- Главная страница
- Рефераты
- Юриспруденция
- Товарлар, ишлар ва хизматларга баҳоларнинг ўрнатилиши ва қўлланилишининг давлат томонидан тартибга солиниши
Товарлар, ишлар ва хизматларга баҳоларнинг ўрнатилиши ва қўлланилишининг давлат томонидан тартибга солиниши
![пасайишига, бутунлай ёки қисман ишсизлар сонининг ўсишига олиб келди"[1]. Шунинг учун ҳам давлат ва хавфсизлик жамият олдида баҳоларни бозор қонуниятларига мувофиқ ташкил этишдек қийин вазифани бажариш билан бирга баҳоларнинг стихияли шаклланишининг олдини олишдек муҳим вазифа турар эди. Биз "эсанкиратадиган"дан қатъиян воз кечдик ва ташқаридан бўлган тазйиққа қарамай, нархларни аста-секин, олдиндан ишлаб чиқилган тартиб асосида эркинлаштиришга қарор қилдик. Бундай ёндашув корхоналар ва аҳолининг бозор муносабатлари ҳамда эркин нарх белгилаш шароитларига ларзага тушмасдан мослашиб олиш имконини берди[2]. Юридик категория сифатида баҳо қатор аҳамиятларга эга. Баҳо фуқаролик ҳуқуқий шартноманинг муҳим шартларидан бири бўлиб ҳисобланган. ФКнинг 418-моддасининг мазмунидан шу нарса англашиладики, шартномадаги товар баҳога оид шартлар, аввалги қонун ҳужжатларида бўлгани каби асосий шартлар сирасига кирмайди. Шартнома тарафлар келишуви билан белгиланган баҳо бўйича ижро этилади. Ушбу умумий қоидадан истиснолар шартномаларнинг айрим турлари ҳақидаги қонун-ҳужжатларида белгилаб берилади[3]. Хусусан, «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида»ги Қонунга мувофиқ, баҳо хўжалик шартномаларининг муҳим бандларидан бири ҳисобланади. Қонуннинг 10-моддасида хўжалик шартномаларига нисбатан қўйиладиган талаблар кўрсатилган бўлиб, унда товар (иш, хизмат) нинг баҳоси ўзаро келишувга эришиш лозим бўлган муҳим шартлар жумласига киритилгандир. Хўжалик фаолиятини амалга оширишда ҳисоб- китоб қилиш тартиби хўжалик шартномасида белгиланаётганда товарлар, (ишлар, хизматлар) ҳақини қонун хўжжатларида белгилангандан кам](/data/documents/555b775e-0dfa-4739-95d1-bc047f080536/page-5.png)
![бўлмаган миқдорда олдиндан тўлаб қўйиш албатта назарда тутилган бўлиши лозим[4]. Мазкур қоидага риоя қилмаслик баҳо интизомининг бузилиши ҳисобланиб, бундай ҳолатлар санкция ва жавобгарлик чоралари қўллаш учун асос бўлади. Томонларнинг келишувига мувофиқ ўрнатилган баҳо ларда ҳамда белгиланган баҳоларда ҳам қўшилган қиймат солиғи ва акциз солиқларининг шаклланишига асос бўлади. Баҳо, шунингдек савдо устамалари ва бошқа устамаларнинг белгиланиши ва қўлланишида ҳам муҳим аҳамият касб этади. Шуни қайд этиб ўтмоқ лозимки, ҳатто эркин баҳо ҳам ўз-ўзидан белгиланмайди. Балки улар муайян қоидаларга асосланган ҳолда вужудга келади. Бунда нарх-навонинг ҳуқуқий тартибга солинишига эътибор бериш лозим. Нарх-навонинг шаклланиши устамалар қўшилган қиймат солиғи, акцизлар билан амалга оширилади ва улар барча баҳоларга тааллуқли. Бевосита баҳолар давлат томонидан директив белгиланиши асосида айрим товарларга нисбатан тўғридан-тўғри белгиланади. Баҳони тўғридан- тўғри белгилаш турли услубларда бўлиши мумкин. 2. Баҳоларни белгилаш ва қўллаш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари Баҳоларни белгилаш ва қўллаш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари моҳиятини таҳлил қилишда бозор иқтисодиёти шароитида баҳоларни белгилашда давлатнинг аралашувига фақат алоҳида истесноли ҳолатлар бўйича йўл қўйилиши нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда ёндашмоғимиз лозим. Аввало, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ, «...Давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баровар муҳофаза этилишини кафолатлайди...](/data/documents/555b775e-0dfa-4739-95d1-bc047f080536/page-6.png)
![тўғрисида»ги[5], "Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида"ги[6] "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида"ги[7] Қонунлар, "Қишлоқ хўжалиги соҳасини иқтисодий рағбатлантириш ва эркинлик бериш тўғрисида"ги Президент Фармони шулар жумласидандир. Бу қонун ҳужжатлари давлат буюртмаларининг қисқартирилиши, шартнома муносабатларини шакллантириб, нарх-навони эркин белгилаш имкониятларини яратиб бермоқда. Республикамизнинг босқичма-босқич бозор муносабатларига ўтиш ҳамда нарх-навони изчиллик билан эркинлаштириб боришни кўзда тутган ҳолда айрим турдаги ишлаб-чиқариш техник товарларга ҳамда асосий истеъмол товарлари ҳамда хизматларга нисбатан жорий этилиши мумкин бўлган баҳоларнинг энг юқори даражасини давлат томонидан белгилаб қўйилиши кўзда тутилди. Чунки буларга нисбатан тўғридан-тўғри эркин нархларни жорий этилиши ахолини ижтимоий жиҳатдан оғир аҳволга олиб келиб қўйиши, республика иқтисодиётига ҳам салбий таъсир кўрсатиши мумкин эди. Ана шу нуқтаи назардан «Товар бозорларида мнополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида"ги, "Табиий монополиялар тўғрисида"ги Қонунлар қабул қилинди. Мазкур Қонунларга мувофиқ табиий монополия субъектлари доираси уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, шунингдек уларнинг фаолиятлари устидан давлат назоратининг ўрнатилиши бўйича асосий қоидалар белгиланган. Қонунда табиий монополия субъектлари фаолиятида нархларни тартибга солиниш тартиби белгиланган бўлиб, унга мувофиқ товарларга нархлар (тариф)лар белгилаш учун табиий монополия субъектлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилаган тартибга мувофиқ ваколатли органга нархларнинг (тарифларнинг) лойиҳаларини ҳамда улар бўйича ҳисоб-китобларни тақдим этадилар.](/data/documents/555b775e-0dfa-4739-95d1-bc047f080536/page-8.png)
![Табиий монополия субъектлари товарларига тааллуқли нархлар (тариф)лар лойиҳалари ваколатли орган томонидан истеъмолчи маҳсулоти нархларига уларнинг таъсири ҳисобга олинган ҳолда бир ҳафта муддат ичида кўриб чиқилади. Ваколатли органнинг нархлар (тарифлар) бўйича қарори табиий монополия субъектлари томонидан ўн беш кун аввал оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади. Шу билан бирга табиий монополия субъектлари фаолиятида истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида муайян чеклашликлар ҳам белгиланган. Хусусан, товарлар, хизматлар ва ишлар учун ваколатли орган белгилаган миқдордан ортиқ ҳақ олиш,... табиий монополия субъектларининг товарлари истеъмолчиларини камситишига ёхуд истеъмолчилардан белгиланган нархлар (тарифлар)да ҳисобга олинмаган ҳақ ундириш ҳисобига даромад олишга олиб келадиган бошқача ҳатти- ҳаракатларни содир этиш ман этилади. Баҳоларни белгилаш ва қўллаш тўғрисидаги қонунлар ичида "Баҳолаш фаолияти тўғрисидаги" Қонун алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, у баҳолаш фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган муносабатларни тартибга солади[8]. Бу Қонун аввало баҳолаш фаолиятига тушунча бериб, баҳоловчининг баҳолаш объекти қийматини аниқлашга қаратилган фаолияти эканлигини эътироф этилади. Баҳолаш фаолияти лицензия асосидагина амалга оширилади. Қонун баҳолаш объекти доирасини, баҳолаш объект қийматининг турларини, баҳолаш стандартлари, баҳолашни ўтказиш асослари, баҳо ловчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, жавобгарликлари, низоларни ҳал этиш тартибини қатъи белгилаб қўйган. Баҳоларни белгилаш ва қўллаш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ичида Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан чиқарилган Фармонлар](/data/documents/555b775e-0dfa-4739-95d1-bc047f080536/page-9.png)
![Президентининг 1996 йил 15 майдаги 1464-сонли Фармонига мувофиқ дастлаб, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузурида Монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш қўмитаси ташкил этилди. Бу орган зиммасига бошқа вазифалар билан бир қаторда истеъмолчиларга реализация қилинадиган товарлар ҳажми бўйича шартномаларга риоя этилиши устидан, товарлар нархини чиқариш ҳамда нархларни қўллаш тартибига риоя этиш устидан назоратни олиб бориш вазифаси юклатилди[9]. Ушбу вазифаларни Қорақалпоғистон Республикаси Молия Вазирлиги ҳузурида Монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш қўмитаси, вилоятлар ва Тошкент шахар ҳокимликлари молия бошқармалари ҳузуридаги монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш ҳудудий бошқармалари, туман ва шаҳарларда-туманлар (шаҳарлар) ҳокимликлари молия бўлимлари ҳузурида монополияга қарши қонунчиликка ва истеъмолчилар ҳуқуқларини муҳофаза қилиш қонунчилигига риоя этилишини назорат қилиш бўйича инспекторлар лавозими жорий этилди[10]. 2000 йил 2 августда Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2676-сонли "Ўзбекистон Республикаси Монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш давлат қўмитасини ташкил этиш тўғрисида"ги Фармони қабул қилиниб, унга асосан Ўзбекистон Республикаси монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш давлат қўмитаси-рақобатни ривожлантириш, монополистик фаолиятни чеклаш, табиий монополиялар фаолиятини тартибга солиш истеъмолчилар ҳуқуқларини муҳофаза қилиш ва реклама фаолияти соҳасидаги сиёсатни ўтказиш бўйича давлат бошқаруви органи, деб белгиланди. Ушбу Фармонга мувофиқ "Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Республикаси Монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш давлат қўмитаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида"ги 2000 йил 2 август 300-сонли қарори ва унга илова сифатида "Ўзбекистон](/data/documents/555b775e-0dfa-4739-95d1-bc047f080536/page-13.png)
![Тартибга солинувчи баҳолар жумласига ички хўжалик баҳоларини ҳам киритишимиз мумкин. Чунки ички хўжалик ҳисобидаги корхона ўзининг бўлинмалари учун ўзи баҳоларни белгилайди. Иқтисодий белгиланишига кўра, юқоридаги баҳо турларини улгуржи, чакана ва харид (тайёрлов) баҳоларига ажратиш мумкин. Улгуржи баҳо тайёрловчи ва истеъмолчи (ёки тегишли давлат органлари) томонидан белгиланувчи баҳо бўлиб, у ўз ичига қўшилган қиймат солиғини ва агар товарга нисбатан акциз солиғи назарда тутилган бўлса, унинг белгиланган ставкалар бўйича баҳоси ҳам қўшилади[11]. Бу баҳолар аҳолидан ташқари барча истеъмолчилар, жумладан воситачилар билан ҳисоб- китоб қилишда қўлланилади. Маҳсулотларни воситачилар орқали эркин баҳода реализация қилишганда воситачи билан истеъмолчи ўртасидаги келишувга мувофиқ қўшимча ҳақларни (ФК 833-моддаси) ҳам кўзда тутиши мумкин. Бу қўшимча ҳақларда комиссион тўловлар, транспорт ва бошқа ҳаражатлар ҳам акс этади. Ажнабий маҳсулот етказиб берувчилардан (сотувчилар) сотиб олувчи корхона ва ташкилотлар томонидан импорт маҳсулотлар (товар)ларга ҳам улгуржи баҳолар белгиланади. Бу баҳоларда сотувчининг счетида кўрсатилган сумманинг тўлов кунидаги Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг валютанинг суммага нисбатан қийматидаги баҳоси билан бирга маҳсулот (товар)ни сотиб олиш ва чегарагача олиб келиш билан боғлиқ барча корхоналар, шунингдек импорт товарларга нисбатан белгиланган ставкадаги солиқ, божхона пошлинаси, товарларни сотиб олишни ташкил қилувчи ташқи иқтисодий фаолият ташкилотларига ва бошқа ташкилотларига бериладиган мукофат пулларини ҳам қўшиб ифода этилади. Чакана баҳо улгуржи баҳо дан келиб чиқиб, қўшилган қиймат солиғи ва савдо устамасини ҳисобга олган ҳолда белгиланади.](/data/documents/555b775e-0dfa-4739-95d1-bc047f080536/page-18.png)
![Имтиёзли кредитлар бериш орқали ишлаб-чиқарилаётган маҳсулотларнинг таннархини камайтириш орқали, баҳонинг пасайтирилишига таъсир кўрсатилади. Худди шундай таъсирни ишлаб-чиқарувчиларга бериладиган компенсацион харажатлар ҳам ўтказади. 5. Нарх-навони белгилашда тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва бурчлари. Маълумки, Ўзбекистон иқтисодиётининг бозор муносабатларига ўтишини таъминлаш, бозор механизми самарали фаолият кўрсатиши учун республикамизда тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишга кенг имкониятлар яратилди. Чунки, "Иқтисодий жиҳатдан собитқадам ва барқарор жамиятни шакллантириш масалаларини кўриб чиқар эканмиз, энг аввало тадбиркорлик ва умуман, мулкдорлар синфи давлат ва жамоат қурилишида, ижтимоий сиёсий барқарорликни сақлаб туриш ва мустаҳкамлашда қандай роль ўйнашини назарда тутиш лозим. Айни ўрта мулкдорлар синфи шакллантирилаётган фуқаролик жамиятининг таянчидир"[12]. Шунинг учун ҳам республикамизда тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишдаги тўсиқларни бартараф этишга қаратилган чора-тадбиркорлар босқичма-босқич амалга оширилиб бормоқда. Тенг ҳуқуқлилик асосида тадбиркор фаолиятини амалга оширишнинг асосий тамойилларидан бири бу унинг мулкий мустақиллигидир. Демак, мулкий мустақил бўлган тадбиркор қонун ҳужжатлари билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолият тури билан шуғулланиши мумкин. Тадбиркор фуқаро фаолият турини мустақил белгилаш ҳуқуқига эга бўлиш билан бир қаторда ўзининг ишлаб-чиқариш дастурларини шакллантиришда, маҳсулот етказиб берувчиларни ва ўз маҳсулотининг истеъмолчиларини танлашда ҳам мустақилдир. Тадбиркорнинг ҳуқуқлари доирасига "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида"ги Қонунга мувофиқ, ўз маҳсулотини (ишлари, хизматларини), ишлаб чиқариш чиқиндиларини бозор коньюктурасидан келиб чиқиб,](/data/documents/555b775e-0dfa-4739-95d1-bc047f080536/page-21.png)
![мустақил равишда белгиланадиган нархлар ва тарифлар бўйича ёки шартнома асосида реализация қилиш ҳуқуқи ҳам киритилган. Қонунда бундай ҳуқуқнинг кафолатланиши "чинакам талаб ва таклиф асосида вужудга келадиган эркин бозор нархларининг амал қилиш бозор иқтисодиётининг ғоят муҳим бўғини бўлиб, бу бўғин маҳсулот ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчиларнинг ўзаро жипс таъсирини таъминлайди"[13]. Вахоланки, собиқ иттифоқ даврида хўжалик юритувчи субъектлар на ўз истеъмолчиларини танлаш имкониятига, на ўзлари ишлаб чиқарган маҳсулотни реализиция қила олган эдилар ва нарх-наво белгилашда марказлаштирилган тартибда қатъи белгиланган нарх ва тарифлардан четга чиқа олмас эдилар. Буларнинг барчаси мамлакатда нарх белгилашда адолат- сизликнинг келиб чиқишига олиб келди, яъни "хом ашё тармоқлари ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг нархи ниҳоят даражада пасайтириб юборилди, ишлов берувчи, қайта ишловчи тармоқлар товарларининг нархлари эса сунъий равишда ошириб юборилди "Бунинг натижасида айрим республикалар сунъий равишда "бюджет ҳисобига" яшовчи минтақаларга айлантирилиб, хўжалик юритувчи субъектлар анчагина зарар кўриб ишлар эди. Шунинг учун ҳам собиқ иттифоқдан мерос бўлиб қолган бундай шароит хўжалик юритувчи субъектларнинг хўжалик фаолияти юритишига ҳар томонлама тўғаноқ бўлиб, бозор муносабатлари шароитига мутлақо тўғри келмасди. Тадбиркорларнинг иқтисодий мустақиллигининг кафолати сифатида республикамизда сўнгги йилларда босқичма-босқич ҳамма турдаги хом-ашё ва тайёр маҳсулотларнинг олдиндан белгилаб қўйилган нархлардан эркин нархларга ўтилди, ҳамма истеъмол молларининг нархлари устидан тўғридан тўғри давлат назорати бутунлай бекор қилинди.](/data/documents/555b775e-0dfa-4739-95d1-bc047f080536/page-22.png)
![Адабиётлар: [1] И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Ўзбекистон, 1997 й., 214-бет [2] И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: Ўзбекистон, 1995 й., 94-бет. [3] Ҳ.Раҳмонқулов. Олди-сотди шартномаси. Т.: Адолат, 2000, 13-бет. [4] Биржа ва ярмарка савдоларида тузилган котрактлар бўйича товарлар (ишлар, хизматл ар)ни сотиш, сотиб олиш ва уларни олиб чиқиб кетиш тартиби. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. 1999 , 15 апрел, №174. [5] Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т.: Адолат, 15-сон [6] Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т.: Адолат, 20-сон [7] «Халқ сўзи» газетаси, 2000 йил, 15 июн [8] Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т.: Адолат, 2000 йил, 22-сон [9] Ўзбекистон Республикаси «Табиий монополиялар тўғрисида»ги Қонуни, 9-модда. [10] «Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш қўмитасини ташкил этиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикси Президентининг 1996 йил 15 майдаги №1464-сонли Фармони [11] Ўзбекистон Республикси Фуқаролик кодексининг иккинчи қисмига шарҳлар. «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси» нашриёт уйи, 1998, 72-бет. [12] И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 й., 80-бет. [13] И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: www . ziyonet . uz](/data/documents/555b775e-0dfa-4739-95d1-bc047f080536/page-27.png)
