Huquqni tatbiq etish va qo`llash - Юриспруденция - Рефераты

Huquqni tatbiq etish va qo`llash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Huquqni tatbiq etish va qo`llash Reja: 1. Xuquqni tatbiq etish 2. Huquqni qo`llash 3. Huquqni qo`llash bosqichlari 4. Huquqni qo`llash aktlari

1. Xuquqni tatbiq etish Huquq normalari hayotga tatbiq etilsagina, u mazmun kasb etadi va jamiyat uchun ahamiyatga ega bo`ladi. Agarda huquq tatbiq etilmas ekan, oxir-oqibatda u o`zining mohiyatini butunlay yo`qotadi. Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishning samarasi ko`p jihatdan huquq normalarini to`g`ri tatbiq etishga bog`liq. Darhaqiqat, mavjud huquq normalarini amalda qo`llamasdan turib, davlat ijtimoiy munosabatlarni o`z maqsadi yo`lida tartibga sololmaydi. Eng umumiy va keng ma`noda olganda, huquq normalarini tatbiq etish - huquqiy normalar yordamida ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etishdir. Huquq normalarining asosiy vazifasi shundan iboratki, ular huquqiy munosabat subyektlari huquqlarining mazmunini belgilashga va shu bilan birga huquqning tatbiq etilishiga yordam beradi. Huquqni tatbiq etish - davlat tomonidan yuridik jihatdan mustahkamlangan va kafolatlangan imkoniyatlarning amalga oshirilishi hamda ularni kishilar va ularning tashkilotlari faoliyatida hayotga tatbiq etishdir. Ba`zi yuridik adabiyotlarda «huquqni tatbiq etish», «huquqiy normalarni tatbiq etish», «huquqiy normani amalga oshirish», «huquqiy normani qo`llanish» kabi tushunchalar yuzasidan munozarali fikrlar mavjud. Ko`pchilik nazariyotchi olimlarning fikrlaricha, huquqiy normalarni tatbiq etish - huquqiy normalarni amalga oshirish demaqdir. «Tatbiq etish» ma`nosini bildiradigan «realizatsiya» atamasi lotinchadan olingan bo`lib, «realis»- moddiy yoki moddiylashtirish degan ma`noni anglatadi. Hozirgi kunda bu so`z ko`proq u yoki bu rejani, dastur va loyihalarni, maqsadlar va hokazolarni hayotda amalga oshirish yoki ularni tatbiq etish ma`nosida qo`llaniladi. «Huquqni tatbiq etish» atamasi yuqoridagi mazmunga mos keladi. Darhaqiqat, huquq nomoddiy ko`rinishga ega bo`lsa ham, u kishilarning

faoliyatlarida, faol xulqi va yurish-turishlarida, ularning moddiy va ma`naviy qadriyatlardan foydalanganlarida tatbiq etilib moddiylashadi. Huquqni tatbiq etish murakkab jarayon bo`lib, u ma`lum muddat mobaynida amalga oshiriladi. Bu jarayonda nafaqat subyektiv huquq va majburiyatlar egalari (shaxslar), balki davlat ham o`zining organlari, ya`ni huquqni ijod qiluvchi, huquqni ijro qiluvchi, huquqni qo`llovchi organlari orqali ishtirok etadi. Huquqni tatbiq etish jarayoni huquqni tatbiq etish shakllarini va uni amalga oshirishning yuridik mexanizmini o`z ichiga oladi. Ko`pgana yuridik adabiyotlarda huquqni tatbiq etishning shakllari turlicha ko`rinipsharda bo`lib, ularni umumlashtirgan holda quyidagicha tasniflash mumkin. Huquqni tatbiq etishning, normativ hujjatlarda ko`rsatilgan qoidalarni qo`llanish darajasiga ko`ra, uch xil shak-lini ko`rsatish mumkin: a) huquqiy faoliyat amalga oshiriladigan umumiy vazifalari va tamoyillar o`z ifodasini topgan qonunlar hamda moddalarning muqaddimalarida ko`zda tutilgan umumiy ko`rsatmalarni tatbiq etish; b) huquq subyektlarining huquqiy maqomini hamda vako-latlar doirasini o`rnatuvchi umumiy normalarni tatbiq etish; v) muayyan huquqiy munosabatlarda tegashli huquqiy nor-malarni tatbiq etish. Xuquqni tatbiq etish subyektlariga ko`ra uning quyidagi ikki shaklini ko`rsatish mumkin: individual va jamoa tomonidan tatbiq etish. Huquq normalarining amalda qo`llanishi uchun davlat organlari, jamoat tashkilotlari va fuqarolarning ma`lum darajadagi amaliy faoliyati talab qilinadi. Huquq normalari kishilarning muayyan munosabatlariga nisbatan tatbiq qilinadi va shunga ko`ra konkret huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o`zgarishi yoki to`xtatilishi sodir bo`ladi. Xuquqni tatbiq etuvchi subyektlar faoliyati xarakteriga ko`ra, huquqni tatbiq etishning to`rt xil shaklini ko`rsatish mumkin - huquq normasiga rioya qilish, huquq normasini bajarish, huquq normasidan foydalanish va huquq normasini qo`llash:

a) huquq normalariga rioya qilish - huquq normalarida belgalangan majburiyatlarni bajarish va huquq normalari man etgan harakatlarni sodir etmasliqdan iborat; b) huquq normalarini bajarish - odatda, hayotga tatbiq etish bilan bog`liq bo`lgan majburiyat yuklovchi qonunlarni faol (aktiv) harakatlar bilan bajarish; v) huquq normalaridan foydalanish - huquq normalari orqali tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar qatnashchilarining tegishli normalarda nazarda tutilgan huquqlaridan foydalanishi; g) huquq normalarini ko`llash - ma`lum yuridik ishlar bo`yicha yuridik faktlar yoki muayyan huquq normalariga asoslanib, vakolatli organlar yoki mansabdor shaxslar tomonidan individual qarorni tayyorlash va uni qabul qilish bilan bog`liq bo`lgan hokimiyat faoliyatidir. Huquqni tatbiq etishning yuridik mexanizmi turli xil bo`lib, uning mazmuni mamlakatning huquqiy tizimi xususiyatlari bilan belgalanadi. 2. Huquqni qo`llash Huquqni tatbiq etish jarayoni odatda davlat va uning organlari ishtirokisiz sodir bo`ladi. Fuqarolar va tashkilotlar huquqiy munosabatlarga ixtiyoriy, majburlov kuchisiz va o`zaro kelishuvga asosan kirishadilar va shu munosabatlar orqali o`zlarining subyektiv huquqdaridan foydalanadilar, o`zlariga yuklatilgan majburiyatlarini bajaradilar hamda qonun bilan o`rnatilgan normalarga rioya qiladilar. Shu bilan birga ba`zi hollarda huquqni tatbiq etish uchun davlatning aralashuvi zaruriyati tugiladi, chunki busiz huquqni amalga oshirish mumkin bo`lmay qoladi. Bir qator huquqiy munosabatlar davlat va davlat organlarining bevosita ishtiroki bilan belgilanadi. Masalan, armiya safiga chaqirish, fuqarolarning nafaqa olish huquqini amalga oshirish, sodir qilingan huquqbuzarlik uchun tegashli ta`sir choralarini belgilash kabi faoliyat bo`yicha tegishli davlat organlarining bu masalalar bo`yicha huquqni tatbiq etishga qaratilgan qarori zarur bo`ladi.

Umuman olganda, davlatning huquqni qo`llash borasidagi faoliyati jamiyat manfaatlaridan kelib chiqadi va qonunga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Huquqni qo`llash - ma`lum yuridik ishlar bo`yicha yuridik faktlar yoki muayyan huquq normalariga asoslanib, vakolatli davlat organlari yoki mansabdor shaxslar tomonidan individual qarorni tayyorlash va uni qabul qilish bilan bogliq, bo`lgan hokimlik faoliyatidir. Huquqni qo`llashning quyidagi belgalari mavjud: huquq normasini qo`llash vakolatiga ega bo`lgan organlar yoki mansabdor shahslar tomonidan amalga oshiriladi; individual xarakterga ega; muayyan huquqiy oqibatlarni-subyektiv huquq, majburi-yatlar, javobgarliklarni o`rnatishga yo`naltirilgan; maxsus belgilangan protsessual shakllarda amalga oshi-riladi; individual harakatga ega bo`lgan yuridik qaror chiqarish bilan yakunlanadi. Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni ta`kidlash mumkinki, huquqiy normalarni qo`llash davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat tashkilotlari va fuqarolar tomonidan amalga oshiriladi. 3. Huquqni qo`llash bosqichlari Huquq normalarini qo`llash - murakkab jarayon bo`lib, u o`z ichiga quyidagi bosqichlarni qamrab oladi: - huquq normasi bilan tartibga solinishi lozim bo`lgan yuridik ishning faktik tomonini o`rganish va o`rnatish; - ko`rilayotgan yuridik ishga mos keladigan huquq normasini topish, uni taxlil qilish va tatbiq etish;

- ko`rilayotgan yuridik ish bo`yicha yuridik kuchga ega bo`lgan tegashli qaror, ya`ni huquqni qo`llash aktini chiqarish. Bu bosqichlarda amalga oshiriladigan harakatlarning hammasi qonunchilik talablari asosida vakolatli davlat organlari, mansabdor shaxslar yoki jamoat tashkilotlari tomonidan, ularning vakolatlari doirasvda olib borilishi lozim. Yuqorida qayd etilgan huquq normalarini qo`llash bosqichlarini quyidagicha taxlil qilish mumkin: 1. Ko`rilayotgan yuridik ishga nisbatan huquq normasini qo`llashni talab etuvchi holatning faktik tomonini o`rganish va o`rnatish uchun dastlab huquq normasi qo`llanilayotgan ish yuridik ahamiyatga egami, shu masalani hal etishda huquq normasini qo`llamasdan ham (masalan, ijtimoiy normalar: axloq yoki odob normalari asosida) hal etish mumkinmi degan masalani ko`rib chiqish lozim bo`ladi. Bu masalani yechish uchun amaldaga qonunlar bilan yaxshi tanish bo`lish talab etiladi. Agar ko`rilayotgan ish yuridik xarakterga ega bo`lsa, uning faktik holatlari sodir qilinganda, masalan, jinoyatni sodir qilgan shaxs, jinoyat sodir etilgan vaqt, joy va uning qanday usulda amalga oshirilganligi, jinoyat tufayli kelib chiqqan oqibatlar, ayblilik darajasi (xarakteri - qasddan yoki ehtiyotsizlikdan) va boshqa holatlar; fuqarolik huquqiy nizolar kelib chiqqanida bitim tuzish holatlari, uning mazmuni, bu bitimni bajarishga qaratilgan harakatlar, tomonlarnyng o`zaro da`volari kabi holatlar huquq normalarini qo`llash zarur bo`lgan yuridik ishning faktik holatlari bo`lib hisoblanadi. Odatda faktik holatlar o`tmishda ro`y bergan bo`ladi, shuning uchun huquqni qo`llovchi bu holatlarni bevosita o`zi kuzata olmaydi. Bu faktik holatlar o`tmishda ro`y bergan holatlarni o`zida ifoda (aks) ettirgan moddiy va nomoddiy dalillar (guvohlarning ko`rgazmalari, ekspert xulosalari, voqea sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish bayonnomalari va boshqalar) yordamida aniqlanadi.

2. Huquq normalarini qo`llashning ikkinchi bosqichi - ko`rilayotgan ishga mos keyaadigan huquq normasini tanlash va taxdil qilishdir. Agar ishning birinchi bosqichida ko`rilayotgan ish yurvdik xarakterga ega bo`lgan huquq normalarini talab etadi degan xulosaga kelinadigan bo`lsa, shu ishni olib borayotgan shaxs, barcha huquq normalari orasidan mazkur ishga mos keyaadigan tegapshi huquq normasini tanlab olishi va shu ko`rilayotgan ishda uni qo`llashi lozim. Buning uchun esa, u avvalo, mazkur norma matnining haqiqiy ekanligiga, bu norma o`zgarishsiz va o`z kuchini yo`qotmasdan hozirgi kutsda ham amal qilish kuchiga ega ekanligaga to`la ishongan bo`lishi kerak. Aniqlangan faktik holatlarni yuridik baholashning mohiyati, ya`ni ularni yuridik kvalifikatsiya qilish shuni anglatadiki, bunda ko`rilayotgan hodisalarni tartibga solish uchun aynan zarur bo`lgan huquq normasini izlab topish va tanlash lozim bo`ladi. Ko`rilayotgan ish bo`yicha faktik holatlar va yuridik faktlar aniqlanganidan keyin, qo`llanishi ko`zda tutilgan huquq normasining gapotezasiga ushbu holatlarning mos kelishi yoki kelmasligi o`rganiladi va taqqoslash asosida bu ish yuridik baholanadi (kvalifikatsiya qilinadi). Amaldagi qonunchilik ko`rilayotgan ishni hal qilishda shu kunda kuchda bo`lgan huquq normalari asosida ish olib borish va aynan shu normalar asosida qarorga kelish lozimligani talab qiladi. 3. Huquq normasini qo`llashning uchinchi bosqichi huquqni qo`llaydigan organ va tashkilot tomonidan, shuningdek huquqni qo`llovchi mansabdor shaxs tomonidan qaror qabul qilinishi yoki huquq normasini qo`llanish aktlarini chiqarishdir. Bu aktda huquq normasi sharxdangan mazmunga mos-lashtirilgan aniq ish, fakt va munosabatning hal etilishi o`z ifodasini topgan bo`ladi. Ko`rilayotgan ish bo`yicha qaror chiqarish vaqtida, bu qarorning qo`llanilayotgan huquq normasining dispozitsiyasi yoki sanksiyasi talablariga mos kelish-kelmasligiga e`tiborni qaratish lozim. Ish bo`yicha qaror qabul qilishning quyidagi ikki jihatini ko`rish mumkin:

Birinchidan, bu aqliy faoliyat bo`lib, u o`z ichiga ish bo`yicha to`plangan dalillarni baholash asosida bo`lib o`tgan hodisa (voqea) to`g`risida aniq tasavvurga ega bo`lishni, uni yuridik baholash (kvalifikatsiya)ni, tomonlar yoki aybdor uchun yuridik oqibatlarini, tomonlarning huquq va majburiyatlarini, aybdorning javobgarlik darajasini belgalashni va hokazoni o`z ichiga qamrab oladi. Ikkinchidan, bu ish bo`yicha qabul qilingan hujjat - huquqni qo`llanish aktini chiqarishni nazarda tutadi. Bu aktda yuridik ishni hal etish bilan bog`liq bo`lgan akdiy faoliyatning natijasi o`z ifodasini topib, unda konkret shaxs uchun yuridik oqibat kelib chiqish masalasi rasman o`z aksini topadi. 4. Huquqni qo`llash aktlari Xuquqni qo`llash aktlari - konkret shaxs (shaxslar)ning huquqlarini, majburiyatlarini yoki ularning yuridik javobgarlik darajasini belgilovchi, yuridik faktlar va huquq normalariga asoslanib vakolatli organ yoki mansabdor shaxs tomonidan chiqariladigan huquqiy aktdir. Xuquqni qo`llash aktlari quyidagi bir qator xususiyatlarga ega: 1) ular vakolatli organlar va mansabdor shaxslar tom-nidan chiqariladi. Bundan esa huquqni qo`llash aktlarining davlat-hokimiyat xarakteriga ega ekanligi kelib chiqadi; 2) bu aktlar qat`iy individuallashgan bo`lib, ular konkret shaxslar va hodisalarga qaratilgan bo`ladi; 3) bu aktlarning bajarilishi davlatning majburlov kuchi bilan ta`minlanadi; 4) huquqni qo`llash aktlari bir marta qo`llaniladi, shuning bilan u o`z kuchini yo`qotadi. Huquqni qo`llash aktlari xilma-xil bo`lib, ularni bir necha mezonlarga ko`ra tasniflash mumkin. Huquqni qo`llash aktlarining turlari

Huquqni qo`llash aktlari qabul qilinganda asoslantirilganlik, qonuniylik va maqsadga muvofiklilik talablariga amal qilinishi lozim. • asoslantirilganlik talablari deganda ko`rilayotgan yuridik ishga tegashli bo`lgan barcha holatlar har tomonlama o`rganib chiqilgan va dalillar asosvda isbotlangan bo`lishi tushuniladi; • qonuniylik talablari o`z ichiga to`rtta muhim jihatni oladi, bularga: 1) ishni ko`rayotgan vakolatli organ yoki mansabdor shaxs taalluklilik, sudlovlik va boshqa shu kabi talablarga amal qilishi; 2) ish bo`yicha tegashli dalillar-ni to`plash, ishni ko`rish tartibini belgalovchi protsessual normalarga qat`iy amal qilish; 3) aniq yuridik faktga nisbatan tegashli normani to`g`ri yuridik kvalifikatsiya qilish va uni qo`llash; 4) ish bo`yicha qaror qabul qilish paytida qo`llanilayotgan huquq normasining dispozitsiya (sanksiya)sida ko`zda tutilgan ko`rsatmalarga qat`iy rioya qilish. • maqsadga muvofiklilik talablari kuyidagilarni ko`zda tutadi. Odatda huquq normasining dispozitsiya (sanksiya)sidagi ko`rsatmalar huquqni qo`llovchi uchun qaror qabul qilishda muayyan tanlash erkinligani tug`diradi. Lekin bu erkin-lik maqsadga muvofikdilik talablari bilan, ya`ni adolat-lilik, samaradorlik, tomonlarning moddiy ahvolini e`tiborga olish, javobgarlikni taqsimlash va hokazo tamoyillarga ko`ra chegaralanadi. Masalan, sud jinoyat qonunchiligi bo`yicha sanksiyada ko`rsatilgan jazo choralarini tanlayotgan paytda qilingan jinoiy qilmishning og`irligani, sudla-nuvchining ayblilik darajasini, javobgarlikni og`irlash-tiruvchi va yengillashtiruvchi holatlarni e`tiborga olishi lozim bo`ladi. Demak, huquq normalarini qo`llash aktlari qonunchilikning talablarini o`zida aks ettirishi va normativ aktlarga mos keladigan bo`lishi, muayyan organning yoki mansabdor shaxsning bevosita faoliyatiga taallukdi masalalar bo`yicha chiqarilishi, ilmiy asoslanishi va bu aktga rasmiy tus beradigan zarur rekvizitlarga ega bo`lishi zarur.

АДАБИЁТЛАР 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., доц. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправительно-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997.- 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Ё. Жиноят -ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б. 5. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-1 общая часть учение о преступлении.учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.- 526 ст. 6. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-2 общая часть учение о наказании. учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.-394 ст. 7. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-3 особенная часть. учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.-423 ст. 8. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-4 особенная часть. учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.-513 ст. 9. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-5 особенная часть. учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.-401 ст.

Похожие

Huquqni o`qitishning maqsad va vazifasi

Qo`shimcha jazolarni ijro etish. Koloniya va turmalarda jazoni o`tash

Huquq haqida ta`limot

Huquq normalarini amalga oshirish

Huquqni qo’llash hujjatining yuridik texnikasi