар ишлаб чиқарувчи, иш бажарувчи ва хизмат кўрсатувчилар бажарилган ишнинг миқдор кўрсаткичи билан бирга унинг сифатини ошириб боришга ҳам алоҳида эътибор берадилар. Чунки бозор иқтисодиёти шароитида товар ишлаб чиқарувчилар ва хизмат кўрсатувчиларнинг ижтимоий муносабатлардаги ўрни, мавқеи асосан истеъмолчиларга кўрсатилган сифатли хизмати билан белгиланади. Ушбу муносабатлар Олий Мажлис томонидан қабул қилинган тегишли қонунлар билан тартибга солинади. Бундай қонунлар жумласига Ўзбекистон Репсубликасининг «Стандартлаштириш тўғрисида»ги, «Метрология тўғрисида»ги, «Маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштириш тўғрисида»ги Қонунлари ва бошқа қонун ҳужжатларини киритиш мумкин.

Бу Қонунларнинг ҳар бири ишлаб чиқиладиган маҳсулот, бажариладиган иш ва кўрсатиладиган хизматларнинг аввало аҳолининг ҳаёти, соғлиғи ва мол-мулкига, атроф-муҳит учун хавфсиз бўлишига ва ресурсларни тежаш масалаларига истеъмолчиларнинг ва давлат манфаатини ҳимоя қилиш билан биргаликда уларнинг сифатли бўлишини ҳам белгилаб беришга қаратилган. Бинобарин, Ўзбекистон Республикасининг «Стандартлаштириш тўғрисида»ги Қонунининг маҳсади маҳсулотлар, ишлар ва хизматларнинг аҳоли учун хавфсиз бўлишини, маҳсулотларнинг ўзаро алмашинувчанлигини ва бир-бирига мос келишини, маҳсулотларнинг сифатини ва рақобат қила олишини таъминлашдан, фан ва техника тараққиёти даражасига, шунингдек аҳолининг ҳамда халқ хўжалигининг эҳтиёжларига мувофиқ ҳолда бўлишига мувофиқлаштиришдан иборат. Стандартлаштиришнинг мақсади яна барча турдаги ресурслар тежалишига кўмаклашишдан, ишлаб чиқаришнинг техник-иқтисодий кўрсаткичларини яхшилашдан, ижтимоий-иқтисодий илмий-техникавий дастурлар ва лойиҳаларини амалга оширишдан, халқ хўжалиги объектларининг хавфсизлигини, ўлчовларнинг ягона бирликда бўлишини таъминлашдан; истеъмолчиларни маҳсулот номенклатураси ҳамда сифати тўғрисида тўлиқ ва ишончли ахборот билан таъминлашдан иборат. Ўзбекистон Республикасининг “Метрология тўғрисида”ги Қонуни ҳам ишлаб чиқиладиган маҳсулотнинг, бажариладиган ишнинг ва кўрсатиладиган хизматнинг сифатли бўлишини таъминлашга қаратилган ҳуқуқий ҳужжатлардан биридир. Чунки метрология – ўлчовлар, уларнинг ягона бирликда бўлишини таъминлаш усуллар ва воситалари ҳамда талаб қилинадиган аниқликка эришиш йўллари, усулларига қаратилгаанлиги билан

унин асосий мақсади аниқланади. Маълумки, ишлаб чиқилган товар, маҳсулот, бажариладиган иш ва истеъмолчиларга кўрсатиладиган хизмат ҳам аниқ бир ўлчов билан, аниқлик билан амалга оширилади. Метрология ўлчовларини таъминлаш усули ва воситаларига ҳамда бу борада давлат назоратининг амалга оиширилишига қараб бир неча хилда олиб борилади ва фойдаланилади. Жумладан, ягона ўлчов бирлиги бу ўлчовларнинг натижалари қонунлаштирилган бирликларда акс эттирилганлигидир бўлса. Ўлчов воситаси эса ўлчовлар учун фойдаланиладиган ва нормаланган, метрологик хусусиятга эга бўлган техника воситасидир. Маҳсулотларнинг, ишларнинг ва хизматларнинг сифатли бўлишини таъминлашда давлат эталони, бирлик эталони кабилардан ҳам фойдаланилади. Жумладан, бирлик эталони физик ўлчов бирлигини бошқа ўлчов воситаларига ўтказиш мақсадида уни қайта ҳосил қилиш ва сақлаш учун мўлжалланган ўлчов воситаси бўлса, давлат эталони эса ваколат берилган органнинг қарори билан Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ўлчов бирлигининг ўлчами сифатида эътироф этилган эталондир. Ўзбекистон Республикасида метрология хизмати давлат метрология хизматидан ва юридик шахсларнинг метрология хизматларидан иборат. Шунга кўра метрология хизмати давлат органлари ва юридик шахсларнинг метрология хизматлари тармоғи ҳамда уларнинг ўлчовлар ягона бирликда бўлишини таъминлашга қаратилган фаолиятдан иборатдир. Метрологиянинг тўғри олиб борилиши устидан давлат назорати олиб борилади. Давлат метрология назоратини давлат метрология хизмати органлари амалга оширади.

Маҳсулотлар, ишлар ва кўрсатиладиган хизматларнинг сифатини таъминлашда маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштириш ҳам алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Сертификатлаштириш тартиби Ўзбекистон Республикасининг «Маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштириш тўғрисида»ги Қонуни билан белгилаб берилган. Ушбу Қонунда белгиланишича, маҳсулотларни сертификатлаштириш маҳсулотларнинг белгиланган талаблари мувофиқлигини тасдиқлашга оид фаолиятдир. Сертификатлаштиришнинг асосий мақсади одамларнинг ҳаёти, соғлиғи, юридик ва жисмоний шахсларнинг мол-мулки ҳамда атроф муҳит учун хавфли бўлган маҳсулотларнинг реализация қилинмаслигини назорат этиб бориш; маҳсулотларнинг жаҳон бозорида рақобат қила олишини таъминлаш; мамлакатимизнинг корхоналари, қўшма корхоналар ва тадбиркорлар халқаро миқёсдаги иқтисодий, илмий-техникавий ҳамкорликда ва ҳалқаро савдо- сотиқда иштирок этишлари учун шароит яратиш; истеъмолчини тайёрловчининг (сотувчининг, ижрочининг) виждонсизлиги, инсофсизлигидан ҳимоя қилиш; маҳсулот тайёрловчи (сотувчи, ижрочи) таъкидланган сифат кўрсаткичларининг қанчалик мақсадга мувофиқлигини тасдиқлаш мақсадларида амалга оширилади. Стандартлаштириш ва сертификатлаштиришни амалга оширувчи ташкилотларнинг тизими ва уларнинг ваколатлари . Ишлаб чиқариладиган товарлар ва маҳсулотлар, бажариладиган ишлар, кўрсатиладиган хизматларни стандартлаштириш, шунингдек сертификациялаш республикамиз аҳолисининг ва давлатимизнинг манфаатларини ҳисобга олиб, тегишли ташкилотлар томонидан амалга оиширилади.

Бундай ташкилотларнинг тизими ва уларнинг ваколатлари Ўзбекистон Республикасининг «Стандартлаштириш тўғрисида»ги Қонуни билан белгилаб берилган. Ушбу Қонуннинг 2-моддасида белгиланишича, Ўзбекистон Республикасида стандартлаштириш ишларини ўтказишнинг умумий ташкилий-техник қоидаларини тартибга солиб турувчи давлат стандартлаштириш тизими фаолият кўрсатади. Булар Ўзбекистон Республикаси Давлат стандартлаш, метрология ва сертификация маркази («Ўздавстандарт»); Ўзбекистон Республикаси Давлат табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси (Давлат табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси); Ўзбекистон Республикаси Давлат архитекура ва қурилиш қўмитаси (Давлат архитектура ва қурилиш қўмитаси)дир. Ушбу ташкилотларнинг бири умумий тартибда фаолият кўрсатса, иккинчи эса махсус тартибда стандартлаштириш фаолиятини амалга оширади. Стандартлаштириш фаолиятини умумий тартибда амалга ошириш Ўздавстандарт зиммасида бўлиб, у республикада стандартлаштириш ишларини ташкил этиш, мувофиқлаштириш ва таъминлашни, шунингдек халқ хўжалиги тармоқларида стандартлаштириш фаолиятини амалга оширади. Шунингдек, метрология хизмати билан боғлиқ масалаларга, маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштиришга доир ишларга ҳам раҳбарлик қилади. «Ўздавстандарт» томонидан аккредитация қилинган ёки эътироф этилган сертификатлаштириш органлари, синов лабораториялари (марказлари) ҳам бу соҳада фаолият кўрсатиши мумкин. Махсус соҳалар бўйича стандартлаштириш фаолиятини амалга оширувчи ташкилотлар қуйидагилар бўлиб улар ўзларига берилган ҳуқуқ доирасида фаолият кўрсатади. Жумладан, давлат архитектура ва қурилиш қўмитаси-қурилиш, қурилиш индустрияси, шунингдек лойиҳалаш ва конструкциялаш соҳасида фаолият кўрсатади.

Давлат табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси эса табиий ресурслардан фойдаланишни тартибга солиш ҳамда атроф-муҳитни ифлосланишдан ва бошқа зарарли таъсирлардан муҳофаза қилиш соҳасида стандартлаштириш фаолиятини амалга оширади. Тиббий мақсадлардаги маҳсулотлар, тиббий техника ашёлари, дори-дармонлар соҳасида ҳамда республика саноати ишлаб чиқараётган, шунингдек импорт бўйича республикага етказиб берилаётган маҳсулотларда инсон учун зарарли моддалар миқдорини аниқлаш масалалари – Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш вазирлиги амалга оширади. Бу ташкилотларнинг стандартлаштириш ва сертификацияни амалга ошириш борасидаги ваколатлари тегишли қонунлар билан белгиланган. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг «Стандартлаштириш тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ «Ўздавстандарт» стандартлаштириш ишларини ўтказишнинг умумий қоидаларини, шунингдек манфаатдор томонларнинг давлат бошқарув органлари, жамоат бирлашмалари билан олиб борган ҳамкорликдаги ишининг шакл ва усулларини белгилайди. Бундан ташқари, «Ўздавстандарт» Давлат архитектура ва қурилиш қўмитаси, қурилиш индустрияси соҳасида, лойиҳалаш ва конструкциялашда фаолият кўрсатади. Давлат табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси республикамизнинг табиий ресурсларидан фойдаланишни тартибга солиш ҳамда атроф муҳитни ифлосланишда ва бошқа зарарли таъсирлардан муҳофаза қилиш соҳаси бўйича ўзига берилган ваколат доирасида фаолият олиб боради.

Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш вазирлиги эса аҳолининг сиҳат-саломатлигини сақлашга қаратилган фаолият билан шуғулланади. Бунинг учун улар тиббий мақсадлардаги маҳсулотлар, тиббий техника ашёлари, дори-дармонлар соҳасида ҳамда республика саноати ишлаб чиқараётган, шунингдек импорт бўйича республикага етказиб берилаётган маҳсулотларда инсон учун зарарли моддалар миқдорини аниқлаш масалалари юзасидан фаолиятни амалга оширади. Стандартлаштириш бўйича норматив ҳужжатларнинг турлари ва уларнинг қўлланиш тартиби. Ўзбекистон Республикасининг «Стандартлаштириш тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ Ўзбекистон Республикасида стандартлаштиришга доир қуйидаги тоифалардаги норматив ҳужжатлар қўлланилади: халқаро (давлатлараро, минтақавий) стандартлар; Ўзбекистон Республикаси стандартлари; тармоқ стандартлари; техник шартлари; корхона стандартлари; хорижий мамлакатларнинг миллий стандартлари. Стандартлаштиришга доир норматив ҳужжатлар жумласига шунингдек, стандартлаштириш қоидалари, нормалари, техник-иқтисодий ахборот классификациялари ҳам киради. Мазкур ҳужжатлар ишлаб чиқиш ва қўллаш тартиби «Ўздавстандарт» томонидан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси иштирок этган шартномада кўрсатилганига нисбатан кам ёки кўп миқдорда товар топширилган ҳолларда, ҳалқаро (давлатлараро, минтақавий) стандартлар ва хорижий мамлакатларнинг миллий стандартлари, шунингдек, ҳалқаро қоидалар ва нормалар шартнома ёки битимларга мувофиқ қўлланилади. Ушбу

стандартлар, қоидалар ва нормаларни республика ҳудудида қўллаш тартибини «Ўздавстандарт» ва давлат бошқарувининг бошқа органлари ваколатлари доирасида белгилайдилар. Шартномада товарнинг сифати стандартлаштиришга доир норматив ҳужжатни кўрсатиш йўли билан белгиланади. Агар товарнинг сифати тўғрисида шартномада ҳеч қандай кўрсатма бўлмаса, бундай ҳолда товар сифати одатда қўйиладиган талабларга мувофиқ бўлиши, яъни ундан мақсадга яраша фойдаланиш мумкин бўлиши керак. Республикамизда ишлаб чиқиладиган ҳар бир товар ёки маҳсулот тегишли норматив ҳужжатларга мувофиқ реализация қилинади. Демак, ишлаб чиқилаётган товарлар ёки кўрсатиладиган хизматлар стандартларга мос, мувофиқ бўлиши лозим. Агар стандартдан ташқари маҳсулот тайёрланадиган бўлса э у ҳам тегишли қонун талаблари доирасида бўлиши талаб этилади. Республикамизда қўлланиладиган стандартлаштиришга доир ҳужжатлар Ватанимиз ҳамда чет эл фан ва техникасининг замонавий ютуқларига асосланган ва Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлиши лозим. Чет эл истеъмолчиларига етказиб бериладиган маҳсулотга доир стандартлар ва уларга киритилган ўзгаришлар тегишлича «Ўздавстандарт», Давлат архитектура ва қурилиш қўмитаси, Давлат табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси, Соғлиқни сақлаш вазирлиги органларида ёки уларнинг, стандартларни ишлаб чиқувчи жойлашган ердаги минтақавий органларида давлат рўйхатидан ўтказилади. Бундай тартибда рўйхатдан ўтказиш текинга бажарилади.

Стандартларни ишлаб чиқиш ва белгалашда Ўзбекистон Республикасининг манфаатлари ҳимоя қилинишига ва ишлаб чиқилаётган маҳсулотнинг рақобатдардош бўлишини таъминлашга ҳам алоҳида эътибор берилади. Шунинг учун стандартларда истиқболга мўлжалланган анъанавий технологияларнинг имкониятларидан тезлашган талаблар ҳам белгилаб қўйилади. Стандартларда маҳсулот ишлаб чиқариш ва етказиб бериш шартномасига киртилган қонун ҳужжатларида назарда тутилган ўзга талаблар ҳам белгилаб қўйилиши мумкин. Импорт маҳсулот, башарти у Ўзбекистон Республикасининг амалдаги стандартларининг мажбурий талаблари қисмига мувофиқлиги тасдиқланмаган бўлса, бундай маҳсулотнинг етказиб берилиши ва белгиланган мақсадда ишлатилиши мумкин эмас. Ҳалқаро савдо оборотида олди-сотди шартномасининг стандартлаштириш шартларидан кенг фойдаланилади ва улар, хусусан, суғурта масаласига ҳам оид бўлади. Масалан, стандартлаштирилган битим шартларида товар етказиб бериш чоғида товар нархига унинг қиймати, шунингдек, келишиб олинган жойга етказиб борилгунча суғурта қилиш ва фрахт, яъни кемада юк ташиш ҳақи, кира пули қиймати киритилади. Бунда товарни етказиб беришнинг бутун даври мобайнида товарни суғурталаш мажбурияти сотувчининг зиммасига юклатилади. СИФ халқаро қоидалари ҳалқаро ҳуқуқ уюшмаси томонидан 1928 йилда (СИФ халқаро Варшава қоидалари) ишлаб чиқилиб, нашр этилган. 1993 йилда бу қоидалар қайта кўриб чиқилган эди. Ушбу қоидалар расмий халқаро битим бўлмаганлиги туфайли, муайян савдо контрактида эслатиб ўтилган ҳолдагина қўлланилади[1].

Стандартлаштиришга доир ҳужжатларнинг қўлланилиш тартиби шундаки, (маҳсулотнинг қўлланилиши тартиби шундаки) маҳсулотнинг атроф-муҳит, аҳолининг ҳаёти, соғлиғи ва мол-мулкига хавфсизлигини таъминлаш учун, техникавий ва ахборот жиҳатидан маҳсулотнинг бир- бирига мос келиш ва ўзаро алмашувчанлигини, уларни назорат қилиш усуллари борлиги ва тамғалаш бирлигини таъминлаш учун стандартларда белгиланадиган талаблар давлат бошқарув органлари, хўжалик фаолияти субъектлари риоя этиши учун мажбурий эканлиги белгиланганлигидир. Маҳсулотлар ва кўрсатилган хизматлар сифатини ҳуқуқий тартибга солиш . Истеъмолчиларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини таъминлаш масаласи товар ишлаб чиқарувчилар ва хизмат кўрсатувчиларнинг муҳим вазифаларидан биридир. Шу сабабли, республикамизда моддий ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишни тобора ривожлантиришга ҳамда унинг сифатини яхшилаб боришга алоҳида эътибор берилмоқда. Маълумки, товар ишлаб чиқаришнинг ва хизмат кўрсатишнинг янада ривожланишини давлат ва жамият манфаатлари тақозо этса, унинг сифатли бўлишини истеъмолчиларнинг манфаати талаб қилади. Шу сабабли, мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб товар (иш, хизмат)нинг юқори сифатли бўлишига алоҳида талаб қўйилди. Чунки, мустақил тараққиётимиз борган сари бозор муносабатларининг ривожланишини тақозо этади. Бозор муносабатлари эса ўз навбатида

истеъмолчиларнинг дидига, истагига мос келадиган, сифатли товарлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқаришни янада кўпайтириб боришни ва унинг қонуний базасини ташкил этишни талаб қилади. Маълумки, қабул қилинаётган қонунлар мустақил Республикамизнинг хўжалик тузилишини мустаҳкамлашга, турли хилдаги мулк шаклларида инсонларнинг манфаати йўлида фойдаланишга, шартнома интизомини, хўжалик ҳисобини мустаҳкамлашга, қурилиши ишларини бажаришга ва ажратилган маблағлардан яна ҳам самаралироқ фойдаланишга, қишлоқ хўжалик маҳсулоларини харид қилишни амалга оширишга, тижорат- савдони ривожлантиришга, фуқароларнинг моддий ва маиший манфаатларини таъминлаш ва бу манфаатларни бутун жамият манфаатлари билан тўғри уйғунлаштиришга, фан ва техника, адабиёт ва санъат соҳасида ижодий ташаббусни ривожлантиришга қаратилган бўлиб, мулкий ва мулкий тусда бўлмаган шахсий муносабатларни тартибга солади. Истеъмолчиларнинг эҳтиёжларини таъминлаш мақсадида товарлар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш муносабатлари ҳам фуқаролик қонунлари билан тартибга солинадиган муносабатлардан иборат бўлиб, олди- сотди, иш бажариш ва хизмат кўрсатиш каби шартномаларни тузишда давлат манфаати эмас, энг аввало шу шартномалардан баҳраманд бўлувчи истеъмолчиларнинг манфаати ҳисобга олинади. Бу Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг асосий қоидаларидан бири сифатида белгилаб қўйилган. Ўзбекистон шу кундаги иқтисодий тараққиётини белгиловчи асосий омиллардан бири бозорни ташкил этиш, бозор иқтисодий муносабатларини ривожлантириш ва уни қонун билан кафолатлашдир. Бозор муносабатларини тартибга солиш кафолатланиши, товар ишлаб чиқариш, ишлар бажариш, хизмат кўрсатишни амалга оширадиган тадбиркорлик субъектларига катта имконият яратади. Шу сабабли, республикамизда бозор

иқтисодий муносабатларини борган сари ривожлантириб боришга ва унинг тараққиётини қонун билан кафолатлашга алоҳида эътибор берилаяпти. Айниқса, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг қабул қилинганлиги бу борада муҳим воқеа бўлди.[2] Фуқаролик кодексининг мулк ҳуқуқи, мажбурият ҳуқуқи, мулкнинг бир шахсдан иккинчи шахс эгалигига ўтишига қаратилган шартнома хусусидаги қоидалари бевосита бозорни ташкил этишга, уни товарлар ва хизматлар билан тўлиқ таъминлашга, бозорда эркин савдо-сотиқ қилишни йўлга қўйишга, шунингдек истеъмолчиларнинг ҳуқуқини ҳимоя қилишга қаратилган. Бозор муносабатларининг ривожланиши эса тадбиркорлар томонидан ишлаб чиқилган турли товар (иш, хизмат)ларнинг ҳажми, сифати билан ҳам чамбарчас боғлиқ. Албатта, товар (иш, хизмат)лар бозорининг фаоллашиши ўз навбатида товар ишлаб чиқарувчи, ишлар бажарувчи, хизмат кўрсатувчилар ўртасида шунга яраша иқтисодий рақобат кучайиб боришига ҳам сабаб бўлади. Рақобатда синиб қолмаслик учун рақобатбардош моллар ишлаб чиқариш, ишлар бажариш, хизматлар кўрсатиш кўпаяди ва ривожланади. Бу эса ўз навбатида нарх-навонинг арзонлашувига, халқ турмушининг фаровонлашувига, истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини таъминлашга олиб келади. Ўзбекистон Республикасининг «Маҳсулот белгилари ва хизмат кўрсатишни сертификатлаш тўғрисида», «Маҳсулот белгилари ва хизмат кўрсатиш белгилари тўғрисида»ги ва бошқа қонунлар, муҳим аҳамиятга эга. Ушбу қонунлар товар (маҳсулот) ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш муносабатларини ривожлантириш, бозорларни турли хилдаги сифатли истеъмол моллари ва хизмат турлари билан тўлдиришда муҳим ҳуқуқий восита бўлиб хизмат қилади.

Маҳсулотлар ва кўрсатилган хизматлар сифатини ҳуқуқий тартибга солишда, айниқса, истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелда қабул іилинган «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонуни алоҳида эга[3]. Унда истеъмолчиларнинг асосий ҳуқуқлари ва бу ҳуқуқларни ҳимоя қилишга оид қоидалар белгилаб берилди. Жумладан, истеъмолчиларнинг ишлаб чиқарувчи (ижрочи, сотувчи) савдо ва хизмат кўрсатиш қоидалари, товар (иш хизмат)лари тўғрисида маълумот олиш ҳуқуқи ва бу ҳуқуқлари бузилганида уни ҳимоя қилиш тартиби, истеъмолчиларнинг савдо ва хизмат кўрсатишнинг бошқа турлари соҳасида шартнома тузиш, шартномаларни ижро этишда истеъмолчиларнинг бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, яъни, истеъмолчиларнинг товар (иш хизмат) хавфсиз бўлишига талаб қўйиш ҳуқуқи, нуқсонли товар сотиладиган бу ҳақда истеъмолчининг талаб қўйиши, нуқсонли товар алмаштириб бериш тартиби, нуқсонларни бепул бартараф этиш тартиби, истеъмолчининг нуқсонли товарнинг харид нархини мутаносиб равишда камайтириш ёки шартномани бекор қилиш ҳуқуқи, истеъмолчининг мақбул сифатли товарни алмаштириб олиш ҳуқуқи, ишни бажариш, хизмат кўрсатиш тўғрисидаги шартнома шартлари бузилган тақдирда истеъмолчининг ҳуқуқлари ҳамда товар (иш хизмат)нинг нуқсонлари туфайли етказилган зарар учун мулкий жавобгарлик, маънавий зарар учун жавобгарлик, шунингдек истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жавобгарлик каби қоидалар белгиланган. Бундан ташқари, ушбу Қонун истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини маъмурий тартибда ҳимоя қилувчи давлат органларининг ваколатлари, истеъмолчилар ҳуқуқларининг давлат томонидан ҳимоя қилинишини таъминлаш, маҳаллий ҳокимият органлари томонидан ҳимоя қилишни, молиявий хизматлар соҳасида истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя

қилиш, истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилиш ҳамда истеъмолчиларнинг ўз ҳуқуқларни ва манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида ихтиёрий равишда истеъмолчилар бирлашмаларини тузишлари мумкин эканлиги хусусийда қоидалар белгилаб берилди. Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ва бозор фаолиятини ривожлантиришга қаратилган бир неча ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Буларга мисол қилиб, Ўзбекитон Республикаси Президентининг 1996 йил 5 мартдаги «Бозорлар фаолиятини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги, 2000 йил 5 июндаги «Экспорт маҳсулоти ишлаб чиқарувчиларни рағбатлаттириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармонларини кўрсатиш мумкин. Бу ҳуқуқий ҳужжатларда истемолчиларнинг қонуний манфаатларига ҳурмат билан қараш, уларнинг эҳтиёжларини тўлиқ таъминлашга қаратилган чора-тадбирларни амалга ошириш зарурлиги кўрсатиб ўтилган[4]. Шунингдек, истеъмолчиларнинг товарлар ва озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларини таъминлаш ва истеъмол моллари билан савдо–сотиқ қилишини тартибга солишда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 4 сентябрда тасдиқланган «Бозорларда сифатсиз озиқ-овқат товарлари сотилишини бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида» қарори[5] муҳим аҳамиятга эга. Бу қарор билан 1998 йил 10 сентябрдан бошлаб мулкчилик шаклларидан катъий назар, юридик ва жисмоний шахслар томонидан ун, қанд-шакар, усимлик ва мол ёғи, маргарин, қуруқ сут, болалар озиқ-овқати, макарон ва қандолатчилик маҳсулотлари, алкоголли ва алкоголсиз, ичимликлар, турли-туман маҳсулотлар билан чакана ва майда улгуржи савдо қилиш, зарур асбоб- ускуналар билан жихозланган, мувофи-лик ва сифат сертификатлари, тайёрланган санаси ва яроқлилик муддатлари, нархномалари, товарларни сақлаш ва сотиш учун санитария шарт-шароитлари, амалдаги қонун

ҳужжатларида белгиланган бошқа талаблар мавжуд бўлишини назарда тутувчи савдо қоидаларига албатта риоя қилинган ҳолда фақат савдо корхоналари орқали амалга оширишлиши белгилаб қуйилди. Шу билан биргаликда мазкур шартномаларга риоя қилинмаганда, шунингдек товарлар савдо қоидалари бузилган ҳолда сотилганида, шу товарлар савдоси тўхтатилиши, унинг сотувчиларига нисбатан амалдаги қонунларга мувофиқ қаттиқ маъмурий жавобгарлик, қонунчиликда белгиланган тартибда товарни олиб қўйиб, кейинчалик уни мусодара қилишгача бўлган жазо чоралари қўллаш назарда тутилган. Бу эса ғайриқонуний савдо қилишга ҳар хил шаклдаги чайқовчиликка, шунингдек белгиланмаган жойларда савдо қилишга қатъий чек қўйилишига олиб келди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 23 октябрда «Товарларнинг айрим турларини чакана сотиш қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида» қарори қабул қилиниб, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида янги автомототранспорт воситаларини чакана сотиш қоидалари тасдиқланди[6]. Бу қоидалар билан «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ ишлаб чиқилган ҳамда мамлакатимизда ва чет элда ишлаб чиқарилган автомобиллар, мотоциклллар, тиркамалар, тартиб рақами қўйиладиган агрегатлар сотувчиларга, шунингдек аниқланган камчиликлар масаласида автомототранспорт эгасининг талабларини қондириш борасида ишлаб чиқарувчиларга қўйиладиган асосий талаблар белгиланган. Бундан ташқари, истмолчиларга сотиладиган алкоголли ичимликларнинг сифатли бўлишини таъминлаш, бу ичимликларни истеъмол қиладиган фуқароларнинг саломатлигига зарар етказилмаслиги, ҳуқуқининг ва қонуний манфаатларининг бузилмаслигини таъминлашга ҳам алоҳида эътибор берилди. Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан Ўзбекистон Республикаси ҳудудида алкоголли ичимликлар билан чакана савдо қилиш қоидалари тасдиқланди. Бу қоидалар билан сертификатланган алкоголли

маҳсулотларнинг баъзи турларини чакана савдода сотишни амалга оширувчи сотувчиларга қўйиладиган асосий талаблар белгилаб қўйилди[7]. Истеъмолчиларнинг қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини таъминлаш учун деҳқон бозорларидаги фаолиятни ҳам тўғри йўлган қўйиш, бозорлар фаолиятини яхшилаш, бозорларда истеъмолчиларга, харидорларга, деҳқонларга қулай шарт-шароитлар яратиш лозим эди. Шу сабабли деҳқон бозорлари очиқ турдаги акциядорлик жамиятларига айлантирилди. Бундан асосий мақсад акциядорларнинг манфаатдорлигини ошириш, бозор хизматини истеъмолчиларга мос қилиб ташкил этиш, қулай шароит яратишдан иборатдир. Шу сабабли, истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган муҳим ҳуқуқий ҳужжатлардан яна бири Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 22 июндаги «Бозорлар фаолиятини такомиллаштириш ва маҳсулотлар сотиш учун зарур шарт- шароитлар яратишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги қароридир[8]. Бу қарор билан деҳқонларнинг ўз маҳсулотларини келтириши, сақлаш, сотиш учун шарт-шароит яратиш, чайқовчи олиб сотарларга қарши кураш олиш бориш, санитария аҳволини яхшилаш, истеъмолчиларга хизмат кўрсатиш маданиятини ошириш, янги савдо ўринларини ташкил этиш, бозорларнинг моддий базасини яхшилашга қаратилган вазифалар белгилаб берилди. Республикамиз Президенти ва ҳукумати томонидан кўрилган ҳар бир чора-тадбирлар бевосита бозор муносабатларини тартибга солишга қаратилиши билан биргаликда, маҳсулотлар ва кўрсатилган хизматларнинг сифатини ошириш ва ҳуқуқий тартибга солишни самарадорлигини ошириш учун хизмат қилади.

Стандартлар ва сертификатлар тўғрисидаги қонунларга риоя қилиш юзасидан текшириш ва назорат ўтказишнинг ҳуқуқий тартибга солиниши . Стандартлар ва сертификациялар тўғрисидаги қонунларга риоя қилиш юзасидан белгиланган тартибда текшириши ва назорат ўтказилиб борилади. Бу вазифа тегишли давлат идоралари зиммасига юклатилган. Жумладан, стандартлаштириш, метрологияга оид фаолият, сертификатлаштириш соҳасидаги ишларга «Ўздавстандарт» раҳбарлик қилади ва ўз ваколати доирасида ушбу ишларни ўтказишнинг умумий қоидаларини белгилайди. Шу билан биргаликда «Ўздавстандарт», Давлат архитектура ва қурилиш кўмитаси. Давлат табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва уларнинг ҳудудий органлари, шунингдек бошқа махсус вакил қилинган давлат бошқарув органлари ўз ваколатлари доирасида хўжалик фаолияти субъектларининг стандартлаштиришнинг мажбурий талабларига стандартлаштиришга тааллуқли бошқа ҳужжатларига риоя этиши устидан давлат назоратини олиб борадилар. Давлат назорати, идоравий бўйсунуви ва мулк шаклларидан қатъи назар, хўжалик субъектларининг, шунингдек тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган жисмоний шахсларнинг ишлаб чиқараётган маҳсулоти, шу жумладан сертификатлаштирилган маҳсулотларни ишлаб чиқиш, тайёрлаш, сақлаш, ташиш, фойдали суратда ишлатиш босқичларида қонун ҳужжатларига қанчалик риоя этилган ҳолда амалга оширилаётганлигига қаратилади. Стандартларнинг мажбурий талабларига риоя этилиши устидан назорат Ўзбекистон Республикаси ва Қорақолпоғистон Республикаси бош давлат

инспекторлари, вилоят шаҳарлар бўйича бош давлат инспекторлари томонидан бевосита амалга оширилади. Маҳаллий жойларда эса уларга итоат этадиган давлат инспекторлари назорат қиладилар. Давлат инспекторлари стандартларнинг мажбурий талабларига риоя этилиши устидан давлат назоратини амалга оширадилар. Улар давлат бошқарув органларининг вакиллари ҳисобланади. Давлат инспекторлари қонун билан белгилаб берилган ваколатлар доирасида стандартлар ва сертификатлар тўғрисидаги қонунларига риоя этилиши устидан давлат назоратини олиб борадилар. Давлат назоратини амалга оширишда улар хўжалик фаолияти субъектларининг ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш биноларига монеликсиз кириш; ўз фаолиятига доир керакли ҳужжатлар ва маълумотлар олиш; стандартларнинг мажбурий талабларига мувофиқлигини текшириш учун маҳсулотларнинг намуналарини ҳамда нусҳаларини танлаб олиш ўтказиш ва бошқа шунга ўхшаш ҳуқуқларга эга. Хўжалик субъектларига маҳсулотни ишлаб чиқаришга тайёрлаш, ишлаб чиқиш, уни реализация қилиш, ундан фойдаланиш, маҳсулотни сақлаш, ташиш ва чиқиндини фойдали суратда ишлатиш босқичларида стандартларнинг талаблари бузилган бўлса уни бартараф этиш тўғрисида кўрсатмалар беришга ҳақли. Бундан ташқари, хўжалик юритувчи субъект текширувдан бўйин товлаганида маҳсулотни реализация қилишни ман этиш ҳуқуқига эга. Стандартларни назорат қилиш бўйича бош давлат инспекторлари стандартларнинг мажбурий талаблари бузилганлиги учун хўжалик юритувчи субъектларига нисбатан жарималар қўллаш тўғрисида қарорлар қабул қилиш

айбдор бўлган хўжалик юритувчи субъектларининг мансабдор шахсларини маъмурий жавобгарликка тортиш; стандартларнинг мажбурий талабларига мувофиқ бўлмаган маҳсулотлар аниқлашгандан ушбу маҳсулотларни реализация қилишни тўхтатиш тўғрисида кўрсатмалар беришга ҳақли. Шунингдек, стандартларнинг мажбурий талабларига мувофиқ булмаган ва давлат рўйхатидан ўтказилмаган импот маҳсулотни реализация қилишни ман этиш ҳуқуқига эга. Давлат инспекторларининг маҳсулотларини реализация қилиш ман этиш ёки тўхтатиб қўйиш туғрисидаги кўрсатмасини бузганлик учун хўжалик юритувчи субъектлар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда жарима тўлайдилар. Хўжалик юритувчи субъектлари берилган кўрсатмаларни ва қарорларни бажармаган тақдирда давлат инспекторлари зарур материалларни пркуратура органларига ёки судга оширади. Давлат метрология текшируви ва назорати, давлат метрология хизмати органлари томонидан талонлар, ўлчов воситалари, ахборот – ўлчов тизимлари, ўлчовларни бажариш услубиётлари, метрология нормалари ва қоидаларига риоя этилган ҳолда амалга оширилаётганлиги устидан ўтказилади. Сертификатлаш қоидаларига риоя қилинганлиги устидан белгиланган тартибда текшириш ва назорат ўтказилади. Жумладан тайёрловчиларнинг (тадбиркорларнинг, сотувчиларнинг, ижрочиларнинг) синов лабороторияларининг (марказларининг) сертификатлаштириш қоидаларига риоя этишлари устидан ҳамда сертификатланган маҳсулот устидан давлат текшируви ва назоратини «Ўздавстандарт»нинг давлат инспекторлари амалга оширадилар.

Шунингдек, ихтиёрий сертификатлаштиришни «Ўздавстандарт» белгилаб қўйган тартибда аккредитация қилинган юридик ва жисмоний шахслар амалга ошириши мумкин. Маҳсулот, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматнинг сифатини таъминлашда шартноманинг роли. Республикамиз аҳолисининг моддий ва маиший эҳтиёжи ишлаб чиқарилаётган товарларнинг, етиштирилган маҳсулотнинг, бажариладиган ишнинг ва кўрсатиладиган хизматнинг миқдори, ҳажми, сифати билан қондирилади. Шу сабабли, маҳсулот ишлаб чиқарувчи, тадбиркорларнинг янада кўпайишига ва улар томонидан ишлаб чиқарилаётган товар, бажарилаётган иш ва кўрсатилаётган хизматларнинг сифатли бўлишига алоҳида эътибор берилаяпти. Сифат билан боғлиқ муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш хусусида тегишли қонунлар ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Бунга мисол қилиб, Ўзбекистон Республикасининг «Стандартлаштириш тўғрисида», «Маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштириш тўғрисида», «Метрология тўғрисида»ги Қонунларини кўрсатиш мумкин. Ушбу Қонунлар билан биргаликда маҳсулотнинг, бажарилган ишнинг ва кўрсатилган хизматнинг сифатини таъминлашда томонлар ўртасида тузилган шартнома ҳам алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Маҳсулот ишлаб чиқариш, иш бажариш ва хизмат кўрсатиш муносабатларининг ҳуқуқий шакли сифатида тузиладиган шартномаларни қуйидагича гуруҳларга ажратиш мумкин. Улар маҳсулотлар ва товарлар ишлаб чиқариш ва топшириш; ишларни бажариш; хизматлар кўрсатиш тўғрисидаги шартномалар шаклида бўлиши мумкин.

Бу шартномалар бозор иқтисодиётида халқ хўжалигининг барча соҳаларида мулкчилик шакллари турлича бўлган шахслар ўртасида тадбиркорлик фаолиятини юритиш жараёнида ижтимоий муносабатлар маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш, ишларни бажариш, хизмат кўрсатиш бўйича вужудга келади. Ушбу ижтимоий муносабатлар ичида маҳсулот тайёрлаш ва уни топшириш билан боғлиқ мулкий муносабатлар ўзига хос алоҳида ўринни эгаллайди. Ушбу мулкий муносабатлар шахсларнинг бевосита тадбиркорлик фаолиятлари орқали амалга оширилади ва товар – пул тусига эга бўлиб, мазкур муносабатларни тартибга солишнинг ҳуқуқий воситаси бўлган маҳсулотларни (мулк) тайёрлаш ва сотишга оид шартномалар асосида тартибга солинади. Бундай гуруҳ шартномалар ишларни бажариш, хизмат кўрсатишга оид шартномаларидан ўзининг баъзи бир хусусиятлари билан фарқ қилади. Товар ишлаб чиқаришга оид шартномаларнинг асосий фарқи шундаки, улар хўжалик юритиш фаолиятининг маҳсулот тайёрлаш ва сотиш соҳасида қўлланилади. Уларнинг яна бир ўзига хос томони – товар ишлаб чиқаришга оид шартномаларнинг предмети бўлган мулк ёки маҳсулот шу мажбуриятларни объекти ҳисобланиб, у бир шахсдан иккинчи шахснинг тасарруфига ўтказилади. Маҳсулот тайёрлаш ва сотиш тўғрисидаги шартномалар чунончи: олди – сотди; маҳсулот етказиб бериш; контрактация; улгуржи савдо; энергия ва газ етказиб бериш каби шартномалар бўлиши мумкин. Мазкур шартномаларни бир гуруҳга бирлаштирилганлигининг сабаби улар маҳсулот (мулк)ни олувчи ёки сотувчи шахслар ўртасидаги ўзаро иқтисодий муносабатларни йўлга қўйишга, ўзгартиришга ва бекор қилишга қаратилганлигидадир. Бошқача қилиб айтганда уларнинг барчаси томонлар ўртасида маҳсулот (мулк) тайёрлаш ва сотиш борасидаги ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишида муҳим ўрин тутади. Товар ишлаб чиқаришга оид шартномаларнинг ўзига хос бўлган хусусиятларини уларнинг элементлари (субъектлари, объектлари,

мазмуни)дан ҳам кўриш мумкин. Товар ишлаб чиқаришга оид мажбуриятларнинг субъектлари сифатида икки томон иштирок этади. Биринчи томон маҳсулот (мулк)ни топширувчи - тадбиркор шахс - сотувчи бўлса, иккинчи томон шартномага кўра келишилган маҳсулот (мулк)ни қабул қилувчи ва унга тегишли суммани тўловчи шахс-сотиб олувчи ҳисобланади. Товар ишлаб чиқариш ва мулкларни топширишга оид шартномаларнинг субъектлари бўлган томонлар ўз зиммаларига олган мажбуриятларни аниқ бажаришлари шарт. Бу эса етиштирилган ва истеъмолчига топшираётган маҳсулотнинг сифатли бўлишини таъминлаш шартноманинг энг мущим шартларидан бири бўлиб ҳисобланади. Товар ишлаб чиқаришга оид мажбуриятларнинг объекти маҳсулот (мулк) тайёрлаш ёки сотиш мажбуриятини бажариш учун қилинган ҳаракатлардан ва унинг предметидан иборат. Масалан олди – сотди шартномаси бўйича мулкни топшириш, маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича эса маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш бажариладиган ишларни ва кўрсатиладиган хизматлардан фарқ қилиб, тайёр маҳсулот (мулк) ёки тайёрланиши керак бўлган маҳсулот товар ишлаб чиқариш ва сотиш шартноманинг объекти ҳисобланади. Ушбу маҳсулот (мулк)ни тайёрлаш, олиш, сотиш хўжаликларнинг бевосита фаолиятлари билан боғлиқ. Олди – сотди шартномасида сотиладиган маҳсулот (мулк) тайёр ҳолда бўлади ва шартноманинг тузилиши ва ижро этилиш вақти бир вақтга тўғри келади яъни реал бўлади. Маҳсулот етказиб бериш хўжалик шартномалари (контрактация, энергия ва газ таъминоти)да мулк (маҳсулот)нинг топширилиш вақти шартноманинг тузилиш вақтига тўғри келмайди. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси ёки олди – сотди шартномаси орқали ташкилотлар бир-бирларига ишлаб чиқариш фаолияти ёки хўжалик

зарурати учун керак бўлган қишлоқ хўжалик машиналари, асбоб-ускуналар, эҳтиёт қисимлар ва бошқа маҳсулотлар ҳамда халқ истеъмолига оид товарларни сотадилар. Товар ишлаб чиқаришга оид мажбуриятларда томонлар бир-бирига нисбатан аниқ ҳуқуқ ва бурчга эга бўладилар. Шартномаларнинг асосий шартлари (бандлари, реквизитлари) мулкий муносабатларнинг иштирокчилари сифатида томонларнинг ҳуқуқ ва бурчлари товар ишлаб чиқаришга оид мажбуриятларининг мазмунини ташкил этади. Бундай шартларга маҳсулот (мулк)нинг номи, сифати, комплекти, ассортименти ва бошқа шартлар киради. Биринчи томон (қарздор) мулкий характердаги муайян ҳаракатни бажариш мажбуриятига, иккинчи томон (кредитор) ушбу мажбуриятни талаб қилишга ҳақли бўлади. Товар ишлаб чиқаришга оид мажбуриятларга икки томонлама шартномалар кирганлиги туфайли тарафларнинг ҳар қайсиларида сотувчининг асосий бурчи ва ҳуқуқи сотилган мулкнинг шартномага мувофиқ олувчининг эгалигига топширишдан ва унинг учун белгиланган ҳақни олишдан иборат, олувчининг асосий ҳуқуқи ва бурчи сотилган ашёни қабул қилиши ва бунинг учун белгиланган баҳо ни тўлашдан, агар сотилган нарса шартнома шартларига мувофиқ топширилмаса, унинг ўзига топширилишини сотувчидан талаб қилишдан иборат бўлади. Контрактация шартномасида эса: - қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг миқдори (маҳсулотнинг турлари бўйича), сифати, уларни етказиб бериш муддатлари, тартиби ва шартлари ҳамда топшириш жойи;

- тайёрловчи ташкилотлар ва корхоналарнинг маҳсулотни ўз вақтида қабул қилиб олиш ва белгиланган баҳолар билан унинг ҳақини тўлаш юзасидан олган мажбурияти, пул аванслари бериш муддатлари ва уларнинг миқдори; - қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштиришни ҳамда уларни қабул пунктларига ва корхоналарга ташишни ташкил қилишда хўжаликларга ёрдам кўрсатиш; - тарафлар бурчларини бажармаган ҳолда уларнинг ўзаро мулкий жавобгарлиги кўрсатилган бўлади. Тарафлар шартноманинг ана шу шартларига тўлиқ риоя этиши топшириладиган маҳсулотнинг сифатли бўлишига олиб келади. Тадбиркорлик муносабатларида иш бажариш билан боғлиқ шартномавий муносабатларда ҳам ишларни сифатли бажаришни таъминлашда шартнома бўйича тарафлар ўз зиммаларига олган мажбуриятларини лозим даражада бажаришига ҳам боғлиқдир. Тадбиркорлик фаолиятида тузиладиган шартноманинг ушбу тури бошқа фаолиятлар (маҳсулотлар тайёрлаш ва сотиш, хизматлар кўрсатиш)дан асосан ўзининг тартибга солиниш предмети билан фарқ қилади. Бу фарқ шундан иборатки, ишлар мажбуриятлар хўжаликлар ўртасидаги ишларни бажариш ҳақидаги муносабатларда вужудга келади ва ишларни бажаришга доир шартномалар воситасида тартибга солинади, яъни, шартномалар иш бажариш муносабатларини амалга оширишнинг ҳуқуқий шакли бўлиб ҳисобланади. Ишларни бажаришга доир мажбуриятларга бир қатор шартномалар, яъни: пудрат, қурилиш пудрат, илмий – текшириш ва конструкторлик

ишларини бажариш учун тузиладиган, лойиҳалаш ва қидирув ишларини бажариш учун тузиладиган шартномалар киради. Бу шартномаларда буюртмачи ва пудратчи сифатида қатнашувчилар тадбиркор шахслар бўлиши мумкин. Шартномада бир томондан буюртмачининг топшириғига биноан маълум бир ишни унинг ёки ўзининг материалидан бутун масъулиятини ўз зиммасига олиб бажариш мажбуриятини олувчи шахс – пудратчи бўлса, иккинчи томондан, бажарилган ишни қабул қилиш ва бунинг учун ҳақ тўлаш мажбуриятини олувчи шахс – буюртмачи ҳисобланади. Пудратчи шартнома бўйича ўз зиммасига олган ишнинг сифатига оид мажбуриятларини қонун ва шартнома талаблари асосида бажариш лозим. Пудрат шартномасида пудратчи, яъни, маиший хизмат кўрсатиш корхоналари буюртмачи корхоналарнинг кийим-кечак, пойафзал маҳсулотларининг кичик партиясини ёки мебель, тери маҳсулотларини тайёрлаш учун берган буюртмаларини сифатли тайёрлаб бериши тарафлар ўртасидаги шартномавий мажбуриятни бажаришнинг муҳим омили бўлиб ҳисобланади. Бинобарин, пудрат шартномасида пудратчи ишни лозим даражада, сифатли қилиб белгиланган муддатда бажаришга мажбур. Ишнинг сифати шартнома шартларига, буюртмачининг топшириғига, шунингдек, агар стандартларга, техник шартларга ёки ўшандай ишлар учун одатда қўйиладиган талабларга мувофиқ белгиланади. Пудратчи ишни ўзи ташкил этиб, унга раҳбарлик қилиши лозим. У ҳамма ишларни бажаришга буюртмачи олдида жавобгар шахс ҳисобланиб, бош пудратчи сифатида айрим ишларни бажариши учун бошқа ташкилотлар билан ёрдамчи пудрат шартномасини тузиши мумкин. Буюртмачининг бурчлари асосан пудратчи

томонидан бажарилган ишни қабул қилиш ва бунинг учун ҳақ тўлашдан иборат бўлади. Бозор муносабати шароитида тадбиркорлар ўртасида вужудга келадиган мулк билан боғлиқ бўлмаган муносабатларни тартибга солувчи хизмат кўрсатиш шартномалари ҳам аҳамиятга эга. Хўжалик фаолиятининг ушбу тури бошқа фаолият турлари маҳсулот тайёрлаш ва сотиш, ишларни бажаришдан ўзининг фақат хизмат кўрсатишга доир мажбуриятлар (шартномалар) орқали амалга оширилиши билан фарқ қилади. Хизмат кўрсатишга доир мажбуриятларда ҳам хизматларнинг шартли кырсатилишида ҳам тарафларнинг хизмат кўрсатувчининг ўз зиммасига олган шартномавий мажбуриятни бажаришни таъминлашни зарурият қилиб қўяди. Юқоридагиларга асосан хулоса қилиш мумкинки, шартнома мажбурият, бажарилган иш ва кўрсатилган хизмат сифатини таъминлашда энг муҳим ҳуқуқий восита бўлиб хизмат қилади. Тадбиркорлик субъектлари иштирокида тузилган шартномалар бўйича белгиланган мажбуриятларнинг аниқ бажарилиши кўрсатилган хизматнинг сифатли бўлишини таъминлайди. Агар хизмат сифатли бўлмаса, айбдор томон шатрномада белгиланганидек жавобгар бўлади. Шартномада қатнашувчи тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари, шартнома шартлари бажарилмаганида жавобгарликнинг қўлланилиши ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг, бажарилган ишнинг ва кўрсатилган хизматнинг сифатини таъминлашга хизмат қилади.

Похожие

Тадбиркорлик фаолиятининг давлат томонидан тартибга солиниши

Товарлар, ишлар ва хизматларга баҳоларнинг ўрнатилиши ва қўлланилишининг давлат томонидан тартибга солиниши

Қишлоқ хўжалигини давлат томонидан тартибга солиш

Иш вакти ва дам олиш вактларини хукукий тартибга солиниши

Ўзбекистонда никоҳ муносабатларининг ҳуқуқий тартибга солиниши