Jinoyat-ijroiya huquqining asosiy qoidalari, fan tushunchasi, predmeti va tizimi - Юриспруденция - Рефераты

Jinoyat-ijroiya huquqining asosiy qoidalari, fan tushunchasi, predmeti va tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Jinoyat-ijroiya huquqining asosiy qoidalari, fan tushunchasi, predmeti va tizimi. Jinoyat ijroiya qonunchiligi Reja: 1. Jinoyat-ijroiya huquqining asosiy qoidalari, fan tushunchasi, predmeti va tizimi. 2. Jinoyat ijroiya qonunchiligi 3. Jinoyat-ijroiya huquqining prinsiplari

Jinoyat – ijroiya huquqi fani tushunchasi.. Jinoyat – ijroiya huquqi fani predmeti. Jazolarni ijro etish vaqtida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari. Jinoyat – ijroiya huquqining O‘zbekiston Respublikasi huquq tizimida tutgan o‘rni. Jinoyat – ijroiya huquqi fani va uning jinoyat huquqi, jinoyat protsessual huquqi, pedagogika, psixologiya va kriminologiya fanlari bilan aloqadorligi MDH chet davlatlar va O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya qonunchiligi rivojlanish tarixi. Jinoyat – ijroiya huquqi qonunchiligi prinsiplari. Mahkumni axloqan tuzatish. Jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh qilish jarayonida jinoyat ijroiya huquqi fani oldida turgan vazifalar. Ma’lumki, O‘zbekiton Respublikasining 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan Jinoyat-ijroiya kodeksi (JIK) mustaqil O‘zbekiston Respublikasida nafaqat jinoiy jazolarni, balki boshqa huquqiy ta’sir choralarini xam ijro etishning huquqiy asosini yaratib berdi va aynan shunday qonun-qoidalari bilan ilgarigi jazoni ijro etish qonunchiligidan tubdan farq qiladi. Avvalgi (1970 yil 24 iyundagi) Axloq tuzatish mehnat kodeksida jinoiy jazolarning faqat axloq tuzatish bilan bog‘liq bo‘lgan jazolarninggina huquqiy asosi nazarda tutilib, jinoiy jazolarning axloq tuzatish ishlari nazarda tutilmagan boshqa jazo turlari turli xildagi huquqiy aktlar bilan tartibga solinar edi. Lekin jinoiy jazolarning boshqa axloq tuzatish ishlari bilan bog‘liq bo‘lmagan bir necha turlari xam mavjud edi. Yangi JIK jinoiy jazolarning barcha turlarini, shu bilan bir qatorda jazo bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa huquqiy ta’sir choralarini ham ijro etish qoidalarini belgilab berdi. O‘zbekiston Respublikasi JIKning predmetini JKning 43-moddasida nazarda tutilgan jazo tizimi va tarbiyaviy hamda tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari tashkil etadi. Jinoyat-ijroiya qonunchiligi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Jinoyat-ijroiya kodeksi, Jinoyat kodeksi va yuqorida zikr etilgan asosiy

me’yoriy hujjatlarga muvofiq qabul qilinadigan boshqa qonun hujjatlaridan tashkil topadi. Jinoyat-ijroiya qonun hujjatlari: - jinoiy jazoni, boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralarini ijro etish prinsiplari, tartibi va shartlarini; - mahkumlarning huquqiy maqomini; - mahkumlarni axloqan tuzatish vositalari hamda ularni qo‘llash tartibini; - mahkumlarni jazoni o‘tashdan ozod qilish tartibini; - jazoni ijro etuvchi muassasa va organlar faoliyati tartibini; - mahkumlarni axloqan tuzatishda davlat hokimiyati va fuqarolar o‘zini- o‘zi boshqarish organlarining, korxona, muassasa, tashkilotlarning, jamoat birlashmalari va fuqarolarning ishtirokini belgilaydi. Jazolarini ijro etishda hokimiyat, o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va jamoat tashkilotlari ham ishtirok etadi. Bu holat jinoyat-ijroiya huquqi fanida jinoyat-ijroiya huquqiy munosabatlari deyiladi. Jinoyat-ijroiya huquqiy munosabatlari davlat nomidan jazo va boshqa jinoyat huquqiy ta’sir choralarini ijro etuvchi organ yoki muassasa va ikkinchi tarafdan sudning hukmi yoki uni o‘zgartiruvchi ajrim qarori, jazodan ozod kiluvchi maxsus avf farmoni ko‘llangan shaxs o‘rtasida vujudga keladi. Bu huquqiy munosabatlar negizida axloqan tuzatish munosabatlari namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-ijroiya qonunchiligini JIK va jazolarni ijro etishning boshqa huquqiy asoslari tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasining 2003 yildagi yangi qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritilgan JIKida jazolarni ijro etish borasidagi bir qancha qoidalar harakatdan to‘xtatildi yoki yangi qonunchilikka moslashtirishni taqozo etdi. Jinoyat-ijroiya qonunchiligi maxbuslarning jazolarni o‘tash va tugallanish holatlari shartlarini, mahkumlarni axloqan tuzatish vositalarini, organ va

muassasalar faoliyati ustidan tekshiruv olib boruvchi nazorat organlarining tartib-qoidalarini belgilaydi. Zero, mahkumlarni axloqan tuzatish masalasi har bir jazoning o‘ziga xos xususiyatlarida aks ettiriladi. Axloqan tuzatish masalasi har bir jazoda belgilanganidek, aniq vazifalarni bajarish orqali amalga oshiriladi. Bu har bir jazoni tartibga soluvchi tartib-qoidalarda ifodalanadi. Bu vazifalar har bir jazo ijrosini ta’minlashda o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, jarima jazosini ijro etishda davlat va jamiyat manfaatlari himoya qilinadi hamda mahkum uchun ma’lum huquq va manfaatlar beriladi. Mahkumga berilgan huquq va burchlar uning axloqan tuzalishiga qaratiladi. Masalan, mahkumlar bilan tarbiyaviy ishlarning olib borilishi, turli xildagi badiiy, sport va kasb-hunarga oid bo‘lgan to‘garaklarning tashkil qilinishi va hokazo. Jinoyat qonunchiligining oshkoraligi sodir etilishi mumkin bulgan jinoyatlarning oldini olishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ygan. Amaldagi jinoyat qonunchiliklarida mahkumlarni axloqan tuzatish vazifasi ularni tarbiyalash va qayta tarbiyalashdan iborat. Hatto, yurtboshimiz I.A.Karimov ham o‘z nutqlarida jazolarni ijro etuvchi muassasalar jazolarni ijro etish bilan bog‘liq harakatlarni amalga oshiribgina qolmasdan, balki tarbiya o‘chog‘i sifatida namoyon bo‘lishini ta’kidlab o‘tgan edilar. Jinoyat sodir etgan shaxslarni har doim ham biz tarbiyasiz shaxs deya olmaymiz. Bunday shaxslarning axloqi buzilgan shaxslar deyish to‘g‘riroq bo‘lardi, nazarimizda. Jinoyat-ijroiya huquqi qonun normalarida ham axloqan tuzalganlik tushunchalarini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, muddatidan ilgari jazodan ozod qilish, turli xildagi qo‘shimcha imtiyozlar berish va hokazo. Jinoyat-ijroiya huquqining maqsadi mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatini davom ettirishga to‘sqinlik qilish hamda mahkum, shuningdek boshqa shaxslar yangi jinoyat sodir etishining oldini olish bo‘lib hisoblanadi. Jinoyat-ijroiya kodeksi Jinoyat kodeksining 42-moddasida bayon qilingan jazoning maqsadini amalga oshirishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yganligiga

qaramay, uning 2-moddasida jinoyat-ijroiya qonuning vazifalarini kengrok talqin qilib bergan. Jinoyat-ijroiya qonun hujjatlarining vazifalari: a) jazo ijrosini ta’minlash; b) mahkumlarni axloqan tuzatish; s) jinoyatlar sodir etilishining oldini olish; d) mahkumlarning hak-huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish; Yuqorida zikr etilgan vazifalar orqali mahkumlar huquqiy holatlarining belgilanishi ularning jamiyat tartib qoidalarini hurmat qilishga va ularni bajarishga o‘rgatadi. Jinoyat-ijroiya qonun hujjatlarining asosiy vazifasi - jinoyatchilik sabablarini aniqlash va jinoyatchilikka qarshi kurash. So‘zimiz isboti sifatida Prezidentimiz I. A. Karimov o‘zlarining «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarlarida ta’kidlaganlaridek, - «O‘zbekistonda, shubhasiz, jinoyatchilikning sabablarini aniqlash choralari ko‘rilmokda, fosh etilgan korrupsiyachilar qattiq jazolanmoqda. Mamlakat ichidagi jinoyatchilik doimo davlat tomonidan qattiq nazorat qilib boriladi». Yuqoridagi jumlalar milliy huquq sohasining barchasiga dahldor bo‘lib hisoblanadi. Jinoyat-ijroiya qonun hujjatlari insonparvarlik prinsipidan kelib chiqqan holda har bir jinoyatchiga jazo tayinlaydi va shu bilan birga jamiyat huquqlarini poymol bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Jinoyat-ijroiya qonun hujjatlari Jinoyat-ijroiya kodeksining 3-moddasida ta’kidlanganidek, O‘zbekiston Respublikasining butun hududida qo‘llaniladi. Jazolarni ijro etish va mahkumlarni axloqan tuzatish vositalari ham amalda bo‘lgan qonun hujjatlariga muvofiq ravishda ko‘llaniladi. Buning ma’nosi

shuki, O‘zbekiston Respublikasining butun xududida,shu bilan birga, suveren Korakalpog‘iston Respublikasi hududida ham qonun hujjatlariga rioya etilishi shart. O‘zbekiston Respublikasi juda ko‘plab xalqaro hujjatlarni ratifikatsiya qilganligi barchaga ma’lum, jinoyat-ijroiya qonun hujjatlari ham xalqaro huquqning muomaladagi prinsip va normalarini inobatga olib boradi. Jinoyat- ijroiya kodeksining 4-moddasida belgilanganidek, jinoyat-ijroiya qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari ko‘llaniladi. Shuni ta’kidlash darkorki, O‘zbekiston 1948 yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasini ratifikatsiya kilgan. Masalan, unda xech bir shaxs kiynoqqa solinishi mumkin emasligi (5-modda) uqtirib o‘tilgan. O‘zbekiston Respublikasi tomonidan jinoyat-ijroiya huquqiga oid ratifikatsiya qilingan ba’zi xalqaro hujjatlar: 1948 yil qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi; 1966 yil qabul qilingan «Fuqarolarning siyosiy huquqlari to‘g‘risida» gi Pakt; 1984 yil qabul qilingan «Inson sha’ni, qadr-qimmatini xo‘rlashga qarshi» Konvensiya; 1990 yil qabul qilingan BMTning voyaga yetmaganlarning ishini himoyalash to‘g‘risidagi me’yoriy akt. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-ijroiya kodeksining 5-moddasida xalqaro hujjatlarga asoslangan holda jazoni ijro etish uchun sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi, ajrimi yoki qarori, shuningdek amnistiya yoki avf akti asos bo‘ladi deb belgilab qo‘yilgan. Mustaqillik yillarida jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi bir qator qonun va kodekslar qabul qilindiki, bularning hammasi

respublikamizda xalqimizning turmush farovonligini yaxshilash, qonunlarga og‘ishmay amal qilish va jazolarni ijro etishda o‘ziga xosa ahamiyatga ega. Davlatning ravnaqiga, uning rivojlanishiga jinoyatchilik jiddiy to‘siq bo‘lishiga qaramasdan davlat bunday illatga qarshi faqat adolatli qonun va unga belgilangan jazolari bilan kurashadi. Avvalo, bu kurashning dolzarbligi shundaki, mustaqil O‘zbekiston Respublikasi kelajakda fuqarolik jamiyati qurishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan ekan, so‘nggi yillarda jinoyat uchun jazo tizimini liberallashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Jazolarni ijro etish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi: -jazo o‘tayotgan mahkumlarning qonuniy manfaatlarini to‘liq ta’minlash; -mahkumlarni qayta tarbiyalash orqali axloqan tuzatish; -O‘zbekiston Respublikasida mavjud jazo o‘tash tartibini xalqaro andozalarga moslashtirish va shakllantirish masalalarining huquqiy jihatlari; -jazolarni ijro etish muassasalari, organlari va ularning vazifalarini o‘rganish,ularga xos bo‘lgan xususiyatlarini tadqiq etish; -huquqiy fuqarolik jamiyatining asosiy xususiyatlari. Hozirgi davrda jazolarni ijro etish borasida O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan mahkumlarning huquq va qonuniy manfaatlarini to‘liq ta’minlashga erishilmoqda va mahkumga sobiq ittifoq tuzumi davridagi «xavfli jinoyatchi» nazari bilan qarash fikri fuqarolarimizda asta-sekinlik bilan yo‘qolib bormoqda, sababi yurtimizda inson manfaatlariga hurmat bilan qaralib, uning sha’n va qadr-qimmati ezozlanib kelingan va kelinayapti. Mustaqilligimizning ilk yillaridan boshlab jazo va uni ijro etish masalalariga hukumatimiz tomonidan alohida e’tibor qaratilib, fuqarolarimizning haq huquqlari, sha’nu qadr qimmati birinchi o‘ringa qo‘yildi. Buning sababi shundaki, asrlar davomida ota-boblarimiz tomonidan inson Olloh tomonidan yaratilgan eng ulug‘ zot sifatida e’tirof etilib, hattoki eng ashshadiy jinoyatchi

ham, jazo tayinlash va jazolarni ijro etish adolatli bo‘lishiga harakat qalib kelingan. Shu ma’noda mustaqilligimizga erishilgach, jazo tayinlash va jazolarni ijro etish bo‘yicha respublikamizda qonunchilik tizimini rivojlantirish va qonunlarni mukammalroq ishlab chiqish maqsadida rivojlangan davlatlarda amalga oshirilayotgan bu boradagi islohotlarni o‘rganish va ularning jahon andozalariga mos taraflarini jazolarni ijro tizimiga tadbiq etish fuqarolik jamiyati qurishning asosiy shartlaridan biri sifatida tilga olinadi. Zero, hozirgi davrda jazolarni adolatli ijro etish, jazoni ijro etish muassasalari, organlari va vazifalarining asosiy xususiyatlarini o‘rganish eng dolzarb masalalar sirasiga kiradi, uni atroflicha chuqur tadqiq tadqiq etish har bir huquqshunos uchun ham qarz, ham farzdir. Shuningdek, O‘zbekiston Revpublikasi Jinoyat kodeksining 73,74- moddalariga ko‘ra, mahkumlarni muddatidan avval shartli ravishda jazodan ozod qilish yoki ularga nisbatan tayinlangan jazoni yengilrog‘i bilan almashtirish sudning qaroriga asosan amalga oshiriladi. Jinoyat-ijroiya huquqining prinsiplari Jinoyat-ijroiya huquqi mustaqil fan sifatida boshqa huquq sohalari singari o‘zining tamoyillariga ega. Jinoyat-ijroiya qonunchiligi jazolarni ijro etishning tamoyillari va qoidalarini belgilab bergan. Bular boshqa jinoiy-huquqiy ta’sir choralarining qo‘llanish holatlarini o‘zida aks ettiradi. Jinoyat-ijroiya huquqi tamoyillari 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksining 6-moddasida berilgan. Unda aytilishicha: «Jinoyat-ijroiya qonun hujjatlari qonuniylik, adolat, insonparvarlik, demokratizm, jazoni ijro etishda differensiatsiya va individuallashtirishga rioya etish, majburlov vositalarini oqilona qo‘llash va mahkumlarning qonunga itoatkor xulq-atvorini rag‘batlantirish prinsiplariga asoslanadi».

Bu tamoyillar Jinoyat-ijroiya kodeksida berilgan bo‘lishiga qaramay, xozirgacha batafsil yoritilmagan. Mahkumlarni, qonunbuzarlarni jazolashda qonunchilikda ko‘rsatilgan tamoyillarning katta ahamiyat kasb etishi hech kimga sir bo‘lmasa kerak. Jinoyat-ijroiya qonunchiligi tamoyillari quyidagi xususiyatlarini o‘zida ifoda etadi: - huquqning bu sohasi o‘z navbatida maqsadga muvofiq yo‘nalishlarini belgilab beradi; - jazolarni ijro etishdan kelib chiqadigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish yo‘nalishlarini belgilaydi; - jinoyat ijroiya qonunlarining xalqaro qonunlarga muvofiqligini ta’minlash imkonini beradi; - mahkumlarning jazolanish va ularning insoniylik munosabatlarini tartibga solish imkoniyatini yaratadi; Huquqshunos olimlar jinoyat-ijroiya huquqi tamoyillarini o‘rganishni osonlashtirish maqsadida ularni quyidagicha tasniflashgan: Umumiy tamoyillar: a) qonuniylik; b) adolat; s) insonparvarlik; d) demokratizm. Maxsus tamoyillar: a) jazoni ijro etishda differensiatsiyaga rioya etish; b) jazoni ijro etishda individuallashtirishga rioya etish; s) mahkumlarning qonunga itoatkor xulq-atvorini rag‘batlantirish; d) majburlov vositalarini oqilona ko‘llash.

Rossiya Federatsiyasi Jinoyat-ijroiya huquqida O‘zbekiston Respublikasi jinoyat-ijroiya huquqidan farq qilgan holda qo‘shimcha tamoyillar ham mavjud. Bular: mahkumlarning qonun oldida tengligi, barcha uchun teng bo‘lgan ehtiyotkorlik chora-tadbirlarini ko‘rish va mahkumlarga nisbatan jazoni amalga oshirish bilan bir qatorda tarbiyaviy ishlarni olib borish tamoyillari ko‘rsatib o‘tilgan. Jinoyat-ijroiya huquqi tamoyillari haqida fikr bildirar ekanmiz, ularni birma-bir, alohida-alohida talqin etib chiqish lozim. Qonuniylik tamoyili - huquq sohalarining bevosita asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham xalqaro va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham bu qonun mustahkamlab o‘tilgan. (Konstitutsiyaning 14-15 moddalari). Qonuniylik tamoyili jinoyat-ijroiya qonunida quyidagilarda ifodalanadi. Jumladan, jinoyat sodir etib sud hukmiga ko‘ra aybli deb topilgan shaxsning jazoni o‘tashining barcha holatlari qonun bilan tartibga solinadi. Hattoki mahkumlarni jazodan ozod qilish va jazoni ijro etish muassasalaridan chiqarilish holatlari ham shu tamoyil bilan tartibga solinadi. Bu esa mahkumlarni qonunlarni hurmat qilishga va ularga bo‘ysunishga o‘rgatadi. Qonuniylik tamoyilining bajarilishi kodeks bo‘yicha (16-17 moddalari) davlat hokimiyati hamda boshqaruv organlari va prokuror tomonidan nazorat qilinadi. Odillik tamoyili jinoyat-ijroiya qonunchiligida katta ahamiyat kasb etadi. Jumladan, har qanday mahkum garchand jinoyatchi bo‘lishiga qaramay, odillik tamoyili asosida jazodan ozod kilinish imkoniyatiga ega bo‘la oladi. Odillik tamoyilining qonunga tadbiq etilish qoidalari davlatning jinoyat sodir etgan mahkumlarga nisbatan ijtimoiy munosabatini anglatadi. Jinoyat qonunchiligi normalarida jinoyat sodir etgan shaxslarni avf etish normalari saqlanishining o‘zi odillik tamoyilidan dalolat beradi. Shuningdek, Jinoyat-ijroiya kodeksi normalarida mahkumlarning axloqan tuzatish yo‘liga o‘tganligi, mehnatga halol munosabat bo‘lganligini hamda

jamiyat qonunlarini hurmat qilish va ularni bajarish ruhida bo‘lganligini isbotlay olishi, ularning sharoitlarini yengillashishiga va hatto jazodan butunlay ozod bo‘la olishlarining qonunda aks ettirilganligi odillik tamoyilidan dalolat beradi. Insonparvarlik tamoyili xam Jinoyat-ijroiya qonunchiligining umumiy tamoyillaridan biri sifatida turli xil shakl va yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi. Jumladan, amaldagi Jinoyat-ijroiya qonunchiligida avvalgi qonunchilikdan farqli ravishda, mahkumlarning jazoni o‘tash sharoitlariga nisbatan insonparvarlik keng doirada qonuniylashtirilib, bu masalalar xalqaro hujjatlarda o‘z aksini topdi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosiga mahkum qilingan shaxslarga nisbatan qattiq choralar ko‘rish olib tashlangan. Ularga insonparvarlik tamoyili asosida juda ko‘p imtiyozlar berilgan. Masalan, turli xildagi posilka va banderollar yuborish, yo‘qlov va xat yozishmalari olib borish hamda qisqa va uzoq muddatli uchrashuvlar belgilangan. Qonunlarni liberalizatsiya va isloh qilish hamda jahon standartlariga moslashtirish jarayonida ularga beriladigan imtiyozlar yanada ko‘paytirildi, uchrashuvlar muddatlari va soni uzaytirildi. Lekin, insonparvarlik tamoyilining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahkumlarga beriladigan imtiyozlardan foydalanish mahkumning o‘ziga bog‘liq. Agarda mahkum jamoat ishlarida faol qatnashib, o‘zining xulq-atvori, bajaradigan ishi bilan atrofdagilarga o‘rnak bulsa, qo‘shimcha imtiyozlar beriladi. Insonparvarlik tamoyili xalqaro andozalarga moslashtirildi. Masalan, N. ismli mahkumga nisbatan jazo tariqasida eng kam oylik ish haqining ikki yuz baravaridagi jarima jazosi tayinlangan. Ammo bu shaxs jarimani to‘lay olmasa bu jazoni qamoq yoki axloq tuzatish ishlari bilan almashtirish mumkin. Bunda qamoqqa almashtirilgan takdirda bir oylik qamoq eng kam oylik ish haqining o‘n baravari miqdoridagi jarima jazosi bilan almashtiriladi. Qamoq jazosining eng ko‘p muddati esa olti oy qilib belgilangan. Insonparvarlik tamoyilidan

kelib chiqqan holda eng kam oylik ish xaqining oltmish baravari miqdoridagi jarima qamoq jazosi bilan almashtirilib qolgan qismidan voz kechiladi. Umrbod ozodlikdan mahrum qilishning qanday jinoyat sodir etishlaridan qat’i nazar voyaga yetmaganlar va ayollarga hamda 60 yoshdan oshgan erkaklarga nisbatan butunlay qo‘llanilmasligi holatlarining qonunlashtirilishi, mahkumga azob beruvchi, qiynoqqa soluvchi yoki boshqa xildagi mahkumning shaxsini tahqirlovchi holatlarga chek qo‘yish maqsadida mahkumlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish qonunlarining kiritilganligi, voyaga yetmaganlar, ayollar va yosh bolasi bor ayollar jazoni o‘tashda turli xildagi imtiyozlarning yaratilib qo‘yilganligi insonparvarlik tamoyili kafolatidir. Shuningdek, mahkumlarning xohlagan vaqtda tibbiy va yuridik yordam olish huquqlarining qonunlashtirilganligi insonparvarlik tamoyili natijasidir. Umumiy prinsiplardan so‘nggisi bu- demokratizm tamoyili bo‘lib hisoblanadi. Demokratiya («demos»-xalq, «kratiya»-hokimiyat)- har bir shaxsning o‘z erkinligi va mustaqilligi, erkin fikr bildira olishi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq ravishda jinoyat-ijroiya tizimida davlat hokimiyati, boshqaruv va o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining ishtiroki demokratizm tamoyilining yaqqol misolidir. Demokratizm tamoyili jinoyat- ijroiya huquqida quyidagilarda namoyon bo‘ladi: - mahkumlarning o‘z fikr-mulohazalarini bildirishi, shikoyatlar orqali murojaat qilishi; - xat va yozishmalarni o‘z milliy tilida bayon etishining erkinligi; - mahkumga qo‘yilayotgan ayblov hujjatlari bilan tanishib chiqishi va hokazo; Bundan tashqari, Jinoyat-ijroiya kodeksining 99-moddasiga ko‘ra jamoatchilik va fuqarolarning mahkumlarni tarbiyalashdagi ishtiroklariga qonuniy tus berilganligi, ayniqsa, turli xildagi ishlab chiqarish tashkilotlari bilan hamkorlikda ish yuritilayotganligi aynan demokratizm tamoyilini

namoyon etadi. Yuqorida fikrimiz isboti sifatida, Jinoyat-ijroiya kodeksining 79-moddasida mahkumlarning prokuror nomiga taklif, ariza va shikoyatlari ko‘zdan kechirilmaydi hamda bir sutka ichida tegishliligi bo‘yicha jo‘natiladi, deb belgilab qo‘yilgan. Zero, Prezidentimiz I. A. Karimov «jamiyatda demokratiya qay darajada ekanligini belgilovchi kamida uchta mezon bor. Bular- xalq qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik xabardorligidir.Hukumat qarorlari xalq tomonidan qanchalik nazorat qilinishi, oddiy fuqarolar davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishidir» deb bejizga aytmaganlar. Maxsus tamoyillardan dastlabkisi – jazoni ijro etishda differensiatsiyalash- ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etishda juda ahamiyatli bo‘lib hisoblanadi.Jumladan, mahkumlarning ijtimoiy xavfliligi, ularning ilgari ham jinoyat sodir etib, jazoni o‘tab chiqqanligi, retsidivligi hamda sodir etgan jinoyatining ijtimoiy xavfliligi bu tamoyil asosida tartibga solinadi. Jazoni differensiatsiyalash- mahkumlarning ijtimoiy xavfligiga ko‘ra bir- biridan ajratilgan holda saqlash va ularga o‘zlarining ijtimoiy xavfligiga ko‘ra majburlov choralarining ko‘llanilishi.Jinoyat-ijroiya kodeksining 45- moddasida ham xuddi shu tamoyilga asoslanilgan, ya’ni jazoni ijro etish muassalarining turlari yoritilgan, bu esa mahkumlarni ijtimoiy qilmishining xavflilik darajasiga ko‘ra ularni ajratgan holda saqlashni ta’minlaydi. Shuningdek, Jinoyat-ijroiya kodeksining 97-moddasida «tarbiyaviy ish differensiatsiya asosida, muassasa turini ,jazo muddatini va saqlash sharoitini, shuningdek mahkum shaxsining xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etiladi» deb yozib qo‘yilgan. Mahkumlarni differensiatsiyalash kuyidagilar inobatga olingan holda amalga oshiriladi: - mahkumning yoshi, tibbiy sog‘ligi; - qarindoshlarining borligi;

- jazo muddati va xulq-atvori; - ma’lumoti va lavozimi; Jazoni individuallashtirish – mahkumni axloqan tuzatishga qaratilgan prinsip. Mahkumning ijtimoiy xavfliligi, sodir etgan jinoyatining xavflilik darajasiga qarab ajratish, uni alohida individual jazolash imkonini beradi. Jazoni individuallashtirish-brigada yoki otryadga taqsimlanganlarga nisbatan turli xildagi tarbiyaviy choralar ko‘llash. Shu usuldagina har qanday mahkumni alohida alohida nazorat qilish va hisobga olib borish imkoni mavjud bo‘lib hisoblanadi. Respublikamiz hududidigi manzil-koloniyalarda jazoni individuallashtirish orqali juda ko‘plab samarali ishlar qilinmoqda. Masalan, jazoni o‘tayotgan mahkumlar turli xil brigada yoki otryadlarga bo‘lingan holda o‘z qismida xo‘jalik ishlarida katnashishi. Mahkularni qonunga itoatkor xulq-atvorini rag‘batlantirish tamoyili – mahkumlarning namunali xulqi, mehnatga halol munosabatda bo‘lishligi, ichki tartib- intizomga rioya qilish va uni hurmat kilishi qonun bilan rag‘batlantirilishi.( JIKning 44-61, 102-104, 113-135, 141-160 moddalar). Masalan: O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-jroiya kodeksining 44-moddasida mahkumlarga nisbatan qo‘llaniladigan rag‘batlantirish va intizomiy choralar ko‘rsatib o‘tilgan. Qonunga itoatkor xulq atvorni rag‘batlantirish mahkumlarni qayta tarbiyalashda domenantalik, boshqacha qilib aytganda, asosiy vazifani bajaradi. Majburlov vositalarini qo‘llash tamoyili – mahkumlarni axloqan tuzatishga karatilgan prinsip. Axloqan tuzatishga qaratilgan chora-tadbirlar: mehnat, o‘qitish, professional tayyorgarlik, har bir mahkumning o‘z ishidan qoniqish hissi. Har bir mahkumga nisbatan majborlov choralari alohida qo‘llaniladi. Undan asosiy maqsad esa har bir mahkumning kimligi, uning yoshi, jinsi, ijtimoiy dunyoqarashi, bilimi va ma’lumotidan qat’i nazar kasbiy tayyorgarlik olishi. Jinoyat-ijroiya kodeksining 7-moddasida: «Mahkumni

axloqan tuzatish – unda qonunga itoatkor xulq-atvorni, insonga, jamiyatga, mehnatga, jamiyat turmushi qoidalari va an’analariga hurmat munosabatlarini shakllantirishdan iborat», deb yozib qo‘yilgan. Mahkumlarni axloqan tuzatishda quyidagilar asosiy rol o‘ynaydi: - jazoni o‘tashdagi tartib-qoidalarning qattiqligi ; - tarbiyaviy ishlar; - ijtimoiy foydali mehnat koeffitsenti; - umumiy ma’lumot olishi; - kasbiy tayyorgarligi; Majburlov vositalarini oqilona qo‘llash – aynan ijobiy xarakterdagi hatti- harakatlar yig‘indisi bo‘lib hisoblanadi, aks holda mahkumni qayta tarbiyalash o‘z samarasini bermay qo‘yishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. Mas’ul muharrir- yu.f.n., dots. B.J.Axrorov. –T.: O‘qituvchi, 2002. – 208b. 2. Jinoyat-ijroiya kodeksiga sharhlar. Rustamboyev M.H., Axrarov B.J. va boshqalar. Ma’sul muharrir: yu.f.d., prof. M.H.Rustamboyev. – T.: TDYUI, 2007. – 574 b. 3. Kommentariy k Ispravitelno-trudovomu kodeksu Respubliki Uzbekistan. –T.: Uzbekistan, 1997.- 345s. 4. Abduxaliqov M.A., Payzullayev Q., Abduqodirov Sh.Y. Jinoyat -ijroiya huquqi (albom sxemalar). –T.: TDYUI, 2005. – 142 b.

Похожие

Jinoyat-ijroiya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi. jinoyat-ijroiya huquqi qonunchiligi

Fuqarolik protsessual huquqining predmeti, tushunchasi va tizimi

Xo`jalik protsessual huquqining tushunchasi, predmeti, tizimi

Xalqaro huquq tushunchasi, predmeti va tizimi

Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi