Ҳимоя тарафининг тортишувдаги ҳуқуқлари - Юриспруденция - Рефераты

Ҳимоя тарафининг тортишувдаги ҳуқуқлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

30.16015625 KB

Ҳимоя тарафининг тортишувдаги ҳуқуқлари Режа: 1. Ҳимоя тарафининг тортишувдаги ҳуқуқлари 2. Ҳимоя ҳуқуқи жиноятни содир этган шахсни аниқлаш 3. Ҳимоя субъектларининг процессуал фаолияти

Ҳимоя тарафининг тортишувдаги ҳуқуқлари Тортишувга асосланган суд муҳокамасининг таркибини ташкил этувчи асосий функциялардан яна бири ҳимоя функциясидар. Жиноят процессида ҳимоя функциясининг ўрни ва роли жуда аҳамиятли бўлиб, у айбланувчига (судланувчига) айбловдан (даъводан) қонуний усул ва воситалардан фойдаланиб, ўз ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этишни кафолатлайди. Жиноят процессида айбланувчининг (судланувчининг) ҳимоя ҳуқуқи билан таъминланиши ва тараф сифатида муҳокамада иштирок этаётган бошқа субъектлар билан ҳуқуқий жиҳатдан тенглигининг эътироф этилиши ҳимоя функцияси ва тортишувнинг асосий моҳиятини ифода этади. Ҳимоя ҳуқуқи жиноятни содир этган шахсни аниқлаш ва қилмишнинг жиноят эканлиги юзасидан айблов тузиш, уни асослаш билан боғлиқ давлат органларининг жиноий таъқиб фаолиятлари натижасида келиб чиқади. 1 Шахснинг жиноий таъқиб остига олиниши процессда ҳимоя фаолиятининг бошланишига замин яратади. Шу сабабли, ҳимоя функцияси айблов функциясига қарама-қарши бўлган муайян процесс иштирокчиларининг фаолияти ҳисобланади. Бинобарин, жиноят процессидаги ҳар қандай айблов (даъво) ундан ўз ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилувчи, уларга эътироз билдирувчи ва уни инкор этувчи субъектларни юзага келтиради. Шу субъектларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этишга қаратилган фаолиятлари ҳимоя функциясининг асосини ташкил этади. З.Зинатулиннинг фикрича, «Жиноят процессида ҳимоя функцияси айблов (гумон) вужудга келиши билан пайдо бўлади, ҳимоя айблов функцияси билан баб-баравар жиноят ишининг айблов мавжуд бўлган барча босқичларида амал қилади» 2 . В.Д.Адаменко эса «…айблов бўлмаса, унда ҳимоянинг кераги йўқ», деб таъкидлайди. 3 А.М.Ларин ҳам «Айблов, 1 Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. // Ишонч. -1999. -21 июль. 2 Зинатулин З.З. Общие проблемы обвинения и защиты по уголовным делам. –Ижевск: 1989. –Б. 41-42. 3 Адаменко В.Д. Сущность и предмет защиты обвиняемого. –Томск: 1983. –Б.9.

процессуал мажбурлов бор экан, ундан ҳимояланиш зарур», деган фикрни илгари суради. 4 Ю.И.Стецовскийнинг фикрича, «ҳимоя айблов (гумон)га қарши реакциядир, қаерда айблов вужудга келса, ҳимоя ўша ерда амал қилади». 5 Юқоридаги фикрларни умумлаштирадиган бўлсак, ҳимоя функцияси - бу айбловга қарши вужудга келадиган реакция бўлиб, жиноят процессида айблов функциясининг мавжудлиги манфаатдор шахсга ўзининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган фаолиятни амалга оширишни зарурий шарт қилиб қўяди. Шу жойда, ҳимоя функцияси қандай айбловга нисбатан вужудга келади, деган савол туғилади. Яъни ҳимоя ҳар қандай айбловга нисбатан ҳам вужудга келадими ёки унинг вужудга келишининг мезонлари мавжудми? Шахсга нисбатан расмий бўлмаган айблов, масалан, жиноят содир қилишда гумон қилиниб, айб эълон қилинганда ҳам ҳимоя ҳуқуқи вужудга келадими, деган савол туғилади. Албатта, бунда шахс ўзини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга, аммо бу жиноят-процессуал маънодаги ҳимоя эмас, чунки жиноят-процессуал ҳимоя расмий айблов, яъни давлат органлари томонидан шахс гумон қилинувчи ёки айбланувчи эътироф этилганда вужудга келади. Ҳимоя субъектларининг процессуал фаолияти айнан айбланувчининг (судланувчининг) айбсизлигини ёхуд унинг жавобгарлигини енгиллаштирувчи ҳолатларни аниқлаш, унинг шахсий ва моддий ҳуқуқларининг ҳимоясига қаратилган. Ҳимоя функциясидаги моддий ҳуқуқ тушунчаси қонун томонидан айбланувчига (судланувчига) берилган процессуал ҳуқуқ ва воситаларнинг йиғиндиси бўлиб, улар воситасида айбланувчи (судланувчи) жиноят процессининг дастлабки тергов ва суд босқичларида айбловдан ўзини ҳимоя қилади. Айбланувчи (судланувчи) ҳимоя ҳуқуқини тўлиқ ва самарали амалга оширишида: а) ҳимоя ҳуқуқларининг қонунда мустаҳкамланганлиги; б) унга ҳуқуқларининг 4 Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. -М.: 1986. –Б.29. 5 Стецовский Ю.И. Уголовно-процессуальная деятельность защитника. -М.: Юрид. лит., 1982. - Б.3.

суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд томонидан тушунтириб беришнинг мажбурийлиги; в) унинг айбловчи, жабрланувчи, ҳимоячи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар билан далиллар келтириш, уларни муҳокама этиш ҳамда илтимосномалар билдиришда ҳуқуқий тенглигини таъминланганлиги муҳим ўрин тутади. 6 Бу фикрга қўшимча қилиб айтиш мумкинки, айбланувчи ва унинг ҳимоячисига айбловни инкор этувчи далилларни бевосита тўплаш ҳуқуқнинг дастлабки тергов босқичида берилиши ҳимоя ҳуқуқини ўша босқичда, кейинчалик суд муҳокамасида самарали амалга оширишга жиддий асос бўлади. Жиноят процессида ҳимоя функциясини гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, ҳимоячи, жамоат ҳимоячиси, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари амалга оширадилар. Ушбу субъектларнинг жиноят процессидаги манфаатларининг бирлиги уларни ягона процессуал функцияни амалга оширишларининг асосий сабабидир. Судланувчи ўзига қўйилаётган айбловнинг инкор этилиши ёки жавобгарликни енгиллаштирилишидан манфаатдор бўлганлигидан ҳимоя функциясини амалга оширади. Ҳимоячи эса айбланувчининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этишни ўз зиммасига олганлиги, уни ҳимоя қилишдан воз кечишга ҳақли эмаслиги туфайли фаолиятини шу мақсадга йўналтиради. Шунингдек, фуқаровий жавобгар фуқаровий даъвогарнинг даъвосини рад этилишидан манфаатдор ва ҳк. Айбланувчи жиноят процессининг марказий субъекти бўлиб, унинг жиноий жавобгарлиги масаласи жиноят процессини юритувчи асосий кучдир. ЖПКнинг 45-моддаси мазмунига кўра айбланувчи ЖПКда белгиланган тартибда айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиниши ҳақида қарор чиқарилган шахсдир. Айбланувчи процесс иштирокчиси сифатида дастлабки тергов босқичида пайдо бўлади. 7 6 Бекешко С.П., Матвиенко Е.А. Гарантии прав участников в уголовном процессе. –М.: Юристь, 1999. –Б.69. 7 Комментарий к Уголовно - процессуальному кодексу Российской Федерации / Под общ. ред. В.В. Мозякова. -М.: Экзамен, 2002. –Б.259.

Айбланувчи суд муҳокамасида судланувчи, суд ҳукми чиқарилгандан сўнг, маҳкум ёки оқланган шахс деб номланади. Демак, айбланувчи (судланувчи) бу жиноят содир этишда айбланаётган, бироқ ҳали унинг айбдорлик масаласи ҳал этилмаган шахсдир. Бу масала ҳал этилгунига қадар, суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд ишнинг барча ҳолатларини тўлиқ, ҳар томонлама ва холисона текшириши, айбланувчининг айбини исбот этувчи ҳамда уни инкор этувчи, унинг жавобгарлигини оғирлаштирувчи ва енгиллаштирувчи ҳолатларни аниқлаши зарур. Айбланувчининг (судланувчининг) процессуал фаолияти процесснинг барча босқичларида ўзининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этишга қаратилган. 8 Чунки, унга нисбатан қўйилаётган айбловнинг натижаси айнан фақат айбланувчининг тақдири, унинг озодлиги, эркинлиги ҳамда бошқа ҳуқуқ ва манфаатларига таъсир этади. Шу сабабли, айбланувчи ўз тақдирини, озодлигини ва эркинлигини сақлаб қолиш учун айбловдан ўзини ҳимоя этади, у ўзининг айбсиз эканлиги эътироф этилишидан доимо манфаатдор. Ана шу ҳимоянинг самарали бўлиши учун қонун айбланувчига муайян ҳуқуқий воситалар таъмин этган. Айбланувчининг (судланувчининг) ҳуқуқлари ЖПКнинг 46-моддасида мустаҳкамланган. Унга кўра, айбланувчи нимада айбланаётганлигини билиш, айбнинг ва ишга тааллуқли бошқа ҳолатлар юзасидан кўрсатувлар бериш, она тилидан, таржимон ҳамда ҳимоячи хизматидан фойдаланиш, ҳимоячи билан холи учрашиш, ўзининг ҳимоя ҳуқуқларини шахсан амалга ошириш, биринчи ва юқори инстанцияси судлари мажлисларида иштирок этиш ва бошқа ҳуқуқлар билан таъминланган. Айбланувчининг (судланувчининг) ҳимоя ҳуқуқи процесснинг барча босқичларида сўзсиз таъминланади. Мазкур ҳуқуқий воситалар ёрдамида айбланувчи ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этиш кафолатига, бу ҳуқуқлардан воз кечиш ҳуқуқига ҳам эгадир. Шу ўринда айтиш керакки, ҳимоя ҳуқуқларидан фойдаланиш ёхуд улардан воз кечиш айбланувчининг ҳуқуқий аҳволига салбий таъсир 8 Петрухин И.Л. Состязательность и правосудие. // Государство и право. -1994. -№10. –Б.128

этмаслиги лозим. Зеро, ҳуқуқлардан фойдаланиш айбланувчи (судланувчи) учун процессуал мажбурият эмас, балки унинг ҳуқуқидан. Айбланувчининг (судланувчининг) ўз ҳуқуқларидан фойдаланишни рад этишга фақат унинг ташаббуси билан йўл қўйилади. Шу сабабли унинг ҳимоя ҳуқуқи суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд томонидан сўзсиз таъминланиши ва айбланувчини ҳимоя ҳуқуқларини поймол этувчи ҳаракатларга йўл қўйилмаслиги шарт. Айбланувчи (судланувчи) ҳуқуқларидан қанчалик кенг фойдаланса, тортишув принципини амалга ошириш имконияти шунчалик ортади. Таъкидлаш жоизки, жиноят содир этишда айбланаётган шахснинг ҳуқуқий ҳолати ва у амалга оширадиган ҳимоя функциясининг шакли жиноят процессининг ҳар бир босқичида турличадир. Хусусан, айбланувчи жиноят процессининг дастлабки тергов босқичида процессуал ҳуқуқга эга субъект бўлса-да, бу босқичда у тараф сифатида қатнашмайди. Чунки, процесснинг мазкур босқичида жиноят ишларини юритишда вужудга келадиган барча масалаларни ҳал этувчи ва одил судлов функциясини амалга оширувчи субъект - суд иштирок этмайди. Шу сабабли, айбланувчининг барча процессуал ҳаракат ва талаблари суриштирувчи ёки терговчига йўналтирилади. Айбланувчи терговчининг ҳаракати ёки қароридан норози бўлган тақдирда, унинг устидан фақат прокурорга шикоят қилиши мумкин. Шунингдек, айбланувчи дастлабки тергов жараёнида барча тергов ҳаракатлари ўтказилишида иштирок этмайди ва уларни бевосита, оғзаки муҳокама қилишда қатнашмайди. Бу ҳолатлар, айбланувчининг терговда тенг ҳуқуқли тараф эканлигини инкор этувчи ҳолатлардир. Суд муҳокамасида эса, судланувчи тараф сифатида намоён бўлади. Унга қарши барча далиллар судда ошкора, оғзаки ва бевосита муҳокама этилади. Унда судланувчи айблов тарафи тақдим этган барча маълумот ва далилларни муҳокама этишда қатнашади. Муҳими, судланувчи процессуал жиҳатдан айблов тарафи билан тенг ҳуқуққа эга. Шунга қарамай, судланувчи - бу суд қилинаётган, айбланаётган ва унинг

ҳаракатлари суд муҳокамасида кўриб чиқилаётган шахсдир. Суд муҳокамасида суд ва тарафлар судланувчига нисбатан муайян процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқи билан таъминланганлар. Лекин бу судланувчининг суд муҳокамасида ўзига хос, алоҳида процессуал ҳолатга эга эканлигини кўрсатади. 9 Айбланувчининг (судланувчининг) ҳ имояси учун тақдим этилган муҳим ҳуқуқлардан бири ҳамда ўзига хос процессуал ҳолатининг моҳияти, унинг дастлабки тергов ва суд муҳокамасида сўроқ қилинишидир. Судланувчининг суддаги кўрсатувлари жиноятнинг ҳақиқий ҳолатларини аниқлашнинг зарур воситаси бўлиб, улар ишни ҳал этишда далилий кучга эга. Кўрсатув бериш ҳуқуқидан фойдаланиб, судланувчи жиноий ҳодиса юзасидан муқаддам тергов органига маълум қилмаган ҳолатларини кўрсатиши, ўз ҳимояси учун янги далил ва важлар келтириши ёки жиноий ҳодисаларни айбловда кўрсатилгандан ўзгача тарзда баён қилиши мумкин. Судланувчининг суд муҳокамасида иштирок этиши, унда кўрсатув бериши, илтимоснома ва раддиялар билдириши ҳамда ўз ҳимояси учун бошқа процессуал ҳолатларни амалга ошириши ҳимоя ҳуқуқининг жуда муҳим кафолати ҳисобланади. Лекин, судланувчининг суд муҳокамасида иштирок этиши унинг мажбурияти эмас, балки ҳуқуқидир. Шу сабабли, судланувчи муҳокамада иштирок этиши ва иштирок этмаслиги ҳам мумкин. Аммо ЖПКнинг 410-моддасига биноан, жиноят ишининг кўрилишида судланувчи иштирок этиши ва унинг судга келтирилиши мажбурийдир. Судланувчи суд муҳокамасига келмаган тақдирда, суд уни мажбурий равишда келтириши ёки унга нисбатан эҳтиёт чорасини ўзгартириши мумкин. Шубҳасиз, судланувчи суд муҳокамасига чақирилган бўлса , судга келиши шарт. Унинг судга келмаслиги ўзига нисбатан мажбурлов чоралари қўлланишига олиб келади. Бироқ, судланувчи суд терговида иштирок этмасликка ҳақлидир. Бундай ҳолларда судланувчи муҳокамада иштирок 9 Строгович М.С. Избранные труды. Т.2. –М.: 1992. –Б.86.

этмай, ўзининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этишни ўзи ёллаган ҳимоячига юклаши мумкин. Шундан келиб чиқиб, ЖПКнинг 46-моддасида кўрсатилган айбланувчининг мажбуриятлари рўйхатидан судланувчининг ишни судда кўриб чиқилишида иштирок этишдан бош тортмаслиги ҳақидаги жумласи чиқарилиб ташланиши лозим. Шунингдек, кўрсатилган модданинг биринчи қисмида биринчи ва юқори инстанция судининг мажлисларида иштирок этиш айбланувчининг ҳуқуқи эканлиги белгилаб қўйилган. Демак, айни бир масала айбланувчининг ҳам ҳуқуқи ва ҳам мажбурияти бўлиши мумкин эмас. Ҳозир олимларимиз томонидан айбланувчига янгидан янги ҳуқуқлар берилиши тўғрисида таклифлар берилмоқда. Айбланувчига нисбатан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини танлаш, қамоқда сақлаш муддатларини узайтириш юзасидан ўтказиладиган, тортишувга асосланган суд мажлисларида иштирок этиш, процессуал ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқларини бериш тўғрисидаги таклифларга қўшиламиз. 10 Айбланувчига (судланувчига) берилган муҳим процессуал ҳуқуқлардан бири, бу ҳимоячи хизматидан фойдаланиш ҳуқуқидир. Жиноят ишининг тергови ва суд муҳокамасида айбланувчининг (судланувчининг) юридик маълумот ва ҳуқуқий ҳизмат кўрсатиш касб маҳоратига эга бўлган ҳимоячини жалб этиш ҳуқуқидан фойдаланиши унинг малакали ҳуқуқий ёрдам олишини ҳамда ҳимоя ҳуқуқини самарали амалга оширишини кафолатловчи процессуал воситадир. Жиноят процессида ҳимоячининг иштироки айбланувчига (судланувчига) берилган ҳимоя ҳуқуқини кафолатловчи тизимнинг фақат бир бўлаги эканлигини таъкидлаш ўринли. Негаки, жиноят процессида ҳимоячининг иштироки формал ҳимоя ҳуқуқини ташкил этади , холос. Моддий тушунчада эса ҳимоя ҳуқуқи айбланувчига (судланувчига) қонун тақдим этган айбловдан ҳимоя қилишни кафолатловчи процессуал ҳуқуқ ва 10 Иноғомжонова З.Ф. Жиноят процессида суд назорати концепцияси. –Т.: ТДЮИ, 2006. –Б.51-52.

воситаларнинг йиғиндиси ҳисобланади. Шу сабабли, ҳимоячининг жиноят процессидаги иштироки, айбланувчига берилган ҳимоя ҳуқуқининг фақат бир воситасидир. Жиноят процессида ҳимоячининг иштироки масалаларига бағишланган махсус адабиётларда, унинг ҳуқуқий ҳолати юзасидан узоқ вақт баҳслашувлар олиб борилган. 11 Амалдаги қонунда ҳимоячининг ҳуқуқий ҳолати аниқ ифода этилган бўлиб, бу масалада қонун талабига таяниш лозим. ЖПКнинг 49-моддасига кўра, ҳимоячи қонунда белгиланган тартибда гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилувчи ҳамда уларга керакли ҳуқуқий ёрдам кўрсатувчи шахсдир. Суд муҳокамасида ҳимоячи ҳимоя функциясини амалга оширувчи субъект сифатида қатнашади. Тараф бўлган ҳимоячи ҳам айбловчи тараф билан далилларни муҳокама этишда ва процессуал ҳуқуқлардан фойдаланишда ҳуқуқий жиҳатдан тенгдир. Аммо ҳуқуқий тенглик ҳимоячини давлат айбловчиси билан бир ҳил процессуал ҳолатда эканлигини англатмайди, суд муҳокамасида давлат айбловчиси ва ҳимоячининг процессуал ҳолати бир-биридан фарқ қилади. Бу фарқ биринчидан, су муҳокамасига давлат айбловчиси ўзи тасдиқлаган айблов хулосаси билан ҳамда унинг асосли эканлигини судга исбот қилиб бериш мақсадида келиши, ҳимоячининг эса, судга олдиндан тайёрлаб қўйилган хулосага эга эмаслиги бўлса, иккинчидан, айбсизлик презумпцияси принципига асосан айбланувчининг (суданувчининг) айбли эканлигини исботлаш вазифаси ҳимоячи эмас, балки айнан давлат айбловчисининг зиммасидадир. Учинчидан, давлат айбловчиси тарафларнинг музокараларида айбнинг исботланганлиги ва судланувчига жазо тайинлаш ҳақидаги фикрида судланувчининг жавобгарлигини оғирлаштирувчи ҳолатлар билан бирга уни 11 Қ аранг: Саркисянц Г.П. Участие защитника в уголовном процессе. –Т.: Ўзбекистон, 1971. –Б.9 ; Жамиева Р.М. Теория принятия и реализации решений в тактике профессиональной защиты / Тактика, методика и стратегия профессиональной защиты. Сб. статей. –Екатеринбург: 2002. –Б.16 – 39 ; Петрухин И.Л. Контроль над преступностью и права человека / Рассказывают адвокаты / Отв. ред. Резник Г.М. -М.: 2000. –Б.218-219 ва бошқалар.

енгиллаштирувчи томонларини ҳам кўрсатиб ўтади. Ҳимоячининг бу масаладаги фаолияти бироз чекланган бўлиб, ҳимоячи суд музокараларида фақат судланувининг айбини тўла ёки қисман инкор этувчи, жавобгарлигини енгиллаштирувчи ҳолатлар юзасидан фикр билдиради. Тўртинчидан, давлат айбловчиси суд муҳокамасида судланувчининг айбини исботланган бўлсагина, айбловни қувватлаши мумкин. Бу масалада ҳимоячига нисбатан ҳеч қандай чекланиш бўлиши мумкин эмас. Ҳимоячи судланувчининг айбдорлиги исботланмаган тақдирда ҳам унинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этиши лозим. Бешинчидан, ҳимоя функциясининг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, давлат айбловчисини ишда иштирок этишини рад этувчи, яъни судланувчи билан қариндошлиги ва ЖПКнинг 76- моддасида белгиланган бошқа ҳолатлар, ҳимоячининг ишда иштирок этишига тўсқинлик қилмайди. Негаки, ЖПК бу процессуал масалани айбланувчи (гумон қилинувчи, судланувчи) фойдасига ҳал этган. ЖПКнинг 50-моддасига асосан, ҳимоячи сифатида адвокатлар ҳайъати аъзолари, ҳимоячи бўлиб иштирок этиш учун махсус ваколатга эга бўлган шахслар, жамоат бирлашмалари вакиллари, мазкур бирлашма аъзолари ишлари бўйича ҳамда терговчининг қарори ва суднинг ажримига мувофиқ гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчининг яқин қариндошлари ҳам иштирок этишлари мумкин. Жиноят процессида иштирок этаётган ҳимоячи ҳам муайян манфаатга эга. Унинг процессул манфаати ҳимояси остида бўлган шахснинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини дастлабки тергов ва суд босқичларида тўлиқ ҳимоя қилишдан иборат. Шундай бўлганидан кейин, айбланувчининг (судланувчининг) ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этувчи шахснинг махсус ҳуқуқий билим ва малакага эга бўлиши мақсадга мувофиқдир. 12 Шу туфайли, аксарият жиноят ишларининг кўрилишида ҳимоячи сифатида асосан адвокатлар қатнашадилар. 12 Адвокатура Узбекистана: Содействие в реформировании: (Предложения по законодательству и адвокатской практике) /Ред. совет: М.Х.Рустамбаев (пред), Л.Б.Хван, С.А.Якубов и др.- Т., 2002. - Б. 465- 469.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 1 майдаги « Ўзбекистон Республикасида Адвокатура институтини янада ислоҳ қилиш чора тадбирлари тўғрисида » ги Фармони тортишувни амалга оширишда ҳимоя тарафининг нуфузини ошириш борасида муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Фармонда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини самарали ҳимоя қилиш суд - ҳуқуқ тизими соҳасидаги ислоҳ о тларнинг энг муҳим вазифаси экан лиги, тарафлар вакиллиги институтини босқи ч ма-босқич такомиллаштириш асосий йўналишлардан бири сифатида белгила нган . Ана шу талабдан келиб чиқиб, 2008 йил 16 сентябрда «Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 49-моддасига ўзгартириш киритиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни қабул қилинди. Унга кўра эндиликда жиноят процессида ҳимоячи сифатида фақат адвокатлар иштирок этиши мумкин. Айни вақтда адвокат ишда иштирок этишга адвокатлик гувохномасини кўрсатганидан ва муайян ишни юритишга ваколатли эканлигини тасдиқловчи ордерни тақдим этганидан кейин қўйилиши мустаҳкамлаб қўйилди. Шу боис ЖПК 49-моддасининг эски таҳриридаги ишда ҳимоячи сифатида қатнашиши мумкин бўлган «махсус рухсатномага эга шахслар» янги ўзгартишларга кўра жиноят процессида ҳимоячи сифатида алоҳида, мустақил ва ҳатто адвокат билан бир қаторда ҳам қатнашиши мумкин эмас. Жиноят процессида ҳимоячи ўзи ҳимоя қилаётган айбланувчининг ҳуқуқий ҳимояси учун «кураш» га киришади, унинг ҳуқуқларини бузилишига қарши бошқа тарафлар билан тортишади. Аммо ҳимоячининг мустақил процессуал ҳаракатлари ҳимояси остидаги шахснинг айбини инкор этувчи ва унинг жавобгарлигини енгиллаштирувчи ҳолатларни ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона аниқлаш, далилларни ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона текшириш ва баҳолаш, ҳимояси остидаги шахсга айбловнинг асосли эканлиги масаласида тортишув олиб бориш ва ўзининг айбсизлигини исботлаш ёки жавобгарлигини ениллаштириш юзасидан далиллар келтириш, айбланувчи фойдасига қаратилган ва унинг

тақдирини енгиллаштирувчи барча қонуний воситаларни ишга солишга қаратилган бўлмоғи лозим. Бу фаолиятни ҳимоячи илтимоснома, раддиялар келтириш, суриштирувчи, терговчи, прокурор ҳаракатлари ва қарорлари устидан шикоят қилиш, суд муҳокамасида гувоҳ, эксперт, мутахассис ва жабрланувчи ҳамда судланувчига саволлар бериш, қўшимча ҳужжат ва маълумотлар тақдим этиш, тарафлар музокарасида қатнашиб, унда судланувчига нисбатан айбловнинг қай даражада асосли эканлиги юзасидан фикр билдириш, суд ҳукми ва ажримларига нисбатан апелляция, кассация шикоятлари келтириш ҳамда бир қанча бошқа процессуал воситаларни қўллаш орқали амалга ошириши мумкин. Бундан ташқари, ҳимоячига баъзи тергов ҳаракатларини мустақил тарзда ўтказиш ҳуқуқи берилиши тўғрисидаги таклифларни қўллаб қувватлаймиз. Бизнингча, фақат шу йўл билан ҳимоячи айбланувчининг айбини енгиллаштирувчи ҳамда уни инкор этувчи янги далилларни қўлга киритиш имкониятига эга бўлади ва тортишув принципида тарафларга тенг имкониятлар берилиши таъминланади. Ҳимоячи процесснинг субъекти сифатида ҳимояси остидаги шахснинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилади. Айбланувчининг (судланувчининг) қонуний манфаатлари асосан жиноий жавобгарликка тортиш ва ноҳақ жазолашни бартараф этишдан ва унинг жавобгарлигини енгиллаштирувчи барча ҳолатларнинг инобатга олинишидан иборат. 13 Шунинг учун ҳимоячи ўз фаолиятини қонуний усул ва воситалар доирасида олиб бориши, яъни ҳимоя учун зарур бўлган маълумотларни тўплаши, айбланувчининг (судланувчининг) айбини инкор этиш ёки жавобгарлигини енгиллаштиришга кўмак бериши мумкин бўлган шахсларни аниқлаш чораларини кўриши ва бошқа ҳаракатларни амалга ошириши шарт. Ҳимоячи томонидан гувоҳларни ёлғон кўрсатув беришга ундаш, далилларни қалбакилаштириш, сохта ҳужжатлар тақдим этиш каби ноқонуний 13 Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве// Адвокат . - 1999 . –Декабр. - Б . 49-50.

ҳаракатларга йўл қўйилмаслиги керак. Ҳимоячининг ўз вазифасига тўғри ёндашиши айбланувчининг (судланувчининг) процесснинг барча босқичларида тўлиқ ҳуқуқий ёрдам олишининг кафолатидир. Бу эса, судга ишни тўлиқ, ҳар томонлама ва холисона текширилиши, айбловнинг асоссиз ёки ўша даражада асосли эмаслигини очиб беришга ёрдам беради. Фуқаровий жавобгар ҳимоя функцияси ни адо этувчи процесс иштирокчилардан биридир. Жиноят процессига фуқаровий жавобгар жиноят натижасида етказилган мулкий зарарни ундириш мақсадида фуқаровий тартибда даъво қўзғатилиши натижасида жалб этилади. Фуқаровий жавобгар процесснинг барча босқичларида иштирок этиб, муайян манфаатни кўзлаган ҳолда, мустақил процессуал фаолиятни амалга оширади. Фуқаровий жавобгарнинг ҳуқуқий ҳолати айбланувчи (судланувчи), ҳимоячи ва жамоат ҳимоячисининг ҳуқуқий ҳолатидан фарқлидир. Негаки, фуқаровий жавобгар судланаётган шахс эмас (айбланувчининг ўзи фуқаровий жавобгар деб танилганлиги бундан мустасно), жиноий жазога тортилиш хавфи унга таҳдид солмайди, шунингдек у далил манбаи ҳам эмас, бироқ унинг асосий процессуал мақсади ва манфаати бир натижага, яъни айбловдан ва фуқаровий даъводан ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимояланишга қаратилган. ЖПКнинг 58-моддасига кўра фуқаровий жавобгар тариқасида айбланувчи ёки ақли норасо шахс томонидан содир этилган ижтимоий хавфли ҳаракат оқибатида етказилган зарарни бартараф этиш учун қонун билан мулкий жавобгарлик юклатилган шахслар, корхона, ташкилот ва муассасалар жалб этилишлари мумкинлиги кўрсатилган. Жиноят процессида мулкий зарар учун жавобгар бўлган субъект тўғрисидаги масалани ҳал этиш, фуқаровий жавобгар деб топиш ҳақидаги процессуал асос билан узвий боғлиқдир. Фуқаровий жавобгар деб топишнинг процессуал асоси эса, муайян жисмоний шахснинг жиноий ҳаракати натижасида мулкий зарарнинг етказилиши, ушбу зарарни етказилганлиги учун жавобгарликни белгиланганлиги ҳамда жиноий ҳаракат ва етказилган

зарар ўртасида сабабий боғлиқликнинг мавжудлигидан иборат. Зеро, айнан мулкий зарар етказган жиноий қилмиш мулкий зарар кўрган шахснинг мулкий зарар етказган шахсга нисбатан даъвоси, улар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатни вужудга келтиради. Шахсни жиноят иши юзасидан фуқаровий жавобгар деб топиш ҳақида суриштирувчи, терговчи ва прокурор қарор, судг ажрим қабул қилганидан сўнг, у расмий процессуал ҳуқуқларга эга бўлади. Мазкур масаланинг қонуний ҳал этилиши кўп ҳолларда мулкий зарар етказган ва мулкий жавобгар бўлган шахсга нисбатан терговчининг қандай далилларга эгалиги, етказилган мулкий зарар учун жавобгар бўлган шахслар мавжудлиги ва уларнинг айнан қайси бирлари (ҳомий, васий ва шу кабилар) шундай шахс бўлишини тўғри аниқлашига боғлиқ. Агар терговчи шу ҳолатларни аниқламаса, унда мулкий жавобгарлик айбланувчининг зиммасида бўлади. Энди айбланувчи (судланувчи) ҳам жиноий қилмишни содир этган шахс сифатида айбланувчи, ҳам жиноий ҳаракати оқибатида етказилган мулкий зарар учун фуқаровий жавобгар шахс сифатида жалб этилади. Бундай ҳолатда айбланувчида (судланувчида) икки мустақил процессуал субъектнинг ҳуқуқ ва манфаатлари жамланади. Фуқаровий жавобгар худди фуқаровий даъвогар сингари: а) муайян процессуал манфаатни кўзлаган ҳолда фаолият олиб боради; б) мазкур манфаатларини ҳимоялаш учун ҳуқуқларга эга ва буларни кафолат этувчи жиноят-процессуал воситалар билан таъминланган; в) унга муайян процессуал мажбуриятлар юклатилган; г) ҳуқуқий лаёқатга эга; д) жиноят процессининг субъекти сифатида дастлабки тергов ва суд муҳокамаси босқичларида ҳамда ишни юқори инстанция судларида кўрилишида иштирок этади. Процессда амалга оширадиган фаолият йўналиши, фуқаровий жавобгарни айнан ҳимоя функциясини амалга оширишни тақозо этади. Унинг фаолият ўналишини эса, фуқаровий жавобгарнинг процссдаги манфаати белгилайди.

Одил судловни амалга оширишнинг демократик принциплардан бири, бу жиноят процессида жамоатчиликнинг, хусусан жамоат ҳимоячисининг иштирокидир. Жамоат ҳимоячиси суд муҳокамасида жамоат уюшмалари ва меҳнат жамоалари вакили сифатида қатнашади ҳамда жиноят иши юзасидан ҳақиқатни ўрнатишда фаол иштирок этади. Суд муҳокамасида жамоат ҳимоячиси далиллар келтириш, уларни текшириш ва муҳокама этиш илтимосномалар ва раддиялар келтириш, тарафларнинг музокараларида қатнашишда давлат айбловчиси, жабрланувчи, судланувчи, ҳимоячи ва жамоат айбловчиси ва бошқа иштирокчилар билан тенг процессуал ҳуқуқларга эга. Унинг ҳуқуқлари ЖПКнинг 44-моддасида мустаҳкамланган. Жамоат ҳимоячиси жамоат айбловчиси каби, фақат суд муҳокамасида намоён бўлади. Унинг суд муҳокамасида иштирок этишининг ҳуқуқий асоси ўзи вакиллик қилаётган жамоат уюшмасининг ёки меҳнат жамоасининг умумий йиғилиши қарори ҳисобланади. Мазкур қарор жамоат ҳимоячиси сифатида иштирок этиш ваколати берилган шахс томонидан судга тақдим этилади. Қарорни олгач, суд, ишни кўриб чиқилишида жамоат ҳимоячисининг иштирок этиши ҳақида ажрим чиқаради. Аммо ЖПКда жамоат ҳимоячиси ва жамоат айбловчисининг суд муҳокамасига жалб этишнинг процессуал тартиби тўлиқ аниқланмаган. Шу сабабли, бу процессуал масалага аниқлик киритиш лозим. Вакиллар ҳимоя функциясини амалга оширувчи субъектлардан фақат вояга етмаган судланувчи (айбланувчи, гумон қилинувчи) ва фуқаровий жавобгар жиноят процессида вакилга эга бўлиш ҳуқуқидан фойдаланишлари мумкин. Бунда вояга етмаган судланувчи ҳамда белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топилган иштирокчи қонуний вакилга эга бўлса, фуқаровий жавобгар ўзи тайинлайдиган ихтиёрий вакилга эгадир. Вояга етмаган судланувчи (гумон қилинувчи, айбланувчи) ҳамда муомалага лаёқатсиз иштирокчиларнинг қонуний вакилининг процессуал ҳолати ЖПКнинг 60-моддасида белгиланган. Ушбу моддага кўра, вояга етмаган судланувчи ёки муомалага лаёқатсиз иштирокчининг қонуний

вакили сифатида вояга етмаган судланувчининг ота-онаси, фарзандликка олганлар, васийлар, ҳомийлар, вояга етмаганга ёки белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топилган иштирокчига ҳомийлик қилувчи муассаса ёки ташкилотларнинг вакиллари қатнашиш ҳуқуқига эга. Уларнинг суд муҳокамасида иштирок этишлари учун албатта суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг қарори ёки суднинг ажрими мавжуд бўлиши лозим. Суд муҳокамасида қонуний вакил, судланувчининг ёки муомалага лаёқатсиз иштирокчининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларга мос равишда фаолият олиб бориши керак. Унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ЖПКнинг 61-моддасида тартибга солинган. Қонуний вакилнинг процессуал ҳолати ҳимоячиникидан фарқ қилади. У суд муҳокамасида гувоҳ сифатида сўроқ қилиниши ҳамда фуқаровий жавобгар тариқасида ишга жалб этилиши мумкин. Бундай ҳолатларда қонуний вакил суд муҳокамасида ҳам фуқаровий жавобгарнинг, ҳам қонуний вакилнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга оширади. Аммо юқорида таъкидлаганидек, қонуний вакилнинг муҳокамадаги фаолияти судланувчининг процессуал манфаатларига мос бўлиши зарур. Агар унинг суддаги фаолияти вояга етмаган судланувчининг ёки муомалага лаёқатсиз иштирокчининг процессуал манфаатларига зид бўлса, суд дарҳол унинг ўрнига ҳимоячи тайинлаш ҳақида ажрим чиқаради. Бу эса вояга етмаган ва муомалага лаёқатсиз иштирокчининг ҳимоя ҳуқуқига оид манфаатларига мос келади. Таъкидланганидек, фуқаровий жавобгар ҳам жиноят процессида ўз ҳуқуқ ва манфаатларини вакиллар орқали ҳимоя этиш ҳуқуқига эга. Фуқаровий жавобгарнинг вакилга эга бўлиш тартиби ва вакилнинг процессуал ҳолати ЖПКнинг 62-моддасида белгиланган. Фуқаровий жавобгарнинг вакили тариқасида фуқаровий даъвогар ва жабрланувчининг вакили каби адвокатлар, вакил сифатида иштирок этишга махсус рухсатномаси бўлган шахслар, суднинг ажрими ёки суриштирувчи, терговчи ва прокурорнинг қарорига кўра ишда иштирок этишга рухсат берилган яқин қариндошлари ва бошқа шахслар иштирок этишлари мумкин.

Юқорида қайд этилган шахсларнинг вакил сифатида суд муҳокамасида иштирок этишларига фуқаровий жавобгар билан тузилган топшириқ шартномаси асос бўлади. Бироқ бу талаб фуқаровий жавобгар сифатида жалб этилган жисмоний шахсларга тегишлидир. Суд муҳокамасида фуқаровий жавобгар тариқасида иштирок этаётган юридик шахснинг вакили сифатида, унинг раҳбари алоҳида ваколатномасиз ҳам иштирок этиши мумкин. Зеро, фуқаровий жавобгар сифатида иштирок этаётган юридик шахснинг раҳбари, ўз ташкилотида меҳнат қилаётган ходимларни ёки адвокатни вакил сифатида тайинлаши, шунингдек мулкий жавобгарлик билан боғлиқ бошқа масалаларни ҳал этиш ҳуқуқига эга. Фуқаровий жавобгарнинг вакили, суд муҳокамасида фуқаровий жавобгар иштирок этмаган тақдирда ҳам қатнашади. Вакилнинг фаолияти фуқаровий жавобгарнинг ундан воз кечиши оқибатида тугалланади. Шу билан бирга, фуқаровий жавобгарнинг вакили, процесснинг исталган вақтида вакиллик фаолиятини бажаришдан воз кечишга ҳақли. Унинг бу ва бошқа ҳуқуқлари ЖПКнинг 63-моддасида мустаҳкамланган. Бироқ фуқаровий жавобгарнинг вакилига берилган бундай ҳуқуқ уни фуқаровий жавобгарнинг процессуал манфаатларига нисбатан мустақил фаолият олиб боришини англатмайди. Унинг процессуал фаолияти доимо фуқаровий жавобгарнинг манфаатларига мос келиши лозим. Чунки, вакил айнан фуқаровий жавобгарнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этувчи иштирокчидир. Худди шу манфаатлардан келиб чиқиб, вакил суд муҳокамасида далилларни муҳокама этиш, уларни тақдим этиш ва бошқа процессуал масалаларда фаол иштирок этиши, шу билан процесснинг асосий масаласи юзасидан тортишувга киришиши мумкин. Шундай қилиб, вояга етмаган судланувчининг (гумон қилинувчи, айбланувчининг), белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз деб эътироф этилган иштирокчининг қонуний вакиллари ҳамда фуқаровий жавогарнинг вакили уларни вакил қилган субъектлар томонидан қўйилган вазифаларни, яъни уларнинг процессуал, моддий ва маънавий манфаатларига мос равишда

бажаришлари зарур. Судланувчи ва фуқаровий жавобгар вакилларининг ҳаракат объекти, уларни вакил қилган субъектларнинг барча процессуал ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини қамраб олувчи фаолиятни ифода этади. Бу процессуал фаолиятнинг заминида жисмоний ва юридик шахсларнинг фаровонлиги ҳамда қадриятларини ҳимоя этишда малакали ва самарали ёрдам олишни таъмин этувчи инсонпарварлик ва демократик ғоялар мужассам этилган. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19. 6. Башкатов Л., Ветрова Г. О состязательности Российская юстиция. - 1995. -№ 1. -Б. 8-9. 7. Головко Л.В. Альтернативы уголовного преследования в современном английском праве. –М.: 1994. -Б.105-106. 8. Гришин А.И. Состязательность уголовного судопроизводства и предварительное расследование. Правоведение. -1998. -№1. –Б.15. 9. Гусаков Э.Г. Принцип состязательности и досудебные стадии уголовного процесса. // Судебная реформа и эффективность деятельности органов суда, прокуратуры и следствия. Сборник.-СПб.: 2001.–Б.14-19.

Похожие

Айблов тарафининг тортишувни амалга оширишдаги ваколатлари

Ўлим ( Улим ) жазоси бекор қилиниши инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳуқуқий ҳимоя қилишнинг муҳим босқичи

Ҳуқуқни ҳимоя қилиш шакллари

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги қоидалар

Инсон ҳуқуқлари тизимида бола ҳуқуқларининг ҳимояланиши