Xo`jalik protsessual huquqining tushunchasi, predmeti, tizimi - Юриспруденция - Рефераты

Xo`jalik protsessual huquqining tushunchasi, predmeti, tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Xo`jalik protsessual huquqining tushunchasi, predmeti, tizimi Reja: 1. Xo`jalik protsessi tushunchasi va uning bosqichlari. 2. Xo`jalik protsessual huquqi predmeti va uning tizimi 3. Xo`jalik protsessual huquqi fanining boshqa huquqiy fanlar bilan o`zaro bog`liqligi 4. Xo`jalik protsessual huquqining manbalari tushunchasi va turlari

O‘zbekiston o‘z davlat mustaqilligini e’lon qilinganidan keyin bozor iqtisodiyotini rivojlantirish yo‘lini tanladi. Bu esa o‘z navbatida, davlat organlari funksiyalariga yangicha yondashishni talab etdi. Iqtisodiy nizolarni xal etadigan organlar faoliyatining metodi va shaklini aniqlash asosiy masalalardan biriga aylandi. Shuning uchun sud tizimini bosqichma-bosqich isloh qilish masalasi yuzaga keldi. Prezidentimizning “Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir” deb nomlangan ma’ruzasida: “biz xokimiyatning uchinchi tarmog‘i sud-huquq tizimini isloht qilish va yanada liberallashtirishga alohida ahamiyat beramiz... O‘tgan yillar mobaynida mamalakatimizda huquqiy davlatni shakllantirishning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan sud-huquq tizimi qurilishining mutlaqo yangi konsepsiyasi amalda joriy etildi. Sudlarning jinoiy, fuqarolik va xo‘jalik ishlari bo‘yicha ixtisoslashuvi amalga oshirildi”-degan edi. Konstitutsiyasining 107-moddasida va O‘zbekiston Respublikasining «Sudlar to‘g‘risidagi» Qonunining 1-moddasida kursatilishicha O‘zbekiston Respublikasining sud tizimi 5 yil muddatga saylanadigan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi,Oliy sudi, Oliy Xo‘jalik sudi, Korakalpogiston Respublikasi Oliy sudi, xo‘jalik sudi, shu muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari, Toshkent shaxar sudi, tuman (shaxar) sudlari, xarbiy sudlar, viloyat va Toshkent shaxar xo‘jalik sudlaridan iborat bulib, ularning barchasi uz ish faoliyatlarini mustakil amalga oshiradilar. Binobarin, ana shu Qonuniy sudlardan tashkari boshqa biror bir maxkama sudlov ishini amalga oshirishga yoki favkulodda sudlar tuzilishiga yul kuyilmaydi. Xo‘jalik sudlari sud hokimiyatini amalga oshiruvchi sud idoralarining alohida turidir. Uning vakolatiga iqtisodiy, tadbirkorlik va boshqa nizoli ishlarni ko‘rib hal etish vazifasi yuklatilgan bo‘lib, sudda ish yuritish tartibi Xo‘jalik protsessual kodeksi asosida odil sudlovni protsessual harakatlarni tatbiq qilish bilan amalga oshiradi.

Yuqoridagilardan xulosa qilib, xo‘jalik protsessiga quyidagicha ta’rif berish mumkin: xo‘jalik protsessi bu davlat nomidan iqtisodiyot sohasida odilsudlovni amalga oshiruvchi xo‘jalik sudlari faoliyatining tizimli harakatlari shaklidir. Xujalik protsessual xukuki esa iktisodiyet soxasida vujudga keladigan ,tadbirkorlik faoliyatii bilan shugullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar urtasidagi , davlat boshkaruv organlari va xokimiyat boshkaruv organlari urtasidagi xujalik nizolarini xal etishdagi xukukiy munosabatlarni tartibga soladi. Xo‘jalik protsessi bir qancha bosqichlarga bo‘linadi. Bu bosqichlar quyidagilardan iborat: 1) xo‘jalik sudida ish qo‘zg‘ash; 2) ishni sud muhokamasiga tayyorlash; 3)birinchi instansiya sudida ish yuritish; 4) apellyatsiya instansiyasida ish yuritish; 5) kassatsiya instansiya sudida ish yuritish; 6) nazorat tartibda ish yuritish; 7) sud xujjatlarini yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qaytako‘rish, 8) sud hujjatlarini ijro qilish. Apellyatsiya, kassatsiya, nazorat tartibda,sud xujjatlarini yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qaytadan ko‘rish instansiyalari bosqichlarida ishning ko‘rilishi manfaatdor shaxslarning avvalgi bosqichlarda ko‘rilgan ishni yakunidan qanoat xosil qilganligiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni xo‘jalik protsessining bu bosqichlari sud xujjatlarini qayta ko‘rish bosqichlari bo‘lib, bu bosqichlar majburiy xarakterga ega emas.. O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksi xo‘jalik sudlarida ko‘riladigan ishlarning turlarini ajratib, ularga quyidagilarni kiritgan: -da’vo tartibida qo‘zg‘atilgan nizoli ishlar sud buyruqlarini berish yuridik shaxslar va fuqarolarning bankrotligi to‘g‘risidagi ishlar yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni belgilash to‘g‘risidagi arzlar . Da’vo tartibida yuritiladigan ishlar da’vogarning javobgarga nisbatan buzilgan huquqini tiklash haqidagi talabi da’vo qo‘zg‘atish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Alohida toifada (tartibda) ko‘riladigan xo‘jalik ishlarida huquq haqida nizo bo‘lmaydi, unda faqat yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni belgilash haqidagi

ishlar ko‘riladi. Alohida tartibda ko‘riladigan ishlarga, qonun tashkilotlar va fuqarolarning bankrotligi haqidagi ishlarni va yuridik faktlarni aniqlash to‘g‘risidagi ishlarni kiritadi. Xo‘jalik protsessual huquqi predmeti va uning tizimi Xo‘jalik protsessual huquqi mustaqil huquq tarmog‘i bo‘lib,xo‘jalik sudlarining odilsudlovni amalga oshirish sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yig‘indisidan iborat. Xo‘jalik protsessual huquqining predmeti- xo‘jalik protsessi bosqichlarida sud va protsessning boshqa ishtirokchilari o‘rtasida odilsudlovni amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan munosabatlardan iborat. Xo‘jalik protsessual huquqining tizimi umumiy va maxsus qismlarga bo‘linadi. Xo‘jalik protsessual huquqining umumiy qismi O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining 1 bo‘limiga kirgan “Umumiy qoidalar” ga bag‘ishlangan normalarni o‘z ichiga qamrab oladi.Unga;xo‘jalik sudlov ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonunchilik,uning vazifalari,xo‘jalik sudlov ishlarini yuritishning asosiy tamoyillari,xo‘jalik sudining tarkibi,sudlovga taalluqlilik va sudlovlilik masalalari,ishda ishtirok etuvchi shaxslar va xo‘jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari,xo‘jalik sudida vakillik,dalillar,ish yuritishni tugatish va to‘xtatib turish,da’voni ko‘rmasdan qoldirish,sud xarajatlari.sud jarimalari,protsessual muddatlar bilan bog‘liq normalar kiradi. Xo‘jalik protsessual huquqining maxsus qismida esa xo‘jalik protsessi bilan bog‘liq xolda tegishli bosqichlarini tartibga solinishi bilan bog‘liq normalar,ya’ni :birinchi instansiya xo‘jalik sudida ish yuritish,sud xujjatlarini qayta ko‘rish bilan bog‘liq jarayon,sud xujjatlarini ijro etish,chet el tashkilotlari,xalqaro tashkilotlar va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan chet ellik fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ishtirokidagi ishlarni yuritish bilan bog‘liq jarayonlarni huquqiy tartibga solinishi o‘rganiladi.

Xo‘jalik protsessual huquqi fanining boshqa huquqiy fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi Barcha huquq sohalari o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanadi.Jumladan,xo‘jalik protsessual huquqi ham, huquqning qator sohalari bilan bog‘liq. Masalan, xo‘jalik protsessual huquqi davlat huquqi bilan bog‘liq bo‘lib,, ularning ikkisi ham davlat hokimiyati organi bo‘lgan sudlar faoliyatini tartibga soladi. Xo‘jalik sudi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Sudlar to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq, iqtisodiyot sohasida va uni boshqarish jarayonida korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolarning huquqlari hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlari buzilgan taqdirda, sud o‘ziga berilgan vakolat doirasida davlatning majburlash choralarini qo‘llaydi.Bunda sud xo‘jalik protsessual kodeksi normalarida va boshqa qonun xujjatlarida belgilangan vakolotlar doirasida protsessual harakatlarni amalga oshirish bilan hal etadi. Xo‘jalik protsessual huquqi fuqarolik protsessual huquqi bilan chambarchas bog‘liq. Avvalo, ularning bog‘liqligi har ikkala huquq sohasi ham odilsudlovni amalga oshirish bilan bog‘liq huquqiy munosabatlarni tartibga solishida ko‘rinadi. Shuningdek ulardan biri fuqarolik munosabatlaridan kelib chiqadigan, ikkinchisi esa xo‘jalik munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlarni ko‘rishligidadir. Xo‘jalik protsessual huquqini fuqarolik protsessual huquqi bilan bog‘liqlik tomonlaridan yana biri shundaki, ularning asosiy institutlari va tamoyillarining bir- biriga juda ham o‘xshashligidir. Xo‘jalik protsessual huquqi shuningdek jinoyat protsessual huquqi bilan ham bog‘liq. Bu huquq sohalarining ham o‘xshashlik tomoni shundaki,ularning har ikkalasi ham asosiy qonunimiz bilan belgilab qo‘yilgan doirada buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarni himoya qilish,ularni tiklash bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonni huquqiy tartibga solish bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soladi.

Xo‘jalik protsessual huquqining manbalari tushunchasi va turlari O‘zbekiston Respublikasidagi huquq tizimining manbai bu vakolatli organlar tomonidan belgilangan tartibda qabul qilingan qonunlar va chiqarilgan normativ xujjatlardir. Yuqoridagi qayd etilgan qoidaga muvofiq ravishda xo‘jalik protsessual huquqining manbai deb, vakolatli organlar tomonidan xo‘jalik protsessual sohada qabul qilingan qonunlar va normativ xujjatlarga aytiladi.Xo‘jalik huquqining manbalari qonunlarda ko‘rsatilgan. Xususan, XPKning 4-moddasida va boshqa qonunlarda belgilanganidek, xo‘jalik sud ishlarini yuritishga oid ishlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining sessiyalarida qabul qilingan qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan qabul qilingan qarorlariga asosan hal qilinadi. Shuningdek, sud davlat hokimiyatining boshqa organlari tomonidan o‘zlariga berilgan huquq doirasida chiqarilgan aktlarni ham tatbiq qiladi. Sud qonunga muvofiq chet el huquq me’yorlarini ham tatbiq etadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, xo‘jalik protsessual huquqining manbalari quyidagilardan iborat: Barcha huquq sohalariga asosiy manba bo‘lgani kabi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi xo‘jalik protsessual huquqi uchun ham eng asosiy manba hisoblanadi.Aynan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xo‘jalik sudlarining mustaqil sud hokimiyati ekanligini belgilovchi,xo‘jalik sudlarining odilsudlovni amalga oshiruvchi organ sifatida vakolotlarini, xo‘jalik sudi sudyalarining mustaqqilligi va daxlsizligi,sud xujjatlarini bajarilishi majburiyligi, barcha mulk shakllarining tengligi va sud himoyasining kafolatlanganligi bilan bog‘liq asosiy qoidalar belgilangan. Xo‘jalik protsessual huquqining asosiy manbalaridan biri O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan «Sudlar to‘g‘risida»gi yangi tahrirdagi qonunidir1.Bu qonun odil sudlov vazifalarini, uning demokratik prinsip asosida amalga oshirilishi usullarini, odil sudlov organlarining tuzilishi, tashkil topishi va faoliyati prinsiplarini belgilovchi muhim qonun hujjatidir;

Xo‘jalik protsessual huquqining maxsus manbasi O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik Protsessual Kodeksidir. Xo‘jalik protsessual kodeksi iqtisodiyot sohasidagi ishlar bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirishning protsessual tartibini batafsil belgilab beruvchi qoidalarni o‘zida jamlagan.Xo‘jalik protsessual kodeksi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1997 yil 30 avgust oyida qabul qilinib, 1998 yil 1yanvardan e’tiboran amalga kiritilgan. Xo‘jalik protsessual huquqining manbalariga shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan protsessual masalalar yuzasidan huquqiy me’yorlarni o‘zida aks ettirgan O‘zbekiston Respublikasining qonunlari ham kiradi.(Masalan,O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy- huquqiy bazasi to‘g‘risidagi qonun,Bankrotlik to‘g‘risidagi,Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risidagi qonun va boshqalar). Xo‘jalik protsessual huquqining manbalari jumlasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan Farmonlari ham kiradi. Ularga misol tariqasida 1996 yil 25 iyuldagi «O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalik sudlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi, 1997 yil 5 fevraldagi «Xo‘jalik sudlarining qarorlari ijrosini ta’minlashga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida» gi va boshqa farmonlarni ko‘rsatish mumkin. Xo‘jalik protsessual huquqining manbalariga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining huquqiy me’yoriy hujjatlari ham kiradi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Xo‘jalik Sudi Plenumining qarorlari huquq manbai bo‘lib hisoblanmasa ham, ammo bu qarorlarda protsessual qonunlarni to‘g‘ri tatbiq etish yuzasidan berilgan tushuntirishlar muhim ahamiyatga egadir.Chunki O‘zbekiston Respublikasi Oliy Xo‘jalik sudi Plenumi qarorlarida moddiy va protsessual qonunchilik normalarini bir xilda qo‘llash,to‘g‘ri tadbiq etish yuzasidan tushuntirishlar beriladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Xo‘jalik

sudi Plenumining qarorlari sudlar va boshqa mans abdor shaxslar uchun majburiydir (O‘zbekiston Respublikasining «Sudlar to‘g‘risida»gi yangi tahrirdagi qonunining 48-moddasi).

ADABIYOTLAR : 1. Отахонов Ф. Х . Хозяйственное процессуальное право. Учебное пособие. – Т., 2003. – 262 с. 2. Бурхонходжаева Х.В., Дўстов У.Н. Хўжалик процесси(схемаларда). - Т.: ТДЮИ, 2002 . 3. 3.Шорахметов Ш.Ш. Ўзбекистон Республикасининг хўжалик процессуал ҳуқуқи. –Т:.Адабиёт жамғармаси, 2001. 4. www.ziyonet.uz 5. www.lex.uz

Похожие

Xo`jalik protsessual huquqining tamoyillari (prinsiplari)

Fuqarolik protsessual huquqining predmeti, tushunchasi va tizimi

Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi

Xo`jalik protsessual huquqiy munosabat va uning subyektlari

Jinoyat-ijroiya huquqining asosiy qoidalari, fan tushunchasi, predmeti va tizimi