logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Юриспруденция
  4. Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi

Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB
Скачать
Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi Reja: 1. Jinoyat tushunchasi 2. Jinoyat belgilari 3. Jinoyatlarni tasniflash 4. Jinoyatlarning boshqa huquqbuzarliklardan farqi   Jinoyat tushunchasi   Jinoyat tushunchasi jinoyat huquqi fanining predmetini tashkil etuvchi toifalardan biri hisoblanadi. Jinoyat huquqida boshqa huquq tarmoqlari uchun baza hisoblangan “jinoyat” tushunchasining mohiyati ochib berilgan. Jinoyat huquqining asosiy vazifasi shaxs va jamiyat o‘rtasida yuzaga keladigan nizolarning ijtimoiy xavfli ekanligi va ularning jinoyat huquqiy tartibga solinishi kerakligini belgilashdan iboratdir. “Jinoyat” tushunchasiga jinoyat-huquqiy ta’rif birinchi bor 1791 yilda qabul qilingan Fransiya Jinoyat kodeksida berilgan bo‘lib, ushbu ta’rif formal tusga ega edi. Unda jinoyatga: “Jinoyat - bu amaldagi jinoyat qonuni bilan jazolanadigan qilmishdir”,-deya ta’rif berilgan edi. Jinoyat – bu ijtimoiy va huquqiy hodisa hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 2-moddasida ko‘rsatilgan vazifalarni amalga oshirish maqsadida jinoyat tushunchasini belgilab qo‘ygan. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida jinoyat tushunchasi aniq belgilangan bo‘lib, 14-moddaning 1-qismiga ko‘ra , Jinoyat kodeksi bilan taqiqlangan, aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jazo qo‘llash taqdidi bilan jinoyat deb topiladi. Jinoyat – shaxsning jinoyat qonuni bilan taqiqlangan ma’lum bir shakldagi xatti- harakati hisoblanadi. Jinoyat tushunchasi harakat yoki harakatsizlik shaklidagi shaxsning xulq-atvori (xatti-harakati, faoliyati)ni ifodalaydi. Shu bilan birga, jinoyat qonunida ruhiy jarayonlar, o‘ylar, fikriy xulosalar qanchalik zarar keltiruvchi bo‘lishiga qaramay jinoyat hisoblanmasligi belgilab qo‘yilgan. Jinoyatga moddiy tushuncha berish g‘oyat muhim bo‘lib, bu nafaqat jinoyat huquqining o‘ziga, balki jinoyat-protsessual, jinoyat- ijroiya huquqi, kriminalistika, kriminologiya va boshqa huquqiy fanlar uchun ham zarurdir. Shaxs tomonidan sodir qilingan qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jinoyat deb hisoblanishi uchun u ijtimoiy xavfli bo‘lishi kerak. NOTA BENE!   Ijtimoiy xavflilik – bu jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan manfaatlar (obyektlar)ga zarar yetkazilishi yoki shunday zarar yetkazish xavfi hisoblanadi. Demak, shaxs tomonidan sodir qilingan qilmish jinoyat deb hisoblanishi uchun u ijtimoiy xavflilik xususiyatiga ega bo‘lishi kerak, bunday qilmish quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: 1. 1.                               harakat – bu faol xulq-atvor bo‘lib, nafaqat shaxs tana a’zolarining (jismoniy) harakatida ifodalanadi, u aytilgan so‘zlar, ruhiy, tahdidlar (qo‘rqitishlar)da ham namoyon bo‘lishi mumkin. 2. 2.                               harakatsizlik – passiv xulq-atvor bo‘lib, bajarilishi shart yoki mumkin bo‘lgan majburiyatni bajarishning real imkoni bo‘la turib bajarmaslikda ifodalanadi. 3. 3.                               aralash jinoyatlar – bu shunday jinoyatlarki, ular obyektiv tomondan harakat va harakatsizlik yig‘indisidan iborat bo‘ladi yoki boshqacha aytganda, harakat va harakatsizliklar natijasi hisoblanadi. Bunday jinoyatlar ko‘pincha ma’lum bir qoidani buzish bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, Jinoyat kodeksi 204-, 260-, 266- moddalarida javobgarlik belgilangan qilmishlar . Harakat bilan sodir etilgan jinoyatlar bir yoki bir necha harakatlardan iborat bo‘lishi mumkin. Harakat bilan sodir etilgan jinoyatlarda harakatning boshlanishi va tugallanishi boshqa jinoyat- huquqiy xodisalarni – jinoyatdan ixtiyoriy qaytish, zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat, ishtirokchilik kabilarni belgilab berishi ham mumkin. Masalan, ishtirokchilikda amalga oshirilayotgan harakatlarda jinoyat tashkilotchi, dalolatchi harakatlari bilan boshlansa, bajaruvchi harakti bilan tugallanadi. Bundan tashqari, “ jinoiy harakat ” jinoyat huquqida takroran sodir etilgan jinoyatlar, uzoqqa cho‘zilgan va davomli jinoyatlarni aniklashga yordam beradi. Shuningdek,, harakat tushunchasi orqali jinoyat sodir etish bosqichlari, tamom bo‘lmagan jinoyatlarni ham aniqlash mumkin. Harakatsizlik esa harakatdan tashqi jihatdan ifodalanish xususiyatiga ko‘ra farq qiladi. Harakatsizlik ma’lum bir harakatdan saqlanish yoki obyektiv jihatdan bajarilishi zarur va yuridik tomondan bajarilishi majburiy bo‘lgan bir necha harakatlarni bajarmaslikda ifodalanadi. Masalan, xokimiyat harakatsizligi (Jinoyat kodeksi 208- moddasi). Jinoiy harakatsizlik uchun shaxsni javobgarlikka tortishda jinoiy xulq-atvorning xsusuiyati va tarkibi bilan birga quyidagi uch holatdan kelib chiqib harakatsizlik chegarasini ham belgilash kerak: a) a)                               Shaxsning ma’lum bir harakatni bajarishga majburiyligi; b) b)                             Ma’lum bir sharoitda bunday majburiyatlarni bajarish imkoniyatining mavjudligi va bunday imkoniyatlarning obyektiv realligi; c) c)                               Shaxs tomonidan bajarilishi lozim bo‘lgan harakatlarning bajarilmasligi. 1 [34] Jinoyat huquqi nazariyasida jinoiy harakatsizlikning ikki shakli haqida so‘z yuritiladi: 1. 1.                               “Sof” harakatsizlik; 2. 2.                               “Aralash” harakatsizlik . 2 [35] Sof harakatsizlik – qonunda jinoyat deb belgilangan harakatlarni bajarmaslikdan iborat bo‘lib, bunda kelib chiqqan oqibatdan qat’i nazar harakatni bajarmaganlik faktining o‘zi aybdor shaxsni javobgarlikka tortish uchun yetarli hisoblanadi . Masalan, Jinoyat kodeksi 221-, 232-, 279- moddalarida qonunda belgilangan oqibat kelib chiqqan hollardagina jinoyat deb hisoblanadigan harakatsizlik uchun javobgarlik belgilangan. Aralash harakatsizlikda subyektning texnik yoki ijtimoiy jarayonlarga ta’sir qilmasligi tufayli ularga zarar yetkazilishi yoki zarar yetkazilish xavfini vujudga kelishiga yo‘l qo‘yib beradi. Aralash harakatsizlikning mohiyati shaxsning bartaraf etishi kerak ijtimoiy xavfli oqibatni bartaraf qilmasligida ifodalanadi. Masalan, Jinoyat kodeksi 260, 266, 268, 269- moddalari. Harakatsizlikning “sof” va “aralash” shakllari haqidagi olimlarning fikrlari harakatsizlikni shakllarga bo‘lish mezoni sifatida harakatsizlikning xususiyatini emas, balki jinoiy oqibatlarning qonunda ifodalash usuliga asoslangan. 3 [36]   Jinoyat belgilari   Jinoyat – huquqiy xodisa sifatida o‘ziga xos jihatlarni ifodalovchi ma’lum bir belgilarga egadir. Har qanday ijtimoiy xavfli qilmish ham jinoyat hisoblanmaydi, qilmishning jinoyat deb hisoblanishi uchun unda jinoyat qonunida o‘rnatilgan belgilar va jinoyat tarkibi mavjud bo‘lishi kerak. 1 [34] “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast. Uchebnik // pod. red. N.I. Vetrova, Yu.I. Lyapunova - M.: Noviy Yurist, Kno о Rus, 1997. – S. 125. 2 [35] Vetrov N.I. “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo, 1999. – S. 46, 47 3 [36] ““Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast. Uchebnik // pod. red. N.I. Vetrova, Yu.I. Lyapunova - M.: Noviy Yurist, KnoRus, 1997. – S. 125, 126 . O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida jinoyat belgilarini mustahkamlovchi maxsus modda mavjud emas . Shu sababdan jinoyat belgilari jinoyat qonunida jinoyatga berilgan ta’rif asosida aniqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 14-moddasi 1-qismida jinoyatga quyidagicha ta’rif berilgan: “Jinoyat kodeksi bilan taqiqlangan, aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat deb topiladi.” Jinoyat qonunida berilgan jinoyat tushunchasi uchta jinoyat- huquqiy institutdan iborat:                                       jinoyat qonuni ;                                       jinoyat ;                                       jazo institutlari. Ammo shuni alohida ta’kidlash joizki, faqat ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqargan qilmishlargina jinoyat hisoblanmay, balki qonun bilan qo‘riqlanadigan obyektga real zarar yetkazish xavfini keltirib chiqaradigan ijtimoiy xavfli qilmishlar ham jinoyat hisoblanadi. O‘zbekiston respublikasi Jinoyat kodeksi 14-moddasi 2-qismida “Ushbu kodeks bilan qo‘riqlanadigan obyektlarga zarar yetkazadigan yoki shunday zarar yetkazish real xavfini keltirib chiqaradigan qilmish ijtimoliy xavfli qilmish hisoblanadi”,-deyilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, jinoyatga berilgan ta’rifdan kelib chiqib, qilmishda jinoyatning barcha belgilari bo‘lsagina u jinoyat deb topiladi. Agar muayyan zararli oqibatning kelib chiqishida shaxsning aybi bo‘lmasa, bunday qilmish jinoyat hisoblanmaydi. Jinoyat huquqida bunday harakatlar qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar deb aytiladi. Har qanday ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat deb hisoblash uchun barcha jinoyatlar uchun zarur bo‘lgan jinoyatning belgilari, shuningdek,, shu jinoyatda aybning mavjud ekanligi va aybning shakllari ishlab chiqilgan, ana shu belgilar va aybning biror shakli mavjud bo‘lsagina qilmish jinoyat hisoblanadi. Yuqorida jinoyatga berilgan ta’rifdan kelib chiqqan holda jinoyatning quyidagi belgilarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) 1)     qilmishning ijtimoiy xavfliligi; 2) 2)     qilmishning huquqqa xilofliligi; 3) 3)     qilmishda aybning mavjudligi; 4) 4)     qilmishning jazoga sazovorligi. Birinchi navbatda qonunda jinoyatning belgisi sifatida “qilmishning ijtimoiy xavfliligi ” ni belgilab qo‘yilgan. Ijtimoiy xavfli qilmish murakkab va o‘z tuzilishiga ega bo‘lgan ijtimoiy-huquqiy toifadir. Jinoyat qonuni va ilmiy adabiyotlarda qilmishning ijtimoiy xavfliligi qonun bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga yetkazadigan yoki yetkazish xavfi mavjud bo‘lgan zararning xususiyati va miqdori bilan belgilanadi, deb ko‘rsatilgan. Ammo professor YU.I.Lyapunov fikriga ko‘ra ijtimoiy xavflilik kengroq tushuncha va ancha murakkab kategoriya hisoblanadi, u ijtimoiy xavflilik tushunchasiga quyidagicha ta’rif bergan: “Jinoyat huquqida ijtimoiy xavflilik – bu qonun bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazishning real xavfini o‘zida aks ettiruvchi hamda salbiy belgilar va elementlar yig‘indisini ifodalovchi jinoyat(chilik)ning ma’lum bir obyektiv holatidir.» 4 [37] Ijtimoiy munosabatlarga real zarar yetkazish xavfi bo‘lgan jinoyatning sodir etish fakti qilmishning ijtimoiy xavfliligini belgilab beradi. Ijtimoiy xavflilik jinoyatning qonun chiqaruvchi va huquqni qo‘llovchi organlar erki bilan bog‘liq bo‘lmagan obyektiv belgisidir. Lekin bu toifanining qonun chiqaruvchi va huquqni qo‘llovchi organlar uchun ahamiyati shundaki, bu toifa orqali qanday ijtimoiy xavfli qilmishning jinoyat ekanligi belgilanadi. Ijtimoiy xavflilik quyidagilarga ko‘ra belgilanadi: a) a)                               jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarning muhimligi; b) b)                             yetkazilgan zararning xajmi, xususiyati(xususiyati) va darajasi; c) c)                               ijtimoiy xavfli qilmishning xususiyatlari; d) d)                             ayrim holatlarda – jinoyat sodir etgan subyektning xususiyatlari. 5 [38] Ijtimoiy xavfli qilmish tushunchasi harakat yoki harakatsizlik bilan birga qilmish natijasida yuzaga kelgan zararli oqibatni ham qamrab oladi. Shuning uchun Jinoyat kodeksi Maxsus qismiga kiritilgan jinoyatlar ijtimoiy xavfli hisoblanadi. Ularning ijtimoiy xavfliligi qonun bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazishi 4 [37] Lyapunov Yu.I. «Obshestvennaya opastnost deyaniya kak universalnaya kotegoriya sovetskogo ugolovnogo prava». – М., 1989, - S. 39 5 [38] Vetrov N.I. « “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo,, 1999. – S. 48. mumkinligi bilan ifodalanadi. Ijtimoiy munosabatlar iqtisodiy, g‘oyaviy, shaxsga tegishli bo‘lishi mumkin. Zarar esa moddiy, ruhiy (ma’naviy) va jismoniy bo‘lishi mumkin. Qilmishning ijtimoiy xavfliligi bir qancha o‘zgaruvchan sharoitlar, ya’ni jinoyat sodir etilgan vaqt, joy, yetkazilgan zararning miqdori, aybning darajasi va shakli, shunday turdagi jinoyatlarning qay darajada tarqalganligi, aholi huquqiy ongining darajasi kabi holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shuningdek,, ijtimoiy xavflilik ko‘p tomonlamalik xususiyat- ma’nosiga ega bo‘lib, miqdor va sifat ko‘rsatkichlarga asosan aniqlanadigan ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatini ham o‘z ichiga oladi. Jinoyat kodeksi 54-moddasida sud jazo tayinlashda sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini, qilmishning sababini, yetkazilgan zararning xususiyati va miqdorini, aybdorning shaxsini hamda jazoni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlarni hisobga oladi, deb belgilab qo‘yilgan. Demak, ijtimoiy xavflilik xususiyati – jinoyatning sifat jihatini ifodalasa, ijtimoiy xavflilik darajasi – jinoyatning miqdor ko‘rsatkichini aks ettiradi. Ijtimoiy xavflilik xususiyati – jinoyatning xavflilik (zarar yetakzish) holati bo‘lib, tajovuz obyektining tarkibi, ya’ni aniq ijtimoiy munosabatga yetkazilgan (moddiy, jismoniy, ma’naviy, tashkiliy- boshqaruv bilan bog‘liq) zararning tarkibi, tajovuz qilish usuli, xususiyatlari (zo‘rlik ishlatib yoki ishlatmasdan), aybning shakllari (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida), jinoyatning motiv va maqsadi (shaxsiy, g‘arazli niyatlarda) bilan bog‘liq bo‘ladi. Ijtimoiy xavflilik darajasi –qilmish xavfliligining siyosiy ifodasi bo‘lib, zararning xajmi (moddiy zarar, ko‘p miqdorda zarar yetkazish, shaxsning badaniga og‘ir va o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish), aybning xususiyatlari (oldindandan o‘ylab qo‘yilgan, to‘satdan vujudga kelgan), jinoyat motivi va maqsadining o‘zgarishi, shuningdek, jinoyat sodir etilgan joy, vaqt, vaziyati bilan bog‘liq jinoyatning xavflilik darajasi bilan belgilanadi. Jinoyatning moddiy belgisi hisoblangan ijtimoiy xavflilik yuqoridagi xususiyatlardan tashqari, “ijtimoiy xavf tug‘dirmaydigan, ya’ni shaxs, jamiyat va davlatga zarar yetkazmaydi va zarar yetkazish xavfini keltirib chiqarmaydigan kam ahamiyatli qilmishlar o‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan jinoyat belgilariga formal jihatdan ega bo‘lsa ham, jinoiy qilmish (harakat yoki harakatsizlik) deb hisoblanmaydi”,- degan qoidani ham o‘z ichiga oladi. Qilmishning kam ahamiyatliligi jinoyat huquqida quyidagi ikki belgi : birinchidan , Jinoyat kodeksida jinoyat belgilarining formal jihatdan mavjudligi (formal belgi)da namoyon bo‘ladi; ikkinchidan , ijtimoiy xavfli emasligi, ya’ni shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazmasligi yoki zarar yetkazish xavfini keltirib chiqarmasligi (moddiy belgi); “Qilmishning kam ahamiyatliligi” tushunchasini aniqlashning ahamiyati shundaki, qilmishning qonunda ko‘rsatilgan jinoyatlar bilan formal jihatdan mos kelishining o‘zi yetarli bo‘lmasdan, qilmishni jinoyat deb topish uchun bundan tashqari qilmish natijasida zarar yetkazilganligi va zarar yetkazilishi xavfi mavjudligini ham aniqlanishi lozim. Qilmishni “ kam ahamiyatli ” deb topish sud, prokuratura, tergov va surishtiruv organlarining vakolatiga kiradi. Agar qilmish “kam ahamiyatlilik” belgisiga ega bo‘lsa, jinoyat ishi qo‘zg‘atilishi mumkin emas, qo‘zg‘atilgan jinoyat ishi esa jinoyat tarkibi mavjud emasligi tufayli tugatilishi kerak. Qilmishning kam ahamiyatli ekanligi sodir qilingan qilmishdagi belgilar (sodir etish usuli, motivi, maqsadi, darajasi va hk.) orqali bilib olinishi mumkin. Jinoyat sodir etilganidan keyingi holatlar – chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lish, yetkazilgan zararni ixtiyoriy ravishda qoplash, aybdorning xayotiy faoliyati, oilaviy ahvoli kabi holatlar qilmishni kam ahamiyatli deb topish uchun e’tiborga molik emas. Demak, ijtimoiy xavflilik jinoyatning moddiy (tashqi) belgisini ifodalaydi. Jinoyatning ijtimoiy xavfliligiga ikki guruhdagi omillar: 1. 1.                               Kriminologik – jinoyatchilikni vujudga keltiruvchi shart-sharoitlar, sabablar, ularning oldindani olish; 2. 2.                               Jinoyat-siyosiy – jinoyatchilikka qarshi kurashning asosiy yo‘nalishlari, jinoyat qonunchiligining o‘ziga xos xususiyatlari, jazo tayinlash amaliyoti ta’sir etadi. 6 [39] Demak, yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda xulosa qilib, quyidagi asosiy tushunchalarni ko‘rsatib o‘tish lozim: a) a)                               ijtimoiy xavfli qilmish – jinoyatning obyektiv tarkibini ifodalaydi; 6 [39] "Kurs ugolovnogo prava". Obshaya chast. Т om 1: Uchenie о prestuplenii. Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. dok. yurid. nauk. prof. N.F. Kuznesovoy i kond. yurid. nauk. dosenta I. М . Т yajkovoy. - М : Izd. Zersalo, 1999. – S. 128, 129. b) b)                             ijtimoiy xavflilik qonunda qilmishning jinoiyligini belgilash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi; c) c)                               ijtimoiy xavflilik - aybdor shaxsni javobgarlikka tortish uchun asos bo‘la oladi; d) d)                             ijtimoiy xavflilik xususiyati va darajasi jinoyatlarni tasniflashning asosiy mezoni hisoblanadi; e) e)                               ijtimoiy xavflilik – jinoyatlarni jinoiy bo‘lmagan huquqbuzarliklardan va kam ahamiyatli hilmishlardan farqlash imkonini beruvchi jinoyatning muhim tarkibi hisoblanadi. Ijtimoiy xavflilik jinoyatning moddiy belgisi bo‘lsa, jinoyatning formal belgisi – uning huquqqa xilofliligi hisoblanadi. Huquqqa xiloflilik – ijtimoiy xavfli qilmishning jinoyat qonuni bilan taqiqlanganligini ifodalaydi. Bu belgi qonuniylik prinsipining “ qonunda ko‘rsatilmagan bo‘lsa, demak jinoyatning o‘zi yo‘q ”,- degan qoidasidan kelib chiqadi. (“Nullum crimen sine cupla”). Huquqqa xiloflilik jinoyatning yuridik belgisi bo‘lib, keng ma’noda: birinchidan, jinoyat qonuni bilan ijtimoiy xavfli va aybli qilmishlarning taqiqlanganligini; ikkinchidan , jazo qo‘llash tahdidini bildiradi 7 [40] . Bundan tashqari, bu belgi “Jinoyat qonunining analogiya bo‘yicha qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi”, - degan qoidani ham o‘z ichiga oladi. Demak, jinoiy huquqqa xiloflilik deganda, jinoyatlarning jinoyat huquqiy normalarda ko‘rsatilgan jazo qo‘llash tahdidi bilan taqiqlanishi tushuniladi. Qilmishni jinoyat huquqiga xilof deb topish asoslari bo‘lib: a) a)                               bunday qilmishning ijtimoiy xavfliligi – (jinoiy huquqqa xiloflilikning asosiy mezoni); b) b)                             u yoki bu qilmishga aynan jinoyat-huquqiy vositalar bilan ta’sir etishning umumiyligi (bir xil maqsadni ko‘zlashi) hisoblanadi. Ma’lumki, ijtimoiy xavflilik jinoyatning obyektiv tomonini aks ettirib, u jamiyatga, fuqarolarga zarar yetkazadi. Lekin qonun jinoyat tufayli zarar yetkazilgan shaxslarning manfaatini ximoya qilib, ijtimoiy xavfli qilmishga huquqqa xiloflilik maqomini beradi va bu bilan davlat huquqqa xilof qilmishlarga qarshi choralarni ko‘radi. 7 [40] " Kurs ugolovnogo prava". Obshaya chast. Т om 1: Uchenie о prestuplenii. Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. dok. yurid. nauk. prof. N.F. Kuznesovoy i kond. yurid. nauk. dosenta I. М . Т yajkovoy. - М : Izd. Zersalo, 1999. – S. 128, 129.. Demak, ijtimoiy xavfli qilmish huquqqa xilof deb e’lon qilingan vaqtdan boshlab u amaliy jihatdan “jinoyat” maqomini oladi va ma’lum bir oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, huquqqa xiloflilik ma’lum bir ijtimoiy xavfli qilmishga qarshi kurashish - davlatning mutlaq vakolati ekanligidan darak beradi. Ya’ni qilmishni huquqqa xilof deb topish, uning davlat tomonidan ijtimoiy xavfliligini rasman belgilanishini bildiradi. Qilmishning jinoyat qonuni bilan taqiqlanishi uning ma’lum darajada ijtimoiy xavfli deb topilganligini anglatadi. Shuning uchun ham qonunda qilmishning jinoyat deb belgilanishi uning huquqqa xiloflilik xususiyatini ko‘rsatadi. “Shaxsning unday yoki bunday xulq-atvori, uning shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, g‘ayriqonuniy deb topilgunga qadar jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydi.” 8 [41] Jinoyatning huquqqa xiloflilik belgisining mohiyati shundaki, huquqqa xilof qilmish(harakat yoki harakatsizlik)ga u yoki bu vakolatli mansabdor shaxslar ( huquqni muxofaza qiluvchi organlar xodimlari) tomonidan qanday baho berilishidan qat’i nazar, bunday qilmish uchun qonunda javobgarlik belgilanmaguncha formal jihatdan ijtimoiy xavfli deb hisoblanmaydi. Jinoyat kodeksining 65-moddasida qilmish yoki shaxsning ijtimoiy xavfliligini yo‘qotganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi belgilab qo‘yilgan. Bunday holatda, “qilmishning va shaxsning ijtimoiy xavfliligi yoki ularning o‘z ijtimoiy xavfliligini yo‘qotganligi faqat qonun bilan belgilanadi” ,- degan xulosaga kelish kerak. Qilmish yoki shaxsning ijtimoiy xavfliligini yo‘qolishiga ta’sir qiluvchi holatlarga ahamiyatli voqealar, jinoyat sodir etish vaqti bilan qiyoslaganida hayotiy sharoitlarning o‘zgarib ketishi va shu kabilarni kiritish mumkin. Ijtimoiy xavflilik xususiyati yo‘qolishi bilan o‘z- o‘zidan qilmishning jinoiy huquqqa xiloflilik belgisi ham mavjud bo‘lmaydi va huquqqa xiloflilikning boshqa biron bir moddiy belgisi yuzaga kelishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi Maxsus qismining ayrim moddalarida muayyan qilmish uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin yana sodir etilsa, jinoyat deb hisoblanadi. Masalan, qasddan badanga yengil shikast yetkazish (Jinoyat kodeksi 109-moddasi), pornografik narsalarni tayyorlash yoki tarqatish (Jinoyat kodeksi 130- moddasi), tuxmat (Jinoyat kodeksi 139-moddasi), xaqorat qilish (Jinoyat 8 [41] Kovalev М .I. «Ponyatie prestupleniya v sovetskom ugolovnom prave». – Sverdlovsk, 1987. S. 77-79. kodeksi 140-moddasi) va xokazolar. Bunday qilmishlar birinchi marta sodir qilinsa, jinoiy qilmish darajasidagi ijtimoiy xavfli tus olmaydi. Ammo bunday qilmish ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilsa, ijtimoiy xavfli tus oladi va jinoyat deb hisoblanadi. Huquqqa xiloflilikni belgilashda Jinoyat kodeksining faqat Maxsus qismi normalariga tayanmasdan, Umumiy qism institutlari ham e’tiborga olinishi shart. Umumiy qism normalari Maxsus qism normalarini mustahkamlab, Maxsus qism normalarining buzilishi Umumiy qism normalarining buzilishiga olib keladi. Jinoyat tushunchasini izoxlashda ijtimoiy xavflilik va huquqqa xiloflilik jinoyatning asosiy va bir-biriga aloqador belgilari ekanligini ko‘rish mumkin. Jinoyatda ijtimoiy xavflilik belgisining mavjud emasligi o‘z navbatida huquqqa xiloflilikning mavjud emasligini bildiradi, ya’ni faqat jinoyat qonuni bilan ijtimoiy xavfli deb topilgan qilmishlargina huquqqa xilof hisoblanadi. Jinoiy huquqqa xiloflilik qilmishga ijtimoiy xavflilik darajasini berib, aynan shu daraja orqali qilmish “ jinoyat ” xususiyatiga ega bo‘ladi. Aynan ijtimoiy xavflilik va huquqqa xiloflilik belgilari birgalikda qilmishning jinoiyligi va u uchun jinoiy javobgarlik asosini belgilovchi omil hisoblanadi. Formal jihatdan jinoyat tarkibi mavjud bo‘lsa ham, lekin jinoyat qonunida belgilanmagan ijtimoiy xavfli qilmishlar jinoyat deb hisoblanmaydi. Shuning uchun har doim ham ijtimoiy xavflilik qilmishni jinoyat deb belgilash uchun yetarli asos bo‘la olmaydi. Bu borada huquqqa xiloflilik belgisining ustunligini Jinoyat kodeksi 14- moddasi 1- qismidagi jinoyat tushunchasiga berilgan ta’rif ham izoxlab beradi. Shuning uchun ham “huquqqa xiloflilik” belgisi - “jinoyatning formal belgisi” deb ataladi. NOTA BENE!   Huquqqa xiloflilik jinoiy qilmish tufayli huquqiy normalarning buzilishini ifodalaydi. Huquqqa xiloflilik shaxs tomonidan Jinoyat kodeksi Maxsus qismida ko‘rsatilgan normalarning buzilishi demakdir. Shunday qilib, “huquqqa xiloflilik ” o‘rniga “qonunga xiloflilik” tushunchasi ham ishlatilishi mumkin. Lekin jinoyat belgilarini aniqlashda ko‘proq “huquqqa xiloflilik” tushunchasi qo‘llaniladi. Sababi: birinchidan , qonunga xiloflilik faqat qonunda ko‘rsatilgan normalarni o‘z ichiga olsa, huquqqa xiloflilik qonun osti me’yoriy hujjat normalarini ham o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, Jinoyat kodeksi Maxsus qismi blanket dispozitsiyalari xaqida gap ketganda huquqqa xiloflilik belgisi ko‘proq to‘g‘ri kelishini ko‘rishimiz mumkin; ikkinchidan , huquqqa xiloflilik tushunchasi jinoyatni boshqa huquqbuzarliklardan farqlash uchun jinoyat huququning boshqa huquq sohalari bilan bog‘liqlikda bo‘lishini ifodalaydi; Uchinchidan , har qanday huquqqa xilof hatti-harakat qonunning buzilishiga olib keladi. 9 [42] Demak, yuqoridagi fikrlarni inobatga olib quyidagicha xulosa qilish mumkin: a) a)                               jinoiy huquqqa xiloflilik – jinoyatning formal-yuridik belgisidir; b) b)                             bu belgi ijtimoiy xavflilik va aybning mavjudligi belgilarini keltirib chiqaradi; c) c)                               huquqqa xiloflilik bevosita qonuniylik prinsipidan kelib chiqadi; d) d)                             huquqqa xiloflilik Jinoyat kodeksi Umumiy qismidagi holatlarni e’tiborga olgan holda jinoyat huquqi normalarida ko‘rsatilgan qilmishlarni sodir etishni taqiqlashdan iborat; e) e)                               bu belgi har doim jinoyatning ijtimoiy xavflilik belgisi bilan bog‘liq bo‘ladi; f) f)                                 huquqqa xiloflilik qonun chiqaruvchi tomonidan qilmishga jinoyat huquqiy baho berilishini ifodalaydi. Aybning mavjudligi (aybdorlik) belgisi – qonun chiqaruvchi tomonidan Jinoyat kodeksida jinoyat tushunchasiga aybga jinoyat belgilaridan biri sifatida ta’rif berilgan. Aybning mavjudligi belgisi jinoyat huquqining “ayb uchun javobgarlik prinsipi”dan kelib chiqib, “Nullum crimen, nulla poena sine cupla”, ya’ni “Aybsiz jinoyat ham, jazo ham yo‘q ”,- degan qoidani o‘z ichiga oladi. 10 [43] Ayb – bu shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishi va uning oqibatiga bo‘lgan ruhiy munosabatidir. Shaxs faqat aybli ijtimoiy xavfli qilmishlari uchungina javobgar bo‘ladi. NOTA BENE!   Aybdorlik tushunchasi Jinoyat kodeksi 20- moddasi mazmuniga ko‘ra, “ Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmishni qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etgan shaxs jinoyat sodir etishda aybdor deb topilishi mumkinligidan kelib chiqadi”. Jinoyat huquqida “aybdorlik” va “ayb” tushunchalari ikki yuridik ma’noda ishlatiladi: birinchidan , protsessual ma’noda – jinoyat tushunchasi va jinoyat sodir etgan shaxsning aybdorligi to‘g‘risida xulosa chiqarishda; 9 [42] Vetrov N.I. « “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo, 1999. – S. 54 10 [43] "Kurs ugolovnogo prava". Obshaya chast. Т om 1: Uchenie о prestuplenii. Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. dok. yurid. nauk. prof. N.F. Kuznesovoy i kond. yurid. nauk. dosenta I. М . Т yajkovoy. - М : Izd. Zersalo, 1999. – S. 141. ikkinchidan , ayb qasd va ehtiyotsizlik shakllaridagi jinoyat tarkibining subyektiv tomoni ma’nosida. Jinoyat tushunchasidagi aybli harakat yoki harakatsizlik – ijtimoiy xavfli qilmishning qasd yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilishini bildiradi. Aybdorlik jinoyat belgisi bo‘lishi bilan birga jinoiy javobgarlikning asosiy belgilaridan biri ham hisoblanadi. Aybdorlik shaxsning o‘z qilmishining ijtimoiy xavfliligi va uning oqibatiga ruhiy munosabati sifatida quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: a) a)                               to‘g‘ri qasd; b) b)                             egri qasd; c) c)                               o‘z-o‘ziga ishonish; d) d)                             beparvolik. Yetkazilgan zarardan qat’i nazar, hatti-harakat qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan bo‘lmasa, bunday qilmish jinoyat deb hisoblanmaydi. Har bir huquq sohasi u yoki bu shaxsning ongli faoliyatiga turli sharoitlardan qat’i nazar ta’sir qiladi. Jinoyat huquqi aql-idroq va erk bilan bog‘liq holda sodir etidgan xulq-atvorni tartibga soladi. Shaxsning g‘ayrihuquqiy ongli xulq-atvori esa uning aybdor deb topilishi asos bo‘ladi. O‘zi qilmishining ijtimoiy xavfliligini va uning xususiyatini ongli ravishda anglagan hamda uni boshqara olgan shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Aybsiz jinoiy javobgarlik bo‘lishi mumkin emas, ya’ni shaxsning aybi qonunga xilof bo‘lmasa, shaxs aybdor, uning qilmishida esa aybning shakllari mavjud hisoblanmaydi. Quyidagi holatlardan kelib chiqib shaxsning aybdorligini yoki aybsizligini aniqlash mumkin: 1. 1.                               Shaxsning o‘zi sodir qilayotgan qilmishining ijtimoiy xavfliligi, uning darajasi va xususiyatini tushunishi; 2. 2.                               Shaxsning sodir etayotgan qilmishi tufayli vujudga keladigan oqibatning ijtimoiy xavfliligini tushunishi; 3. 3.                               Shaxsning o‘z harakatlarini boshqara olishi. Shaxs o‘z qilmishining faktik tomonidan tashqari ijtimoiy ahamiyatini ham ongli ravishda anglay olishi kerak. Demak, aybning mavjudligi jinoiy xulq-atvor uchun javobgarlikka tortish uchun asos, aniqrog‘i, jinoyat subyekti aybdorligini aniqlashning muhim sharti hisoblanadi. Aybdorlik – jinoiy javobgarlik yoshi sifatida jinoyat subyektining o‘zi sodir etgan qilmishiga munosabatini ifodalash bilan birga aybning belgilaridan biri hisoblanadi, ayb esa shaxsning o‘z qilmishiga bo‘lgan ruhiy munosabatini ifodalaydi. Yuqoridagi holatlardan kelib chiqib aytish kerakki, shaxs sodir qilgan jinoyatida aybning shakli qasd yoki ehtiyotsizlikning mavjudligi va faqat shaxsning aybli xulh-atvorigina jinoyat deb hisoblanadi. Aybning ruhiy tushunchasi shaxs xulq-atvorining ma’lum bir turi sifatida uning muhim belgisi bo‘lib hisoblanadi. Jinoyat kodeksi 14-moddasi 1-qismida jinoyat tushunchasiga berilgan ta’rifdan kelib chiqib aytish mumkinki, jinoyat qonunida ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) sodir etishni taqiqlabgina qolmasdan, ular uchun jinoiy jazoni ham belgilab qo‘ygan. Bu esa o‘z navbatida jinoyatning “jazoga sazovorlik” belgisini keltirib chiqaradi. Bu belgi jinoyat huquqining “ javobgarlikning muqarrarligi prinsipi ” dan kelib chiqadi. Jinoyatning jazoga sazovorlik belgisi – har qanday jinoyat uchun jazo tayinlanishining muqarrarligini bildiradi. Jazo esa sud hukmi bilan tayinlanadigan davlatning majburlov chorasidir. Jinoyat kodeksi 42- moddasida jazoga. “ Jazo jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatan davlat tomonidan sud hukmi bilan qo‘llanadigan va maqkumni qonunda nazarda tutilgan muayyan huquq va erkinliklardan mahrum qilish yoki ularni cheklashdan iborat majburlov chorasidir ”,-deb ta’rif berilgan. Lekin bu qoidadan “Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan jazolar majburiy va barcha hollarda sodir etilgan jinoyatlar uchun jazo qo‘llanishi kerak.”, - degan xulosaga kelmaslik kerak. Chunki Jinoyat kodeksida jazo belgilangan aybli ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni jazodan ozod qilish ham nazarda tutilgan. (Jinoyat kodeksi 69- 76 – moddalar) Biroq yuqoridagi holat, Jinoyat kodeksi 14-modda 1-qismida ko‘rsatilgan normadan kelib chiqqan holda, jinoyat tarkibi mavjud barcha ijtimoiy xavfli qilmishlar uchun jazo qo‘llanilishi kerakligini rad etmaydi. Jazo tushunchasi jinoyat tushunchasisiz biron bir mazmun kasb etmaydi, ya’ni jazo haqiqatda sodir etilgan jinoyatning oqibati hisoblanadi. Agar qilmish jinoyat huquqiy javobgarlikni keltirib chiqarmasa, bunday qilmish jinoyat deb hisoblanmaydi. Sodir etilgan jinoyatning oqibati real jazo emas, balki aynan “jazo qo‘llash tahdidi” hisoblanadi. 11 [44] Shu bilan birga, jazoga sazovorlik – bu faqat jinoyatning oqibati emas, bunday oqibatga aniq jinoyat uchun qo‘llaniladigan davlatning majburlov chorasi sifatidagi jazo ham kiradi. Jazoga sazovorlik yuqoridagilardan tashqari, jinoyat huquqiy sanksiyadan iborat huquq normasini ifodalovchi keng ma’nodagi tushuncha hamdir. Har bir huquq sohasi kabi jinoyat huquqida ham sanksiyalar mavjud bo‘lib, ular jinoyat huquqi normalarini buzganlik uchun jinoyat huquqiy ta’sir choralari ko‘rinishidagi jazolarni o‘zida aks ettiradi. Aynan jinoiy jazo jinoyat sodir etishning oqibati sifatida javobgarlikning muqarrarligini keltirib chiqaradi va asosiy ogohlantiruvchi vosita hisoblanadi. Shuning uchun ham “jinoyat jazoni keltirib chiqaradi”, - degan qoida javobgarlik muqarraligining kafolati hisoblanadi. Jazo qo‘llash tahdidini ifodalovchi sanksiyasi bo‘lmagan huquqiy norma jinoyat huquqiy taqiqni anglatmaydi. Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddalarida nisbiy-muayyan va alternativ sanksiyalar nazarda tutilgan bo‘lib, ular sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi, jinoyatni amalga oshirishda aybning darajasi va shu bilan birga boshqa holatlarni ham e’tiborga olib jazo tayinlash imkoniyatini beradi. Jinoyat kodeksi Maxsus qismida nazarda tutilgan jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish holatlari qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan jinoyatlar uchun ham muayyan jazo turi yoki turlari ko‘zda tutilgan. Agar sodir etilgan qilmish uchun Jinoyat kodeksi Maxsus qismi normasida sanksiya, ya’ni muayyan jazo turi nazarda tutilmagan bo‘lsa, u jinoyat hisoblanmaydi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 223-moddasi 3-qismida: “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida nazarda tutilgan siyosiy boshpana huquqidan foydalanish uchun kirish hujjatlarini tegishli darajada rasmiylashtirmasdan O‘zbekiston Respublikasiga kelgan chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar javobgarlikdan ozod qilinadilar”, - deyiladi. Jinoyat kodeksi 211-moddasining 4-qismida: “Basharti shaxsga nisbatan pora so‘rab tovlamachilik qilingan bo‘lsa yoki bu shaxs jinoiy harakatlar sodir etilgandan keyin bu haqda o‘z ixtiyori bilan arz qilsa, chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lib, jinoyatni 11 [44] Vetrov N.I. « “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo, 1999. – S. 57 ochishda faol yordam bergan bo‘lsa, bunday shaxs javobgarlikdan ozod etiladi.”, - deyiladi. Bu keltirilgan ikki normaning birinchisida shaxsning qonunga xilof ravishda chet elga chiqishi yoki respublikamizga kirishi jinoyatining tarkibi, ikkinchisida esa pora berish jinoyatining belgilari mavjud. Ammo qonunda belgilangan asoslar bo‘lgani uchun bunday qilmishlari uchun shaxsga jazo qo‘lanilishi nazarda tutilmagan. Shunga ko‘ra bunday shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Demak, jazoga sazovorlik jinoyatning belgisi sifatida jinoyat qonuniga xilof qilmish uchun jazo mavjudligini hamda jinoyat va jazo tushunchalari bir-biri bilan doimo o‘zaro aloqadorlikda ekanligini bildiradi. Jazoga sazovorlik Jinoyat kodeksiga tegishli moddalari dispozitsiyasida ko‘rsatilgan belgilarning mavjudligi ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etan shaxsga nisbatan jinoiy jazo qo‘llash lozimligini ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, jinoyat belgilari qilmishning jinoiyligini belgilovchi asosiy mezon bo‘lib, jinoyatning moddiy (tashqi) belgisi – “ijtimoiy xavflilik” bo‘lsa, jinoyatning formal belgisi – “huquqqa xiloflilik” deb hisoblanadi, shuningdek,, jinoyatning “aybning mavjudligi” va “jazoga sazovorlik” belgilari huquqqa xiloflilik belgisidan kelib chiqadi. 12 [45] Demak, yuqorida sanab o‘tilgan to‘rtta belgining barchasi qilmishda bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lsagina, qilmish jinoyat deb topiladi, va aksincha ana shu belgilardan bittasi bo‘lmasa, qilmish jinoyat deb hisoblanmaydi.   Jinoyatlarni tasniflash   Jinoyatlarni tasniflash deganda, jinoyatlarni u yoki bu belgilariga ko‘ra turkumlarga ajratish tushuniladi. Jinoyat huquqida jinoyatlarni tasniflashda quyidagi ikki mezon nazarda tutilgan bo‘lib, jinoyat qonunida jinoyatlar aynan ana shu mezonlar asosida tasniflangan: 1. 1.                               Jinoyatlarning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasiga qarab tasniflash; 2. 2.                               Jinoyatlarning obyekti (tajovuz qaratilgan obyekt)ga ko‘ra tasniflash; 12 [45] "Ugolovnoye pravo Rossiyskoy Federasii". Obshaya chast: Uchebnik / Pod. Red. B.V.Zdravomuslova – Izd. 2- е , pererab. i dop. – М .: Yurist, 1999. – S. 54-57. Jinoyatlarni tasniflash va guruhlarga bo‘lishning asosiy mezoni jinoyatlarning xususiyati va ijtimliy xavflilik darajasi hisoblanadi. Jinoyatlarni tasniflashning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasi mezoni ham ikki belgi : a) a)                               aybning shakllari (qasd yoki ehtiyotsizlik); b) b)                             jinoyat kodeksida nazarda tutilgan sanksiyalar (ularning og‘irlik darajasi) ga bog‘liq bo‘ladi . 13 [46] Sanksiyalarning og‘irlik darajasi jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatiga bevosita bog‘liqdir. Jinoyat kodeksi 15-moddasidagi jinoyatlarning tasnifi jinoyatning moddiy va formal belgilarini birlashtiradi. Bu esa jinoyatning ijtimoiy tarkibi va u yoki bu guruhga kirishini aniq belgilaydi. Sanksiyaning xususiyati, jazo turlari va ularning og‘irlik darajasi jinoyatning ijtimoiy tarkibini tashkil etadi, shuningdek,, jinoyatchilikka qarshi kurash yunalishlari ham jinoyat ijtimoiy tarkibining elementlaridan biri hisoblanadi. Jinoyatlarning tasnifi Jinoyat kodeksi 15-moddasida berilgan bo‘lib, unda Jinoyat kodeksi Umumiy va Maxsus qismi normalari tizimini e’tiborga olgan holda jinoyatlar o‘zining xavflilik darajasiga ko‘ra yengilidan og‘iriga qarab tasniflangan. Jinoyat kodeksi 15-moddasiga muvofiq, jinoyatlar o‘z xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasiga ko‘ra: a) a)                               ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlar; b) b)                             uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar; c) c)                               og‘ir jinoyatlar; d) d)                             o‘ta og‘ir jinoyatlarga bo‘lingan. Ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar, shuningdek, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. Bunday jinoyat guruhiga – onaning o‘z chaqalog‘ini qasddan o‘ldirishi ( Jinoyat kodeksi 99-moddasi), ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning zarur choralari chegarasidan chetga chiqib, qasddan odam o‘ldirish (101-moddasi), kuchli ruhiy xayajonlanish holatida qasddan badanga og‘ir yoki o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish (106-moddasi), qiynash (110-moddasi), o‘ldirish yoki zo‘rlik ishlatish 13 [46] "Ugolovnoye pravo". Obshayachast. Uchebnik / pod. red. N.I. Vetrova, Yu.I. Lyapunova - М .: Noviy Yurist, KnoRus, 1997. – S. 134,136 bilan qo‘rqitish (112-moddasi), besoqolbozlik (120-modda), ko‘p xotinli bo‘lish (126-modda), tarix yoki madaniyat yodgorligini nobud qilish, buzish yoki ularga shikast yetkazish (132-modda), ayolni erga tegishga majbur qilish yoki uning erga tegishiga to‘sqinlik qilish (136-modda), fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish (144- modda) kabilarni kiritish mumkin. O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgustdagi “Jinoyat, jinoyat protsessual hamda ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodekslarga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qonuni bilan Jinoyat kodeksiga kiritilgan o‘zgartirishlardan oldindan esa, ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlarga qonunda ozodlikdan mahrum qilishga nisbatan yengilroq jazolar nazarda tutilgan jinoyatlar kiritilgan edi. Uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ortiq, lekin besh yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar, shuningdek, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. Bunday jinoyatlar guruhiga – kuchli ruhiy xayajonlanish holatida qasddan odam o‘ldirish (Jinoyat kodeksi 98-modda), qasddan badanga o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish (105-modda 2-qismi), kasb yuzasidan o‘z vazifalarini lozim darajada bajarmaslik (116-modda 4-qismi), ayolni jinsiy aloqa qilishga majbur etish (121-modda 2-qismi), bolani almashtirib qo‘yish (124-modda), o‘n olti yoshga to‘lmagan shaxsga nisbatan uyatsiz buzuq harakatlar qilish (129-modda 2-qismi), qabrni taxqirlash (134-modda), saylov huquqining yoki ishonchli vaqillar vakolatlarining amalga oshirilishiga to‘sqinlik qilish (147-modda), talonchilik (166-moddaning 1,2-qismlari) kabi jinoyatlar kiradi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan jinoyatlar O‘zbekiston Respublikasi 2001 yil 29 avgustdagi qonun bilan Jinoyat kodeksiga kiritilgan o‘zgartirishlardan oldindan esa, uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda besh yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar, shuningdek, ehtiyotsizlik orqasida sodir etilib, qonunda ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar kirgan. Og‘ir jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda besh yildan ortiq lekin o‘n yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. Agar qonunda ozodlikdan mahrum qilishning eng oz qismi uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar uchun tayinlansa, eng ko‘p qismi og‘ir jinoyatlar guruhiga kiruvchi jinoyatlar uchun nazarda tutilgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 118-moddasi (nomusga tegish) sanksiyasida ozodlikdan mahrum qilishning muddati uch yildan yetti yilgacha berilgan. Demak, eng yuqori qismi yetti yil bo‘lganligi uchun bu jioyat og‘ir jinoyatlar guruhiga kiradi. Og‘ir jinoyatlar guruhiga – qasddan badanga og‘ir shikast yetkazish (104-moddaning 2-qismi), nomusga tegish (118-moddaning 1,2-qismlari), voyaga yetmagan shaxsni g‘ayriijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish (127-moddaning 3-qismi), odamlardan foydalanish uchun ularni yollash (135-moddaning 2-qismi), odam o‘g‘irlash (137- moddaning 2-qismi), urushni tarqib qilish ( 150-modda), yollanish (154- modda), milliy, irqiy yoki diniy adovat qo‘zg‘atish (156-moddaning 2- qismi), davlat sirini oshkor qilish (162-moddaning 2-qismi), bosqinchilik (164-moddaning 1,2-qismlari) kabi jinoyatlarni kiritish mumkin. O‘ta og‘ir jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda o‘n yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish yoki o‘lim jazosi nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. Bunday jinoyatlar guruhiga - qasddan odam o‘ldirish (JK 97-moddasi), jinsiy extiyojni zo‘rlik ishlatib g‘ayritabiiy usulda qondirish (119-moddaning 3,4-qismlari), agressiya (151-modda), urushning qonun va udumlarini buzish (152-modda), genotsid (153- modda), terrorizm (155-modda 2,3-qismlar), davlatga xoinlik qilish (157-modda), josuslik (160-modda), qo‘poruvchilik (161-modda) kabi jinoyatlar kiradi. Jinoyatlarni ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatiga ko‘ra tasniflash nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir . Masalan, shaxs tomonidan u yoki bu toifadagi jinoyatlarning sodir etilishi “ozodlikdan mahrum qilish” (JK 50-moddasi), “shartli hukm qilish” (72-modda), “jinoiy javobgarlikdan ozod qilish” (64-68- moddalar), “jazoni yengilrog‘i bilan almashtirish” (74-modda) kabi holatlarning qo‘llanishi singari jinoyat huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Jinoyatlarni obyektiga ko‘ra tasniflash masalasi Jinoyat kodeksi Maxsus qismidagi jinoyatlarni maxsus (turdosh) obyektiga qarab guruhlarga ajratish va maxsus obyektning ahamiyatiga qarab joylashtirilishini belgilaydi. Jinoyat kodeksi Maxsus qismi jinoyatning maxsus (turdosh) obyektiga ko‘ra bo‘lim va boblarga ajratilgan. Ya’ni, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi Maxsus qismining birinchi bo‘limida “shaxsga qarshi jinoyatlar”, ikkinchi bo‘limida “tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar”, uchinchi bo‘limida “iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar”, to‘rtinchi bo‘limida “ekologiya sohasidagi jinoyatlar” va shu kabi jinoyatlar bo‘limlarga ajratib joylashtirilgan. Bunda bevosita obyekti bir-biriga o‘xshash jinoyatlar bitta bo‘limga kiritilib, ana shu bo‘lim yoki bobdagi jinoyatlarning barchasi uchun umumiy bo‘lgan obyekt maxsus (turdosh) obyekt deb yuritiladi. Jinoyatlarni tasniflash Jinoyat kodeksi Maxsus qismidagi jinoyatlar uchun nazarda tutilgan sanksiyalarning turlari va xajmi (og‘irlik darajasi) bilan bog‘liq bo‘ladi. Jinoyatlarni tasniflash, avvalambor, jinoyat qonunini qo‘llashda ahamiyatga ega. Ayniqsa, jinoyat-huquqiy institutlar va normalarni joy- joyig‘a qo‘yish, shuningdek,, jinoyat sodir etish bosqichlari, ishtirokchilik, xavfli va o‘ta xavfli retsidiv jinoyat kabilarni e’tiborga olishda jinoyatlarni tasniflash muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, Jinoyat kodeksi 34-moddasi 3-qismiga ko‘ra: “Besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanishi mumkin bo‘lgan qasddan yangi jinoyat sodir etish, ya’ni: a) ilgari o‘ta og‘ir jinoyati uchun yoki ikki marta og‘ir jinoyati uchun hukm qilinib, ularning har biri uchun besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan shaxs tomonidan o‘ta og‘ir jinoyat sodir etilishi; b) ilgari og‘ir jinoyati uchun ikki marta hukm qilingan yoki oldindan keyinligidan qatyi nazar, og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyatlar uchun ularning har biriga besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan shaxsning og‘ir jinoyat sodir etishi o‘ta xavfli retsidiv jinoyat deb topiladi.” Demak, og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar shaxsni o‘ta xavfli retsidivist deb topishga asos bo‘ladi. Bundan tashqari, tamom bo‘lmagan jinoyatlar ularning qasddan sodir etilishidan, ya’ni og‘irligidan darak beradi . Masalan, Jinoyat kodeksi 25-moddasi 2-qismiga ko‘ra, qasddan sodir etiladigan jinoyatlar boshlanib, shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmagan bo‘lsa, jinoyat sodir etishga suiqasd deb topiladi. Shuningdek,, jinoyatlarni tasniflash jazo tayinlash amaliyotida ham muhim o‘ringa ega . Masalan, Jinoyat kodeksi 50-moddasi 5- qismiga ko‘ra: “Ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinayotgan erkaklarga nisbatan: a) a)                       ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyati, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyati uchun va qasddan uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyat sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinayotganlarga nisbatan jazoni manzil-koloniyalarda; b) b)                     qasddan og‘ir jinoyat sodir etganlik va o‘ta og‘ir jinoyati uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinayotganlarga nisbatan jazoni umumiy tartibli koloniyalarda; c) c)                       ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o‘tab chiqib, qasddan yangi sodir etgan jinoyati uchun hukm qilinayotganlarga nisbatan jazoni qattiq tartibli koloniyalarda d) d)                     o‘ta xavfli retsidivistlarga nisbatan jazoni maxsus tartibli koloniyalarda o‘tash tayinlanadi. Avf etilib, o‘lim jazosi ozodlikdan mahrum qilish bilan almashtirilgan shaxslar ham jazoni maxsus tartibli koloniyalarda o‘taydilar.” Jinoyat kodeksi 51-moddasi 1-qismiga ko‘ra, otib o‘ldirish tariqasidagi o‘lim jazosi faqat javobgarlikni og‘irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o‘ldirish (97-moddaning 2-qismi), terrorizm (155- moddaning 3-qismi) uchun belgilanadi. Jinoyat kodeksi 73-moddasi 3-qismiga ko‘ra: “Jazoni o‘tashdan muddatidan ilgari shartli ravishda ozod qilish mahkum: a) a)                               ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan yoki uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyati uchun sud tayinlangan jazo muddatining kamida uchdan bir qismini; b) b)                             og‘ir jinoyati uchun, shuningdek, qasddan sodir etgan jinoyati uchun, agar shaxs ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun ozodlikdan mahrumetishga hukm qilingan bo‘lsa, sud tayinlangan jazo muddatining kamida yarmini; c) c)                               o‘ta og‘ir jinoyati uchun, shuningdek, jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilingan yoki jazosi yengilrog‘i bilan almashtirilgan shaxs jazoning o‘talmagan qismi mobaynida qasddan yangi jinoyat sodir etganligi uchun hukm qilingan bo‘lsa, sud tayinlangan jazo muddatining kamida uchdan ikki qismini xaqiqatda o‘tab bo‘lganidan keyin qo‘llanilishi mumkinligi belgilab qo‘yilgan. Demak, jinoyatlarni tasniflash jazo tayinlashning birinchi va asosiy mezoni bo‘lib hisoblanadi. Sud amaliyotida jinoyatlarning tasnifi jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish, ular uchun odilona jazo tayinlash, jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish kabi masalalarni hal qilishda bosh mezon bo‘lib xizmat qiladi. Demak, jinoyatlarni tasniflashning ahamiyati quyidagilarda ko‘rinadi: birinchidan, jinoyatlarni tasniflash jinoyat huquqiy institut va normalarni joy-joyig‘a qo‘yish; shuningdek, jinoyat sodir etish bosqichlari, ishtirokchilik, jazoni o‘tashdan muddatidan ilgari shartli ravishda ozod qilish, o‘ta xavfli retsidiv jinoyatlar, jinoiy javobgarlikdan ozod qilish kabi jinoyat huquqiy institutlarni to‘g‘ri qo‘llashga ta’sir etadi; ikkinchidan, u yoki bu toifadagi jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan ma’lum bir jinoyat huquqiy oqibat vujudga keladi. (Masalan, jinoiy javobgarlikdan ozod qilish va shu kabi boshqa oqibatlar.) 14 [47]   Jinoyatlarning boshqa huquqbuzarliklardan farqi   Huquqbuzarliklar turli-tuman bo‘lib, asosan qaysi huquq sohasi bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning buzilganligi bilan bog‘liqdir. Huquqbuzarlikning jinoiy, ma’muriy, intizomiy, fuqaroviy, mehnat, oila, xo‘jalik, yer, suv, ekologiya, havo va boshqa turlari mavjud. Ushbu huquqbuzarliklarning bir-biridan farqlovchi belgilari qanday ? degan savol tug‘iladi. Huquqbuzarlik keng doiradagi qilmishlar uchun bir turkumdagiga tegishli bo‘lgan tushuncha hisoblanadi. Jinoyat – bu o‘zining maxsus belgilariga ega bo‘lgan huquqbuzarlikdir. Lekin ko‘pchilik kriminalistik olimlar va amaliyotchilar “Jinoyat o‘zining muhim jihatlari, xususiyatlari va belgilariga ega, boshqa huquqbuzarliklar bunday tarkibiy elementlarga ega bo‘lsa ham jinoyat ulardan farq qiladi, chunki jinoyat boshqa huquqbuzarliklarga nisbatan shaxs, jamiyat va davlat (manfaatlari)ga ko‘proq xavf tug‘diradi.” 15 [48] ,-deb ta’kidlaydilar. Jinoyat ijtimoiy xavflilik darajasining yuqori ekanligi bilan boshqa huquqbuzarliklardan farq qiladi. Jinoyat huquqida jinoyatlarni tavsiflashda ularning obyektiv va subyektiv belgilari e’tiborga olinadi. Bunday belgilar boshqa huquq 14 [47] " Ugolovnoye pravo". Obshayachast. Uchebnik / pod. red. N.I. Vetrova, Yu.I. Lyapunova - М .: Noviy Yurist, KnoRus, 1997. – С . 136. 15 [48] Vetrov N.I. « “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo, 1999. – С . 62 sohalari (ma’muriy, fuqarolik, mehnat va xk)da ham mavjud. Bunday huquqbuzarliklarni bir-biridan farqash, ularni chegarasini belgilash uchun formal belgilar bo‘lishi shart va bunday belgilar shaxsning jinoyat, ma’muriy, fuqarolik yoki intizomiy huquqbuzarliklardan qay birini sodir etganligini aniqlab olishga yordam beradi. Huquqbuzarliklarni farqlash bunday huquqbuzarliklar uchun javobgarlik belgilangan qonun mavjud bo‘lganida oson bo‘ladi. Aynan huquqbuzarliklar sodir etganlik uchun javobgarlik belgilangan qonunlarga asoslanib nazariy va amaliy jihatdan huquqbuzarliklarni bir- biridan farqlovchi belgilar ishlab chiqilgan. Jinoyat va boshqa huquqbuzarlik o‘rtasidagi farqlar quyidagi belgilar: a) a) huquqbuzarlikning obyekti; a) b) ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyati; b) c)   huquqqa xiloflilik shakli; c) d) yetkazilgan zararning miqdoriga asoslanadi . Lekin ko‘pchilik olimlar o‘rtasida “yetkazilgan zarar huquqbuzarliklarni farqlovchi belgi hisoblanmaydi, chunki u qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasi tarkibiga kiradi” 16 [49] ,- degan bahsi fikrlar ham mavjud. Jinoyatning obyekti jinoiy qilmishning jamiyatga, ijtimoiy munosabatlarga ta’siri orqali uning ijtimoiy xavflilik xususiyatini belgilash imkonini beradi. Jinoyatning umumiy obyektiga jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan har qanday ijtimoiy munosabatlar kiradi. Bunday ijtimoiy munosabatlar shaxsning hayoti, sog‘ligi, sha’ni, qadr-qimmati, davlat xavfsizligi bilan bog‘liq boshqa ijtimoiy munosabatlar bo‘lishi mumkin. Amaldagi jinoyat qonunida qonun bilan qo‘riqlanadigan obyektlarni bo‘lim va boblar bo‘yicha joylashtirilganligi holda bu masalani aniqlashtirgan va kengaytirgan. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 2-moddasiga ko‘ra, umuminsoniy qadriyatlar jinoyat huquqiy muhofaza obyektlari bo‘lib hisoblanadi. Fuqarolik, ma’muriy, mehnat, moliya, soliqqa oid huquqbuzarliklarning obyekti esa jinoyat obyektidan kengroq hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 2- va 10-moddalariga ko‘ra, ma’muriy huquqbuzarlikning 16 [49] «Kurs sovetskogo ugolovnogo prava». – L, 1968.- Т.1. Chast Obshaya . – S . 170 obyekti, fuqarolarning huquq va erkinliklari, davlat va jamoat tartibi, boshqaruvning belgilangan tartibi va hokazolar hisoblanadi. Bu huquq sohasining umumiy obyekti – jamiyat xayotining ma’lum bir sohasidagi fuqarolarning yurish-turish qoidalari hisoblanadi. Fuqarolik huquqining obyekti esa Fuqarolik kodeksining 2- moddasida belgilab qo‘yilgan bo‘lib, unga fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy holati, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar, intellektual faoliyat natijalariga bo‘lgan huquq, shartnoma majburiyatlari va o‘zga majburiyatlar hamda shaxsiy nomulkiy huquqlar kiradi. Soliqqa oid huquqbuzarliklar esa jamiyat va davlatning moliyaviy tizimiga zarar yetkazadigan ijtimoiy munosabatlardir. Oila huquqining muhofaza qilish obyekti oila-nikohga oid munosabatlar hisoblanadi. Intizomiy xatti-harakatlar davlat va xizmat intizomiga tajovuz qilinadi. Ular qonun, qonunosti aktlari va vakolatli mansabdor shaxs tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar bilan qo‘riqlanadi. Intizomiy xatti- harakatlar uchun javobgarlik ko‘proq mehnat qonunchiligi va harbiy ustavlarda nazarda tutilgan bo‘ladi. Demak, jinoyat boshqa huquqbuzarliklardan birinchi navbatda obyekti bilan farq qilib, jinoyatning obyekti umuminsoniy qadriyatlar hisoblansa, boshqa huquqbuzarliklarning obyektlari esa ancha kengroq bo‘ladi. Ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatiga ko‘ra jinoyat ma’lum bir darajada ijtimoiy xavfli bo‘lgan boshqa huquqbuzarliklardan ko‘ra jamiyatga ko‘proq zarar yetkazishi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy xavflilik darajasi – jinoyat va huquqbuzarlik bir xil bo‘lib qolganida (ularni ajratish imkoni bo‘lmaganida) jinoyatlarni boshqa huquqbuzarliklardan farqlovchi asosiy mezon hisoblanadi. Aynan ijtimoiy xavflilik barcha huquqbuzarliklarning moddiy-ijtimoiy tarkibi va belgisi hisoblanadi. Masalan, yo‘l harakati qoidalarini buzish ham jinoyat (Jinoyat kodeksi 266-moddasi), ham ma’muriy huquqbuzarlik (Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks 125, 128-moddalari) hisoblanadi. Qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasini belgilovchi subyektiv holatlar –aybning shakli, motivi va maqsad hisoblanadi. Ijtimoiy xavflilik xususiyati – tajovuz obyektini belgilab berib, jinoiy huquqbuzarliklar sirasiga kiruvchi qilmishlarni aniqlash imkonini beradi. Ijtimoiy munosabatlar tizimiga asoslangan kishilik jamiyatiga jinoiy qilmishlar bilan birga boshqa huquqbuzarliklar ham zarar yetkazadi. Shuning uchun jinoyatlar, shuningdek,, boshqa huquqbuzarliklar ham ijtimoiy xavfli hisoblanadi, lekin ular natijasida yetkazilgan zararning miqdori har xil bo‘lishi mumkin. Shu sababdan ham ijtimoiy xavflilik faqat jinoyatga taalluqli belgi emas. Demak, jinoyatlar boshqa huquqbuzarliklardan ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyati bilan farq qilib, jinoyat tufayli boshqa huquqbuzarliklarga nisbatan ko‘proq zarar yetkaziladi (ayb g‘ayriijtimoiy, motivizatsiya o‘zgarmas, sodir etish usuli esa o‘ta shavqatsizlik bilan amalga oshiriladi). Jinoyatlarni boshqa huquqbuzarlikdan farqlashda ijtimoiy xavflilikning asosiy elementi shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga yetkazilgan zararning miqdori hisoblanadi. Masalan, harbiy sohadagi huquqbuzarliklarni jinoyatlardan ajratish qiyin bo‘lib, bunda Jinoyat kodeksi Maxsus qismi muayyan moddasining dispozitsiyasida jinoyatlarning sodir etilgan vaqt, joy va vaziyat asosiy mezon sifatida ko‘rsatiladi. Masalan, harbiy qism yoki xizmat joyini o‘zboshimchalik bilan bir kecha-kunduzdan o‘n kecha- kunduzgacha tashlab ketilgan bo‘lsa, qilmish Jinoyat kodeksi 287- moddasi 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi, agar bunday muddat bir kecha-kunduzgacha bo‘lsa, u intizomiy huquqbuzarlik hisoblanadi. Qonunda jinoyatlarni huquqbuzarliklardan farqlovchi subyekiv belgilar: aybning shakli, maqsad va motivining o‘zgarmasligi kabi holatlarni belgilab qo‘yilgan. Masalan, qasddan badanga yengil shikast yetkazish jinoyat bo‘lsa, (Jinoyat kodeksi 109-moddasi), ehtiyotsizlik orqasida badanga yengil shikast yetkazish fuqaroviy huquqbuzarlik hisoblanadi (Fuqarolik kodeksi 1003-, 1004-moddalari). Jinoyatlarni boshqa huquqbuzarliklardan farqlovchi yana bir belgi – ularning huquqqa xiloflilik xususiyati hisoblanadi. Jinoyatlar uchun javobgarlik ham jinoyat qonuni bilan tartibga solinadi. Bu uni boshqa huquqbuzarliklardan farqlaydi. Boshqa huquqbuzarliklar sodir etilganida, o‘sha huquq sohasiga tegishli normalar, ya’ni qonunlar emas, balki qonun osti normativ hujjatlardagi qoidalar ham buziladi. Faqat jinoyat sodir etilganida sudlanganlikni vujudga keltiruvchi jinoiy jazoni qo‘llash mumkin, boshqa huquqbuzarliklarning huquqiy sanksiyalari esa hech qachon “sudlanganlik”ni keltirib chiqarmaydi . Bundan tashqari, jinoiy jazo davlatning majburlov choralarini qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Barcha qilmishlar ham huquqbuzarlik deb tan olinmaydi. Qonun chiqaruvchi bu borada shaxs, jamiyat va davlat uchun ko‘proq xavfli bo‘lgan xatti-harakatlarni huquqbuzarlik sifatida baholanadi. Shaxs tomonidan sodir qilingan qilmish uchun javobgarlik Jinoyat kodeksida ko‘rsatilmagan bo‘lsa, bunday qilmish jinoyat deb hisoblanmaydi. Qilmish jinoyat qonunida huquqqa xilof deb e’lon qilinganidan boshlab jinoyatga aylanadi, davlat esa o‘z navbatida bunday qilmishlarga qarshi jinoyat huquqiy vositalar bilan kurashish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Demak, jinoyatlar faqat jinoyat qonuni bilan taqiqlanadi va jazo qo‘llash tahdidini keltirib chiqaradi. Shuningdek,, boshqa huquqbuzarliklar (ma’muriy, intizomiy, fuqaroviy) uchun belgilangan sanksiyalar jinoyat qonuni sanksiyalari kabi og‘ir emas. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga ko‘ra, fuqarolarga solinadigan jarima miqdori eng kam oylik ish xaqining besh baravaridan oshmasligi kerak, Jinoyat kodeksida esa jarima eng kam ish xaqining besh baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorida belgilangan. Jinoyatlarni boshqa huquqbuzarliklardan farqlashning moddiy mezoni huquqbuzarlik oqibatida yuzaga kelgan zarar hajmi hisoblanadi. Jinoyatlar hamma vaqt ham boshqa huquqbuzarliklarga nisbatan jamiyatga ko‘proq zarar yetkazadi, jinoyatchilarning aybi xavfliroq, motivi o‘zgarmas, qilmish (harakat yoki harakatsizlik)ni sodir etish usuli esa qo‘polroq, ya’ni xavfliroq hisoblanadi. Jinoiy oqibatlarni belgilashda qonun chiqaruvchi tomonidan har xil atama va tushunchalar ishlatilgan. Masalan, Jinoyat kodeksining “sog‘liqqa qarshi jinoyatlar” bobida – “ziyon”, “hayot va sog‘liq uchun xavfli jinoyatlar” bobida – “shikast”, “boshqaruv tartibiga qarshi jinoyatlar” bobida esa – “ ko‘p miqdorda zarar, jiddiy ziyon ” kabilar. Zarar murakkab xususiyatga ega bo‘lgan holatlarda, masalan, odil sudlovga qarshi, davlat va ekologiya xavfsizligiga taxdid soluvchi jinoyatlarda “ og‘ir oqibatlar ” atamasi bilan izoxlanadi. Boshqa huquq sohalarida esa bunday atama va so‘zlarni uchratish qiyin yoki ular mavjud emas. Aynan yetkazilgan zararga qarab huquqbuzarlik jinoyat deb topilishi mumkin. Bunday zarar bo‘lmaganida shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun asos mavjud bo‘lmaydi. Sodir etilgan jinoyatlarning yarmidan ko‘pida yetkazilgan moddiy zarar moliyaviy va jismoniy zarar miqdori bilan o‘lchanadi. Ayrim hollarda zararning miqdori Jinoyat kodeksi normalarida aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi. Masalan, Jinoyat kodeksining 175, 180-182, 185, 205-209 – moddalarida sodir etilgan qilmishni jinoyat deb hioblash uchun ko‘p miqdorda yoki jiddiy zarar yetkazilishi talab qilinadi. Obyekti bir xil bo‘lgan jinoyat va ma’muriy huquqbuzarliklarning, har ikkisida ham – shaxs, ularning huquq va erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlari, mulk obyekti hisoblanadi, ularni bir-biridan farqini ko‘rsatuvchi asosiy belgi “ yetkazilgan zarar ” miqdori hisoblanadi. Fuqaroviy huquqbuzarlik jarima va zararni qoplash ko‘rinishidagi jazo qo‘llash tahdidi bilan taqiqlangan, shaxsiy va shaxsiy nomulkiy huquqlar bilan bog‘liq mulkiy munosabatlarning buzilishidir. Jinoyatlarni fuqaroviy huquqbuzarliklardan turli shakldagi mulkka yetkazilgan zarar bilan bog‘liq mulkka qarshi va iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar ajratib turadi. Jinoyatlarni huquqbuzarliklardan farqlashga misol sifatida oila- nikoh munosabatlari sohasida ota-onalar va bolalarning majburiyatlarini keltirish mumkin. Oila kodeksiga ko‘ra ota-onalar o‘zlarining voyaga yetmagan yoki muomalaga layoqatsiz voyaga yetgan, ammo yordamga muhtoj farzandlarini boqishga majbur. Mehnatga layoqatli voyaga yetgan farzandlar ham o‘zlarining mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj ota-onalariga g‘amxo‘rlik qilishlari shart. Bunday majburiyatlarning buzilishi Jinoyat kodeksi 122, 123–moddalarida nazarda tutilgan jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaradi. Mansabdor shaxs tomonidan o‘z mansab vakolatidan foydalangan holda sodir etilgan g‘ayriqonuniy qilmish shaxsning huquq va manfaatlari, jamiyat va davlat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoki jiddiy ziyon yetkazilishiga sabab bo‘lsa, bunday qilmish jinoyat deb, agar bunday oqibat mavjud bo‘lmasa, unda bunday qilmish intizomiy huquqbuzarlik deb hisoblanadi. O‘zboshimchalik shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoki jiddiy ziyon yetkazilishiga sabab bo‘lsa, jinoyat deb (Jinoyat kodeksi 229-moddasi), bunday oqibat mavjud bo‘lmasa, ma’muriy huquqbuzarlik deb (Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 200-moddasi) topiladi. Soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash ancha miqdorda sodir etilsa, jinoyat (Jinoyat kodeksi 184-moddasi), ancha miqdordan kam bo‘lgan miqdorda sodir etilsa, soliqqa oid huquqbuzarlik hisoblanadi. Jinoyatlarning g‘ayriaxloqiy qilmishlardan farqi. Jinoyat va g‘ayriaxloqiy qilmishlarning o‘zaro munosabati quyidagicha: “Har bir jinoyat g‘ayriaxloqiydir, lekin aksincha emas.” , ya’ni har bir jinoyat g‘ayriaxloqiy hisoblansa ham, g‘ayriaxloqiy qilmishlarning barchasi ham jinoyat hisoblanmaydi. Axloq normalari ayrim hollarda qonunlarni sharhlashda, huquqni qo‘llash amaliyotida va qonun chiqaruvchi tomonidan qilmishlarning jinoyat yoki jinoyat emasligini belgilash uchun qo‘llaniladi. Masalan, xaqorat qaysi vaqtda jinoyat yoki ma’muriy huquqbuzarlik yoxud g‘ayriaxloqiy qilmish hisoblanishini axloq normalari orqali bilib olish mumkin. Jinoyatlar bilan g‘ayriaxloqiy qilmishlar bir-biridan obyekti, huquqqa xilofliligi, ijtimoiy xavflilik darajasiga ko‘ra farqlanadi. G‘ayriaxloqiy qilmishlarning obyektiga jinoyatlarga nisbatan kengroqdir. Insonlar o‘rtasida shunday munosabatlar mavjudki, ular faqat axloq normalari bilan tartibga solinadi. Masalan, do‘stlik, sevgi- muhabbat. Jinoyat faqat qilmishlarda ifodalanadi, shaxsning xulq-atvoridan tashqari, uning fikri, xayoli ham g‘ayriaxloqiy hisoblanishi mumkin. G‘ayriaxloqiy qilmishlarning ijtimoiy xavflilik darajasi jinoyatlarga nisbatan pastroq hisoblanadi, undan kelib chiqqan zarar esa ijtimoiy-ruhiy xususiyatga ega: inson sha’ni va qadr-qimmatining kamsitilishi, xudbinlik va hokazolar. Jinoyatdan g‘ayriaxloqiy qilmishlarni farqlovchi eng muhim belgi “g‘ayrihuquqiylik” hisoblanadi. Jinoyatlar jinoyat qonuni bilan taqiqlab qo‘yilgan bo‘lsa, g‘ayriaxloqiy qilmishlar huquqiy normalar bilan umuman tartibga solinmaydi. Axloq normalari yozma va og‘zaki shakllari bo‘lishi mumkin. Masalan, Gippokrat qasamyodi – shifokorlarning axloq kodeksi, ofitserlik vijdoni kodeksi, jurnalistlarning axloq kodeksi va hokazolar. Jinoyat kodeksidagi “insonparvarlik prinsipi” ni belgilashda qonun chiqaruvchi axloq normalariga tayanadi. Demak, jinoyat boshqa huquqbuzarliklar va g‘ayriaxloqiy qilmishlardan quyidagi belgilar bilan farq qiladi: 1) 1)     umumiy obyektiga ko‘ra (jinoyatning obyekti faqat umuminsoniy qadriyatlar bo‘lsa, boshqa huquqbuzarliklarning obyekti ancha kengroqdir); 2) 2)     ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatiga ko‘ra (jinoyat tufayli boshqa huquqbuzarliklarga nisbatan jamiyatga ko‘proq, og‘irroq zarar yetkaziladi); 3) 3)     g‘ayrihuquqiyligiga ko‘ra (jinoyatlar faqat Jinoyat kodeksi bilan taqiqlansa, boshqa huquqbuzarliklar qonun osti me’yoriy hujjatlari bilan ham tartibga solinadi, g‘ayriaxloqiy qilmishlar esa axloq normalarida belgilangan bo‘ladi); 4) 4)     yetkazilgan zararning miqdoriga ko‘ra (jinoyatlar tufayli boshqa huquqbuzarliklarga nisbatan jamiyatga ko‘proq zarar yetkaziladi). Mavzu yuzasidan foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. 1.                               O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2. 2.                               O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 3. 3.                               O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi 4. 4.                               O‘z.R. Jinoyat protsessual kodeksi 5. 5.                               O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 6. 6.                               Jinoyat huquqi (Umumiy qism) T:.-Adolat. 1998. 7. 7.                               O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharhlar T:.-Adolat. 1997y. 8. 8.                               "Ugolovnoye pravo. Ob sh aya chast ”. (Uchebnik dlya VUZov ) . Pod obsh . redaksiyey doktora yur. nauk, prof., Z.A.Neznamova) // “ Infra-Norma ” , M :.1999g. 9. 9.                               G.M. Minkovskiy, A.A. Magomedov, V.P. Revin "Ugolovnoye pravo Rossii". ( Uchebnik. Pod. red. dok. yurid. nauk. prof. V.P.Revina ) // "Brandes", M:.1998g.. 10. 10.                   «Ugolovnoye pravo. Ob sh aya chast». (Uchebnik. Pod. red. N.I. Vetrova, YU.I. Lyapunova» «Noviy yuristRazgildyayev B.T. "Zadachi Ugolovnogo prava Rossiyskoy Federatsii i ix realizatsiya" Saratov, 1993 - str 4,5 11. 11.                   Kurs ugolovnogo prava". Ob sh aya chast. Tom 1: Ucheniye o prestuplenii. Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. dok. yurid. nauk. prof. N.F. Kuznetsovoy i kond. yurid. nauk. dotsenta I.M. Tyajkovoy. - M: Izd. Zersalo, 1999. 12. 12.                   Kuznetsova N.F. "Profilakticheskaya funksiya ugolovnogo zakona"// Ugolovnoye pravo. 1998g.. № 1 / 28.S.42-45. 13. 13.                   "Ugolovnoye pravo Rossiyskoy Federatsii". Obshaya chast: Uchebnik // Pod. Red. B.V. Zdravomislova – Izd. 2-ye, pererab. i dop. – M.: Yurist’, 1999. 14. 14.                   Kelina S.G., Kudryavsev V.N. «Prinsipi sovetskogo ugolovnogo prava». M.,1988 , G.M. Minkovskiy, A.A. Magomedov, V.P. Revin "Ugolovnoye pravo Rossii". Pod. red. dok. yurid. nauk. prof. Revina V.P., Uchebnik - M.: Izd. "Brandes" 15. 15.                   Ugolovnoye pravo Izd MGU. 1998. 16. 16.                   Tagansev I.S. «Russkoye ugolovnoye pravo. Chast obshaya». // Tom-1, Sankt Peterburg , 1865. 17. 17.                   N.D. Sergiyevskiy Russkoye ugolovnoye pravo Chast obshaya ” ,1990 . 18. 18.                   M.N. Golodnyuk «Ugolovnoye pravo V XXI veki» Moskva. «LeksEst» 2002 .

Похожие

Jinoyat protsessining tushunchasi va mohiyati
Jinoyat-ijroiya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi. jinoyat-ijroiya huquqi qonunchiligi
Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi
Jinoyatchilik profilaktikasi
Jinoyat-ijroiya huquqining asosiy qoidalari, fan tushunchasi, predmeti va tizimi