Iqtisodiy munosabatlar ijtimoiy tuzumning tarkibiy qismi sifatida - Юриспруденция - Рефераты

Iqtisodiy munosabatlar ijtimoiy tuzumning tarkibiy qismi sifatida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Iqtisodiy munosabatlar ijtimoiy tuzumning tarkibiy qismi sifatida Reja : 1. Iqtisodiy tizim. Xususiy va ommaviy mulk. Mulkning kafolatlanishi. Mehnat huquqi. 2. Iqtisodiy faoliyatning konstitutsiyaviy-huquqiy prinsiplari: milliy boyliklardan umumiy manfaatlar yo`lida foydalanish, adolatli raqobatchilikni ta`minlash va xususiy monopoliyalarga yo`l qo`ymaslik, milliy kapitalni muhofaza qilish. 3. Moliyaviy tizim.

Xorijiy davlatlarda mulk shakllari. Jamiyat taraqqiyoti asosida iqtisodiy munosabatlar yotadi. Bu iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi mulkchilik shakllari bilan bog`liqdir. Xorijiy davlatlarda mulkning ikki yoki uch xil shakli mavjud: Xususiy mulk; Ommaviy mulk; Umumiy mulk. Xususiy mulk ommaviy mulkdan farqli o`laroq, yakka tartibdagi va alohida subyektlarga tegishli mulk shakllaridan iborat. Uning subyektlari sifatida faqat fuqarolargina emas, balki xo`jaliklar, jamoalar, shirkatlar, ijara va jamoa korxonalari, jamoat birlashmalari, diniy tashkilotlar, xayriya va boshqa ijtimoiy jamg`armalar faoliyat ko`rsatadilar. Ko`pgina xorijiy mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga o`tish xususiy mulkning joriy etilishiga asos bo`ladi. Meksika konstitutsiyasining 27-moddasida xususiy mulkka ta`rif berilgan. Unga ko`ra xususiy mulk «Meksika fuqarolarining Konstitutsiya va qonun xujjatlariga binoan qo`lga kiritgan mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir. Xususiy mulk boshqa mulklar kabi himoya qilinadi». Bunday xususiy mulkka ta`riflar Bolgariya konstitutsiyasining 17- moddasida, Ozarbayjon konstitutsiyasining 13-moddasida, Armaniston konstitutsiyasining 28-moddasida, Belarus konstitutsiyasining 13-moddasida kengroq berilgan. «Xususiy mulk daromad olish, shuningdek, iste`mol qilish maqsadida o`zlashtiriladi. Ana shu daromaddan olingan mulkka nisbatan mulkdor, qonunga ko`ra o`z ixtiyori bilan egalik qiladi, undan foydalanadi», - deb ko`rsatilgan Chexiyaning «Davlat mulki to`g`risida»gi qonunining 9-moddasi 2-bandida. Xususiy mulkning joriy qilinishi xorijiy davlatlar jamiyatining barcha jabhalarida ishbilarmonlik va tashabbuskorlik, xo`jalik va ishlab chiqarish sohasida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda davlat fuqarolarining manfaatdorligi,

o`zaro hamkorligi va daromad olishlarida muayyan imkoniyatlar yaratgan. «Mulkni xususiylashtirish – iqtisodiy tushuncha. Mulkka egalik huquqi davlatdan alohida shaxslarga berilishini belgilaydi, xususiy sektorga davlat xizmatini cheklash, tashabbuskorlik uchun keng imkoniyatlar yaratish maqsadida davlat faoliyati sohasini toraytirishni bildiradi. Bu jarayon yangi mulkdorlar sinfini vujudga kelishiga ko`maklashadi. Zero, busiz bozor iqtisodiyotini shakllantirish mumkin emas. Mulkni xususiylashtirish – bozor munosabatlari shakllanishining negizini, xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni oyoqqa qo`yishning chinakam asosini tashkil etadi». Xususiylashtirish dasturini amalga oshirishga kirishayotib, har qanday xorijiy davlat, eng kamida, ikki asosiy maqsadni: korxonalarga ajratilayotgan mablag`larni kamaytirish va davlat boyliklarini sotishdan tushgan mablag`lar hisobiga budjetni to`ldirishni ko`zlaydi. Korxonalarning xo`jalik faoliyati ustidan ma`muriy-moliyaviy nazoratning cheklanishi kuch-g`ayrat va mablag`larni ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining ustuvor yo`nalishlariga safarbar etish imkoniyatini yaratadi. Mulkni xususiylashtirish ikki asosiy vazifani hal etishdan iborat: Mulk o`zining haqiqiy egasini topadi. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy ma`nosi ham mulkni haqiqiy egalari qo`liga topshirish, tadbirkorlik faoliyati uchun keng imkoniyatlar yaratib berishdir. Davlat mulki tashabbuskorlarga bepul emas, balki uni sotib olish yo`li bilan beriladi. Bu narsa real qiymatga ega bo`lgan narsalarni chinakamiga qadrlash va tejab-tergash kabi psixologik omil bilan bog`liq. Xususiylashtirish ko`p ukladli iqtisodiyotni, rag`batlantiruvchi raqobatni va turli mahsulot ishlab chiqaruvchi muhitni vujudga keltiradi. Xususiy mulkchilikni keng joriy etish, chet davlatlardagi fuqarolarda mulkdorlik tuyg`usini shakllantirish va mustahkamlash hozirgi davrdagi dolzarb vazifalardan biridir. Ommaviy mulk – davlatga qarashli bo`lgan mol-mulk majmui hisoblanadi. Ommaviy mulk xorijiy davlatlarda turli nom bilan yuritiladi. Masalan, Halq mulki

(Bolgariya konstitutsiyasining 17-moddasida), Kenguru mulki (Property of Kangaroo) va boshqalar. «Ommaviy mulk respublika mulki va ma`muriy-hududiy tuzilmalar mulkidan (munitsipal mulk) iborat bo`lgan turlarga bo`linadi» (Finlyandiyaning «huquqiy davlatda mulkni himoya qilish to`g`risida»gi qonunida, O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida). Ommaviy mulkka nisbatan mulkiy huquqlarni amalga oshirish xorijiy davlatlarda davlat hokimiyati va boshqaruv organlari vakolatlarida (masalan, Germaniyada bunday vakolatga kansler va reyxstag, Angliyada premyer-ministr va parlament ega). Ommaviy mulkni tayinlash maqsadi davlat idoralarining normal faoliyat yuritishini, mamlakat mudofaasi va xavfsizligini, ta`lim, tibbiy xizmat, ijtimoiy himoya vazifalarini ta`minlash, favqulotda hodisalar va tabiiy ofatlarga qarshi kurash va shu kabi maqsadlarni ko`zlaydi. Ommaviy mulkni egallash, foydalanish, tasarruf etish, boshqarish va muhofaza qilish qonun xujjatlarida belgilangan tartibda vakolatli davlat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Yer, yer osti boyliklari, suv, havo bo`shlig`i, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy boyliklar, davlat hokimiyati va boshqaruvi respublika organlarining mol-mulki, davlat ahamiyatiga ega bo`lgan madaniy va tarixiy boyliklar, respublika budjetining mablag`lari, oltin zahirasi, davlatning valyuta fondi va boshqa fondlari respublika mulkidir, shuningdek, korxonalar va boshqa mulkiy komplekslar, o`quv, ilmiy, ilmiy-tadqiqot muassasalari va tashkilotlari, intellektual faoliyat natijalari, basharti bular budjet yoki davlatning o`zga mablag`lari hisobidan yaratilgan yoki sotib olingan bo`lsa, boshqa mol-mulk respublika mulki bo`lishi mumkin. Respublika bo`lgan mol-mulkni turli davlatlarda turli vakolatli shaxslar yoki organlar tasarruf etadilar. Ularga misol qilib, Ozarbayjonni Prezidenti, hukumati, Angliya Parlamenti, Iordaniya Milliy majlisi, Arab mamlakatlarida aksariyat hollarda qirollar yoki shahzodalarni olish mumkin. Agarda halq mulkini qonunda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, tasarruf qiladilar. Respublika mulki bo`lgan mol-mulk davlat yuridik boshqarish huquqi

asosida biriktirib qo`yilishi mumkin. Respublika mulki respublika budjetiga tushadigan soliqlar, yig`imlar va boshqa majburiy to`lovlardan, shuningdek, qonunlarda nazarda tutilgan asoslarga muvofiq boshqa tushumlar hisobidan tashkil etiladi. Buni tekshirib borish Fransiyada milliy majlisga yuklatilgan. Respublika mulki obyektlari qonun xujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda va shartlar asosida xususiy mulk qilib berilishi mumkin. Turkiyada intellektual faoliyat natijalarini xususiy mulk qilib olish mumkin. Davlat hokimiyati mahalliy organlarining mol-mulki, mahalliy budjet mablag`lari, munitsipal uy-joy fondi va kommunal xo`jalik, korxonalar va boshqa mulkiy komplekslar, halq ta`limi, madaniyat, sog`liqni saqlash muassasalari, shuningdek, boshqa mol-mulk bo`ladi. Munitsipal mulk bo`lgan mol-mulkni, agar qonun xujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, davlat hokimiyati mahalliy organlari yoki ularning vakil qilgan organlar tasarruf etadilar. Bunday organlar Ozarbayjonda munitsipalitetlar, Avstriyada o`lkalar, AQSH da shtatlar hisoblanishadi. Munitsipal mulk bo`lgan mol-mulk yuridik shaxslarga xo`jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi asosida biriktirib qo`yilishi mumkin. Munitsipal mulk mahalliy budjetga tushadigan soliqlar, yig`imlar va boshqa to`lovlardan, shuningdek, qonun xujjatlarida nazarda tutilgan asoslarga muvofiq boshqa tushumlar hisobidan tashkil etiladi. Munitsipal mulk obyektlari qonun xujjatlarida belgilangan tartibda va shartlar asosida xususiy mulk qilib berilishi mumkin. Masalan, AQShda sog`liqni saqlash muassasalari xususiylashtirilgan va xususiy mulkka aylantirilgan. Ikki yoki undan ortiq shaxsning egaligida bo`lgan mol-mulk ularga umumiy mulk huquqi asosida tashkil bo`ladi. Mol-mulk mulkdorlardan har birining mulk huquqidagi ulushi aniqlab qo`yilgan (ulushli mulk) yoki bunday ulushlar aniqlab qo`yilmagan (birgalikdagi mulk) holda umumiy mulk bo`lishi mumkin. Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi tarkibidagi davlatlarning konstitutsiyalarida

«Har bir shaxs mulkdor bo`lishga haqli» - deb ko`rsatilgan. Demak, insonlarning mulkka bo`lgan huquqi konstitutsiyaviy me`yor darajasiga ko`tarilgan. Bu huquq konstitutsiyadan tashqari Qirg`izistonning mulkchilik to`g`risida, Litvaning tadbirkorlik to`g`risidagi va boshqa qonunlarida mustahkamlangan. Demokratik davlatlarda davlat iste`molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. AQShda xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. «Tadbirkorlikni rivojlantirish to`g`risida»gi qonunida va «Mulk bilan bog`liq bo`lgan nizolarni hal etish to`g`risida»gi qonunida mulkdorning huquqlari va bu huquqlarni himoya qilish tartiblari berilgan. Unga ko`ra mulkdor o`z mol-mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olishga haqli. Bu “vindikatsion da`vo” deb ataladi va bu tushuncha AQShdan tashqari Kanada, Meksika qonunlarida ham bor. Mulkdorning mulkidan ruxsatsiz foydalangan va asossiz boyib ketgan shaxs ustidan yuqori turuvchi sudlarga mulkdor ariza berish bilan murojaat qilib, keltirilgan zararni undirib olishi mumkin. Bunday nizolarni shtatlarning sudlaridan tortib to Oliy sud – Shtatlar majlisida ham ko`rib chiqilishi mumkin. Afrikaning ko`pgina rivojlanmagan davlatlarida mulkdor vafotidan so`ng uning mulki to`g`ridan-to`g`ri davlat budjetiga tushadi, ya`ni mulkdor bir tomonlama vasiyat huquqiga ega. Bu holat demokratik davlatlarda, xususan Yevropa davlatlarini misol qilib oladigan bo`lsak, Angliyadagi «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklari to`g`risida»gi aktda mulkdor o`z mulkini o`z farzandiga, qarindoshlariga, o`rtoqlariga yoki bo`lmasa, davlatga meros qilib qoldirishi mumkin. Bundan tashqari, mulkdor mulkiga o`z hoxishicha egalik qilishi, undan foydalanishi va uni tasarruf etishi mumkin. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmaslik, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini bo`zmasligi shart. Agarda mulkdor bu normalarga rioya qilmasa, tegishli ravishda mulkiy, intizomiy yoki jinoiy

javobgarlikka tortilishi mumkin. Bunday ishlarni Ozarbayjonda Ozarbayjon Respublikasining Iqtisodiy sudi va Ozarbayjon Respublikasining maxsus sudlari amalga oshiradilar (Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasining 125-moddasi 2- bandi). Armanistonda esa Armaniston Respublikasi Xo`jalik sudi va qonunda ko`zda tutilgan boshqa sudlar ham amalga oshiradi (Armaniston Respublikasi Konstitutsiyasining 92-moddasi 2-bandi). Mulk huquqining subyektlari bo`lib, fuqarolar va yuridik shaxslar tushuniladi. Germaniyada jismoniy va yuridik shaxslar tasarrufida bo`lgan mol- mulk va ko`chmas mulkka solinadigan mulk solig`i deb ataladi. Germaniya Soliq kodeksining 70-moddasiga ko`ra yuridik shaxslar uchun asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar o`rtacha yillik balans qiymati soliq solish obyekti hisoblanadi. Jismoniy shaxslar uchun ularning mulki bo`lgan uy-joylar, kvartiralar, chorbog`, dala-hovli, garajlar va boshqa imoratlar, binolar va inshootlar qiymati, motorli qayiqlar, vertolyotlar, samolyotlar va boshqa transport vositalari, dvigatellarning quvvati soliq solish obyekti hisoblanadi. Mulk solig`i to`g`ridan-to`g`ri solinadigan soliq sifatida Yevropa davlatlari Gretsiya, Rim va shu bilan birga Sharq davlatlarida ham keng tarqalgan soliq turi bo`lib hisoblangan. Agarda kodeksda nazarda tutilmagan majburiyatni bajarmasa yuridik va jismoniy shaxslar (nemislar) Germaniyaning jinoyat kodeksidagi 43-moddaga muvofiq jinoiy javobgarlikka tortiladi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T. «Adolat» 2003 y. 2. Karimov I.A. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. — T., “O`zbekiston”, 1992. 3. Karimov I.A. O`zbekiston — kelajagi buyuk davlat. — T., “O`zbekiston”, 1992. 4. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 5. Karimov I.A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. — T., “O`zbekiston”, 1993. 6. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin! — T., “O`zbekiston”, 1993. 7. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 8. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. — T., “O`zbekiston”, 1995. 9. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi. — T., “Adolat”, 1992. 10. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. — T., “Adolat”, 1998. 11. Qayumov R.Q. O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqi. — T., “Adolat”, 1998. 12. www.akadmvd.uz

Похожие

Siyosiy, ma`naviy-madaniy munosabatlar ijtimoiy tuzumning tarkibiy qismi sifatida

Ijtimoiy tuzumning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari

Davlat – fuqarolik-huquqiy munosabatlar subyekti sifatida

Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar

Ijtimoiy munosabatlar tizimida huquqning amal qilishi