Huquq haqida ta`limot - Юриспруденция - Рефераты

Huquq haqida ta`limot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Huquq haqida ta`limot Reja: 1. Huquqning tushunchasi va mohiyati 2. Huquqni tushunishning umumiy masalalari va ularning amaliy faoliyat uchun ahamiyati 3. Huquqqa «normativ» yondashuv - qonuniylik va barqarorlikni ta`minlash vositasi sifatida 4. Huquqqa «sotsiologik» yondashuv - ijtimoiy hayotning o`sishini ta`minlash vositasi 5. Huquqning psixologik nazariyasi 6. Tabiiy huquq nazariyasi (huquqqa falsafiy yondashuv) 7. Huquqni tushunishga tarixiy yondashuv 8. Xuquqni markscha tushunish 9. Huquqni tushunishga integrativ yondashuv

HUQUQ HAQIDA TA`LIMOT 1. Huquqning tushunchasi va mohiyati "Huquq" iborasi kundalik hayotimizda ko`p qo`llaniladigan tushuncha bo`lib, "haq", "haqiqat" so`zlaridan olingan. Huquq hozirgi kunda quyidagi ma`nolarda qo`llaniladi: birinchidan, muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsning huquqi. Masalan, fuqaro Ahmedovning ilm olish huquqi. Ikkinchidan, huquq hamma uchun majburiy bo`lgan, davlat tomonidan o`rnatilgan va bajarilishi ta`minlangan, muhofaza qilinadigan qoidalar, me`yorlar majmuidir. Masalan, Fuqarolik kodeksi – mulkiy va shaxsiy xususiyatga ega nomulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi davlat tomonidan belgilangan, umummajburiy qoida, me`yorlar majmuidir. Uchinchidan, huquq – ijtimoiy fan sohalaridan birining nomi bilan bo`lib, davlat va huquq haqidagi imllarni o`zida mujassamlashtiradi. Masalan, konstitutsiyaviy huquq, fani, fuqarolik huquqi fani, jinoiy huquq fani. Aflotun va Arastu fanga siyosiy huquq tushunchasini kiritgan va uni tabiiy hamda shartli huquqlarga ajratgan. "Siyosiy huquq – tabiiy huquq va shartli (insonlar xohish-irodasi bilan o`rnatiladigan) huquq" qismlaridan iborat. Tabiiy huquq tan olish yohud tan olmaslikdan qat`i nazar hamma joyda bir xil ahamiyatga ega bo`lgan qoidalardir. Shartli huquq – insonlar tomonidan ularning xohish- irodasiga ko`ra o`rnatilgan qoidalar majmuidir. N.Kant huquqni "qat`i imperativ" deb ataydi va uni insoniy holatlarga ham tarixiy davrlarga ham, tajribalarga ham bog`liq bo`lmay mutlaqlik xususiyatiga ega deb hisoblagan. Kantning "qat`i imperativ" "shunday xatti-harakat qilginki, sening xatti-harakat qoidalaring barcha uchun umumiy bo`lmay qolmasin", degan talabga asoslanadi. Inson qat`iy imperativga amal qilishda erkin bo`lgandagina huquq haqida so`z yuritish mumkin deb hisoblaydi Kant. Qat`iy imperativ asosda birovning boshqalarga nisbatan zo`rovonlik qilishini cheklaydigan normalar

huquqni tashkil etadi. Tabiiy qonunlar asosida birovning boshqalarga nisbatan zo`ravonlik qilishini cheklovchi normalar majmuasi huquq deyiladi. Kantning fikricha, huquq tabiiy, isbot talab qilmaydigan qoidalar majmuidir, ikkinchidan, huquq qonun sohibi erki-irodasini ifodalovchi ijobiy qoidalar yig`indisidir, uchinchidan, huquq - adolatni amalga oshirish qoidalaridir. Qadimgi Rim mutafakkirlari huquqni yaxshilik, halol yashash, har kimga o`ziga munosibini berish, o`zgalarga zarar yetkazmaslik, ezgulik va adolat san`atidir, deb ta`riflaydi. Sharq mutafakkiri, qomusiy olim Abu Nasr al-Forobiy huquqni fozil kishilarning haqiqiy baxtga erishish vositasi deb tushungan. Huquq, uning fikricha, mamlakatda tinchlikni ta`minlash, xavfsizlikni ta`min etish, taraq-qiyotga shart- sharoit yaratish, ijodiy mehnatga imkon yara-tish vositasidir. Huquq - ehtiroslarni jilovlash vositasidir. Huquq - insonni asrash, avaylash qurolidir. Yuridik adabiyotlarda huquqqa turlicha ta`rif berilgan: «Huquq - bu davlat tomonidan o`rnatiladigan yoki ma`qullanadigan va qo`riqlanadigan, hamma uchun majburiy bo`lgan yashash qoidalaridir. Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi regulyatordir»1. Ikkinchi fikr: «Huquq - ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi va qonunlarda ifodalangan adolat va erkinlik g`oyalariga tayanuvchi normativ qoidalar tizimi», - deb ta`riflaydi2. Uchinchi fikr: «Huquq - davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalari tizimi»dir,3 -deb hisoblaydi. Huquqni zamon talablari asosida to`g`ri tushunish amaliy faoliyat uchun g`oyat muhim va zarurdir. Shu bois huquqqa davlat arboblari ham katta e`tibor berib, uni tushunishga o`z munosabatlarini ifodalaydilar. Xususan, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov huquqqa shunday ta`rif bergan: «Huquq ijtimoiy hamjihatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi»dir4.

Xulosa qilib aytish mumkinki, huquq ko`p qirrali tushuncha, bir ta`rifda uning hamma jihatlarini qamrab olishning imkoni yo`q. Shunday bo`lsa-da, huquq tushunchasini tashkil etuvchi quyidagi asosiy belgalarni ko`rsatish mumkin: 1) Huquqning barcha uchun majburiyligi; 2) Huquqning qonun va boshqa aniq shakllarda ifodalangan bo`lishi; 3) Huquqning davlat tomonidan o`rnatilishi, muhofaza qilinishi; 4) Xuquqning ijtimoiy tartib-intizom, erkinlik, adolatparvarlik, tenglikni ta`minlash vositasi ekanligi; 5) Huquqning subyektiv va obyektiv huquqlarga bo`linishi va subyektiv huquqlar orqali harakat qilishi; 6) Huquq ehtiroslarni jilovlash vositasi ekanligi. Mazkur belgilarning majmui huquq haqida to`laroq tushunchaga ega bo`lish imkonini beradi. Huquqning mohiyatiga keyasak, huquqning insoniyat uchun xizmat qilishi bilan beyagilanadi. Demak, huquqning mohiyatini aniqlash uchun uning kimga xizmat qilishini, kimning irodasini ifodalashini aniqlash zarur. 2. Huquqni tushunishning umumiy masalalari va ularning amaliy faoliyat uchun ahamiyati Huquq falsafiy va nazariy kategoriya sifatida aniq mazmunga ega bo`lganda muhim vosita sifatida ahamiyatga molik bo`ladi. Huquq nima degan masala bo`yicha istagancha bahs yuritish mumkin, uning kelib chiqishini turlicha talqin qilish, huquqning mohiyati va jamiyatdagi o`rnini aniqlashda turli fikrlar aytish mumkin. Ammo amaliy faoliyatda xukuqni bir xil tushunish, bir xil nuqtai nazar, bir xil aniqlik nuqtasini belgilash zarur bo`ladi. Darhaqiqat, agar fuqarolar huquqa asoslanib harakat qilsa, agar yurist-amaliyotchi masalani to`g`ri hal qilish uchun xukukqa murojaat qilsa, fuqarolar yoki mansabdor shaxslar xatti-harakatini aniqlash, huquq to`g`risida umumiy aniq tushuncha zarur bo`ladi. Huquqni tushunish turlicha bo`lganda barqarorlikni ta`minlash va ijtimoiy aloqalarni tartibga solish bo`yicha u o`z qadrini yo`qotgan bo`lar edi. Huquqni

tushunishdagi aniqlik - ijtimoiy munosabatlarda tartib va muayyanlikning dastlabki talabidir. Dunyoning turli qismlarida, turli davlat guruhdarida yoki alohida olingan mamlakatlarda o`zining huquq tizimi tarixan shakllangan. Muayyan tomon, zamon va rivojlanish shart-sharoitlari, u yoki bu xalqparning huquq manbalari obyektiv tarzda shakllangan. Shu bilan birga har bir zamonning muayyan qismida, har bir alohida vaziyatda huquq haqidagi tasavvurlarda yagona yondashuvga erishish bo`yicha kelishuv yuz bergan. Mavjud dunyo huquqiy tizimlari va huquqiy oilalari buni yaqqol tasdiqlaydi. Agar davlatlarning huquq tizimi bir-biriga yaqin bo`lsa, fuqarolar bir davlatdan ik-kinchisiga o`tganda tez moslashadi, yuristlar hech qiynalmay sudlov faoliyatini amalga oshirishda qatnashadi. Huquqni yagona tarzda tushunish turli mintaqa xalqlarini bir-biriga yaqinlashtiradi. Nima uchun huquqiy davlat qurayotgan O`zbekiston davlatida ham boshqa davlatlardagi kabi xukuqni tushunishda turli xil yondashuvlar mavjud? Albatta, O`zbekistonda hozirgi paytda hech kim ataylab xukukri tushunishni chalkashtarayotgani, xaspo`shlayotgani yo`q. Tarixda xukuqni tushunishda shunday hshatlar ham ro`y bergan. Rasman huquq deb hisoblangan qoidalar, me`yorlar yetarli foydalanilmay, qo`llanilmay qolgan. Jamiyat, uning kuyi va yuqori tabaqalari o`z davlat qonunlari bilan chiqishmay qolganda, ya`ni mazkur qonunlar yo`qsullarga ham, hokimiyat sohiblariga ham ogar yukka aylangan hollarda yozma huquq o`z qadrini yo`qotgan, qonuniylik inkdrozga yuz tutgan. Huquqqa nisbatan turli xil yondashuvlar jamiyatni demokratlashtirish bilan, xususan fikrlar xilma-xilligini e`tirof etish bilan muvofiqlashadi. Turli xil kuchlar, ijtimoiy harakatlar, partiyalar hayotga, umuman tizimimizga, xususan huquqqa doir ham o`z nuqtai nazarlari, qarashlariga ega bo`lishi tabiiy, albatta. O`zbekistonning siyosiy mustaqillikka erishuvi, marksizmning mafkuraviy kishanlaridan xalos bo`lishi tufayli avval burjua huquq tizimi deb bepisand qarab kelingan huquq tizimlaridan ham bugungi kunda foydalanish imkoniyatlari ochilmoqda. Xususan, huquqning huquqiy davlatni

barpo etish muhim quroli ekanligi O`zbekistonda tan olindi va bu borada ibratli ishlar qilinmoqda. Huquq huquqiy dav-lat barpo etish yo`nalishlarini belgilab bermokda. Qonun ustuvorligi, davlat hokimiyati hujjatlarining huquqqa muvofiqligi ta`minlanmokda. Huquqiy davlatni shakllantirish jarayonida huquq va uni to`g`ri tushunishning amaliy ahamiyati yaqqol namoyon bo`ladi. Nimani muhofaza qilish, nimaga bo`ysunish, nimaga itoat etmaslik - bu masalalar har bir amaliyot xodimining qarshisida turgan masaladir. Umumiy qoida sifatida aytish mumkinki: huquqni qo`llovchilar va oddiy fuqarolar uchun yuridik kuchga ega bo`lgan qonunlar va unga asoslanib chiqariladigan hujjatlar g`oyat zarur. Huquq ijodkorlari, qonun ijod qiluvchilar uchun huquq masalasi juda muhim. Yuridik adabiyotlarda hukukqa turli xil yondashuvlar bayon etilgan bo`lib, ularda huquqning turli jihatlari xususida fikrlar biddirilgan. Huquqni mukammalroq bilish„tasavvur qilish uchun uning turli xil ta`riflarini bilish, taxdil qilish nihoyatda muhim ahamiyatga molik. Ammo amaliy faoliyat uchun huquqni tushunishda bir xishshkka erishish lozim. 3 Ҳуқуққа «норматив» ёндашув - қонунийлик ва барқарорликни таъминлаш воситаси сифатида O`zbekistonda keng tarqalgan huquqqa yondashuvlardan biri - normativ yondashuvdir. Huquqni davlat tomonidan muhofaza qilinadigan normalar majmui deb tushunish huquqiy qoidalarning me`yoriy hujjatlarda ifodalangan mazmuni bilan fuqarolar va boshqa ijrochilarga bevosita tanishish imkonini beradi va o`z harakatining huquqqa mosligani aniqdashga yordam beradi. Huquqni tushunishning normativ nazariyasi XX asrda o`zining mantiqiy tugallangan shakliga ega bo`ldi. Mazkur nazariyaning namoyandalari Shtammler, Novgorodsev, Kelzen va boshqalardir. Bu nazariyaning asosiy g`oyalari:

- huquq - normalar tizimi, ehromi bo`lib, uning eng yuqorisida asosiy norma bo`ladi, bu norma qonun chiqaruvchi tomonidan belgilanadi, quyi normalar yuqoridaga normalardan kelib chiqadi; - yuridik fanlar huquqni sof shaklda o`rganishi kerak, u siyosiy, iqtisodiy baholardan xoli bo`lishi lozim. Huquqni bunday tushunishning ijobiy va salbiy jihatlari mavjud. Avvalo ijobiy jihatlari xususida: Birinchidan, huquqning normativ nazariyasida huquqning eng muhim normativlik xarakteri ta`kidlanadi. Ezgulik, ayniqsa, umumiy va barqaror bo`lsa, u umumiy qoidaga aylanadi. Ikkinchidan, normativlik huquqning shakliy aniqdigi bilan chambarchas bog`liq bo`lib, huquqiy talablarga asoslanish imkonini beradi. Uchinchidan, huquqning buzilish holatlarida davlat majburlovi choralari belgilanadi. To`rtinchidan, qonunsizlik va zo`ravonlik rejimiga qonuniylik qarama- qarshi qo`yrshadi. Beshinchidan, qonuniy kuchga kirayotgan iroda adolatli, axloqiy, ilg`or bo`lishi shart. Oltinchidan, yuridik amaliyot mobaynida ijtimoiy munosabatlar qonunga asoslanib chiqarilgan hujjatlar aso-sida normativ tarzda tartibga solinadi. Yettinchidan, ijtimoiy tarakqiyotga davlat ta`sir etishining keng imkoniyatlarini tan oladi. Mazkur nazariyaning ushbu ijobiy jihatlari shubhasizdir. Ayniqsa, davlatning huquq orqali ijtimoiy taraqqiyotga samarali ta`siri, jamiyat manfaatlarini ifodalashi, insonparvarlik, adolat, ozodlik qadriyatlariga asoslanishi g`oyat muhimdir. Huquqni normativ tushunish barqarorlik, tinchlik-oso-yishtalik hukmron bo`lgan mamlakatlarda katta samara beradi. Agar qonunlar o`z vaqtida yangilanib borsa, demokratik talablarga rioya qilinsa, huquqiy normalarda xalqning ilg`or

kayfiyati, g`oyalari ifodalansa, huquqni bunday tushunish e`tirozlarga sabab bo`lmaydi. Huquqni normativ tushunishning salbiy jihatlari: - shaxsning tabiiy huquqlarini cheklaydi, davlat yaratgan huquqlarning ustuvorligiga asoslanadi; - huquqni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma`naviy omillardan ajratib qo`yadi; - yuridik normalarning ustunligini tan olish oqiba-tida eski huquq normalarining ham qo`llanishiga yo`l Qo`yadi; - odat huquqi, shartnomalarni huquq manbai sifatida yetarli inobatga olmaydi. 4. Huquqqa «sotsiologik» yondashuv - ijtimoiy hayotning o`sishini ta`minlash vositasi Huquqqa «sotsiologik» yondashuv XIX asrning ikkinchi yarmida «erkin huquq» maktabi doirasida shakllangan. Ovrupoda bunday yondashuvning namoyandalari Erlix, Jeni, Muromsev va boshqalardir. Huquq normalari ijtimoiy taraqqiyot talablariga javob bermay qolgan sharoitda vujudga keldi va rivojlandi. Mazkur yondashuv quyidagi g`oyalarga asoslanadi: 1. Huquq tabiiy huquqlarda ham emas, qonunlarda ham emas, balki qonunlarni hayotga tatbiq etishda ifodalanadi. 2. Huquq - yuridik xatti-harakatlar, yuridik amaliyot, huquqiy tartibot, qonunlarning ko`llanishidir. Huquq bu huquqning subyektlari - jismoniy va yuridik shaxslarning amaliy xulq-atvorlaridir. Bu nazariyaning boshqacha nomi «jonli huquq» nazariyasidir. 3. «Jonli huquq»ni dastavval sudyalar o`zining yurisdiksion faoliyatida yaratadi. Ular «qonunlarni» huquq bilan to`lgizadi va sudyalar huquq ijodkorligi faoliyatini amalga oshiradi. Huquqni «sotsiologik» tushunish o`ziga xos ijobiy va salbiy jihatlarga ega.

Ijobiy jihati shundan iboratki, birinchidan huquqni bunday tushunish huquqning hayotga tatbiq etilishiga asoslanadi. Ikkinchidan, huquq shakllariga nisbatan ijtimoiy munosabatlar ustuvorligi tan olinadi. Uchinchidan, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini chek-lashni tan oladi, boshqaruvni markazlashtirmaslik tarafdori. Huquqni sotsiologik tushunishning salbiy jihatlari: - agar huquqni qonunlarni hayotga tatbiq etish, real huquqiy tartibot deb tushunsak, huquqiy va huquqqa xilof xatti-harakatlarni belgilash mezonlari yo`qoladi, chunki huquqni hayotga tatbiq etish qonuniy va g`ayriqonuniy bo`lishi mumkin; - huquq ijodkorliganing faqat sudyalar va ma`muriyatchilarga yuklab qo`yilishi ayrim mansabdor shaxslar tomonidan oshkora zo`ravonlik va o`z vakolatlari doirasidan chetga chiqish, ishonchni suiiste`mol qilish xavfini kuchaytiradi. Bizning sharoitimizda mansabdor shaxslarning qonunni chetlab o`tishi, qonun talablarining aksini qilgan holda o`z manfaatlarini qondirish hollari uchrab turadi. Agar huquqni sotsiologik tushunish hukmron bo`lsa, undaylarning faoliyati qonuniy bo`lib qoladi va huquq bilan, qonun bilan hech qanday bog`liq joyi qolmaydi. Mansabdor shaxslarga, ayniqsa militsiya xodimlariga «faqat qonun yo`l qo`ygan barcha xatti-harakatga ijozat beriladi» tamoyili ko`proq, ishonchliroq samara beradi. Sotsiologik yondashuv tadqiqotchilar va qonun chiqaruvchi idora uchun yaxshi samara berishi mumkin. Huquqni bilish, foydali va samarali qonunni ishlab chiqish uchun amaldagi qonunchilikni o`rganish zarur. Hayotga tatbiq etilgan yozma huquq normalarini o`rganish ularni takomil-lashtirishning eng ma`qul yo`lidir. Hayotga tatbiq etilgan huquq - ijtimoiy munosabatlarni qonun bilan tartibga solishdagi nuqson va kamchiliklarni aniqlash manbaidir. 5. Huquqning psixologik nazariyasi

Huquqqa yondashuvda ayrim olimlar huquqiy normalar va huquqiy munosabatlar bilan birga huquqiy ongai ham huquq tushunchasiga kiritadilar. Shu bois huquqning psixologik nazariyasi kelib chiqsi, u fanda va amaliyotda mustaqillikka da`vrgar bo`lsa-da, aslida huquqiy realizm g`oyalari va boshqa nazariyalar bilan bog`liqpikda yashab kelmokda. Mazkur nazariya XX asrda mantiqiy to`la shakllangan bo`lib, Petrajitskiy, Ross, Reysner va boshqalar bu nazariyaning Ovrupodagi namoyandalaridir. Mazkur nazariyaning asosiy g`oyalari: 1. Inson psixikasi (ruhiyati) - ijtimoiy taraqqiyot - jamiyat, davlat, huquq, axloqning rivojlanishini belgilovchi omil; 2. Huquq tushunchasi va mohiyati qonun sohibi faoliyati orqali emas, psixologik qonuniyatlar - xuquqiy ehtiroslar (imperativ-atributiv xarakter), ya`ni nimagadir huquqiy vakolat (atributiv norma), nimadir qilish burchi (imperativ norma) majmui orqali kiritiladi deb hisoblaydi; 3. Barcha huquqiy his-tuyg`ular ikkiga - ijobiy (davlat tomonidan o`rnatiladigan) va intuitiv (shaxsiy) huquq his-tuyg`ulariga bo`linadi. Intuitiv huquq inson xulq-atvorining haqiqiy tartibga soluvchisi bo`lib, «haqiqiy» huquq sifatida qaralishi kerak. Mazkur nazariyaning ijobiy jihatlari: - birinchidan, huquqni tushunishda iqtisodiy, siyosiy jarayonlar bilan birga psixologik jarayonlarga ham e`ti-borni qaratadi. Bu ijtimoiy psixologiyani hisobga olmay, individning psixologik tuzilishini inobatga olmay tu-rib qonunlar chiqarish mumkin emasligini biddiradi; - ikkinchidan, jamiyat huquqiy tizimvda, huquqiy tartibga solishda xukuqiy ongaing o`rni va ahamiyatini oshiradi; - uchinchidan, inson huquqlarining manbaini qonunlardan emas, inson ruhiyatidan qidiradi. Salbiy jihatlari:

- haddan ziyod psixologik omillarga katta e`tibor berib, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy omillarga e`tiborni susaytiradi; - intuitiv huquqning haqiqiy deb hisoblanishi bilan huquqni davlatdan ajratadi, huquqiy, huquqqa xiloflik, qonuniy va g`ayriqonuniylik o`rtasidagi farqni, mezonni yo`qotadi. Sobiq sovet huquq nazariyasida huquqqa psixologik yondashuv subyektiv idealizmga olib keluvchi nazariya sifatida rad etilgan edi. Biroq, sovet hokimiyatining dastlabki yillarida agar proletar davlatining manfaatlari talab qilsa, sud`yalar huquqiy ongta murojaat qilishi dekretlarda tan olingan edi. Amalda esa, sotsialistik huquqiy ongga asoslanib, joyida otib tashlash intuitiv huquqi keng miqyosda qo`llanildi. Buning salbiy oqibatlari hammaga ma`lum. Biroq, huquqqa psixologik yondashuv nazariyasining asoschisi L.I.Petrajitskiy huquqni obyektiv va subyektiv, intuitiv va pozitiv, rasmiy va norasmiy turlarga bo`lib tushuntiradi. Yuridik amaliyotda, xususan qonunchilik va huquqni qo`llash amaliyotida psixologik nazariya xulosalaridan samarali foydalanish mumkin. Huquq normalari hara-katining psixologik mexanizmini bilish nihoyatda muhim, chunki bu huquqni qo`llashda huquqni qo`llovchining kasbiy mo`ljallarining to`g`ri va aniq bo`lishi, huquqni qo`llash motivlarining asosli bo`lishi imkonini beradi. 6. Tabiiy huquq nazariyasi (huquqqa falsafiy yondashuv) Huquqni tushunishga falsafiy yondashuv nazariya sifatida XVII-XVIII asrlarda to`la mantiqan shakllandi. Uning namoyandalari Gobbs, Lokk, Radishchev va boshqalardir. Mazkur nazariyaning asosiy g`oyalari: - ijobiy huquq, ya`ni davlat tomonidan qabul qilingan qonunlar bilan bir qatorda insonga tug`ilishidanoq berilgan oliy, haqiqiy, «tabiiy» huquq mavjud. Har qanday qonun ham huquqiy bo`lmasligi mumkin; - huquq va axloq aynanlashtiriladi, (mazkur nazariya namoyandalarining fikriga ko`ra) adolat, haqiqat, ozodlik, erkinlik, tenglik kabi axloqiy tushunchalar

huquqning o`zagani tashkil etadi va huquq ijodkorligi hamda huquqni qo`llash jarayonini belgalab beradi; - inson huquqparining manbai qonunlarda emas, inson tabiatida bo`lib, unga tugalishdan yoxud xudoning amri bilan ega bo`lish mumkin. Huquqni tushunishning tabiiy huquq nazariyasi quyidagi ijobiy jihatlarga ega: - birinchidan, nazariyalar orasida eng ilgori bo`lib, yangi erkin davlat tuzumi yaratilishiga asos bo`ldi; - ikkinchidan, qonunlar huquqiy bo`lmasligi mumkin, agar qonunlar insonning tabiiy huquqlariga zid kelsa, ularni inkor qilsa, adolat, haqiqat, erkinlik, tenglik me`yorlari buziladi; - uchinchidan, inson huquqlarining manbai tabiat yoxud Olloh deb tan olinadi. Shu bois davlat tuzilmalari va mansabdorlar tomonidan zo`ravonlik qilishning, suiiste`mollarning oldini olish imkoni yaratiladi. Huquqni bunday tushunish ham o`ziga xos salbiy jihatlarga ega bo`lishi mumkin. Xususan: 1. Huquqni mavhum axloqiy qadriyat sifatida tushunish uning shakliy- yuridik xususiyatlarini susaytiradi, qonuniy va qonunga xilof harakatlar mezonini har xil odamda har xil bo`ladigan erkinlik, adolat, haqiqat to`g`risidagi tasavvurlarga qarab belgalashda qiyinchiliklarga olib keladi. 2. Huquqni bunday tushunish huquq bilangana emas, huquqiy ong bilan ham ko`proq bog`liq bo`ladi. Xuquqiy ong esa turli xil odamlarda turlicha bo`ladi. Huquqni bunday tushunishga O`zbekistonda ham alohida e`tibor berilmoqda. O`zbekiston davlatining qonunlari ham insonning tabiiy huquqlarini, adollt, haqiqat, ozodlik, mustaqillik nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda belgalamoqda. Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Amir Temur, Alisher Navoiy kabi ajdodlarimiz ham huquqni tabiat yoxud Olloh tomonidan insonlarga berilgan imkoniyatlar majmui deb tushunganlar.

7. Huquqni tushunishga tarixiy yondashuv Huquqni tushunishga tarixiy yondashuv XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida mantiqan shakllandi. Uning asosiy namoyandalari Gugo Grotsiy, Savini, Puxta va boshqa olimlardir. Mazkur nazariyaning asosiy g`oyalari: 1) Huquq - tarixiy hodisa bo`lib, til kabi faqat biror kishining kelishuvi yoki kimningdir ko`rsatmasi bilan emas, muayyan tarixiy sharoitda kelib chiqadi va rivojlanadi. 2) Huquq - dastavval huquqiy odatlar (yuridik oqibatlar keltirib chiqaruvchi, tarixan shakllangan xulq-atvor qoidalari)dir. Qonunlar «milliy ruh», «xalq ongi» zamirida huquqdan kelib chiquvchi qoidalar majmuidir. 3) Bu nazariya namoyandalari inson hukuklarini inkor etib, yirik yer egaligi hukmron bo`lgan vaqtda insonning tabiiy huquqlarini tan olishi mumkin bo`lmagan. Huquqni tarixiy tushunish nazariyasining ham o`ziga xos kamchiliklari yo`q emas: - bu nazariya yirik yer egaligi tuzumi inqirozga uchragan bir paytda tabiiy huquq nazariyasiga qarama-qarshi nazariya sifatida eski tuzumni saklab qolish niyatida vujudga kelgan; - huquqiy odatlarning ahamiyatini qonunlardan ustun qo`yishga harakat qiladi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida huquqiy urf-odatlar ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda davlat organlarining huquqiy hujjatlarisiz ojizlik qilib qoladi. 8. Xuquqni markscha tushunish Huquq nazariyasi huquqni markscha tushunishni bunday ta`riflaydi: birinchidan, huquq sinfiy hodisa bo`lib, hukmron sinfning qonun darajasida ifodalangan irodasidir.

Ikkinchidan, huquqda ifodalangan sinfiy irodaning mazmuni moddiy ishlab chiqarish xarakteri bilan, ishlab chiqarish vositalarining to`la egasi, davlat hokimiyatini o`z qo`lida tutib turgan sinfning xarakteri bilan belgalanadi. Uchinchidan, huquq ijtimoiy hodisa bo`lib, sinfiy iroda - davlat-normativ irodasi sifatida ifodalanadi. Huquq - davlat tomonidan o`rnatilgan muhofaza qilinadigan normalar yigindisidir. Huquqni marksistik tushunish o`ziga xos salbiy nuqsonlarga ham ega. Xususan: - huquqda umuminsoniy qadriyatlarga putur yetkazib sinfiy holatlarga ortiqcha ahamiyat beradi; - huquqni haddan ziyod moddiy omillar iqtisodiy determinizm bilan bog`laydi. 9 Huquqni tushunishga integrativ yondashuv Huquqni tushunish bo`yicha har xil yondashuvlar bilan tanishuv huquqning ko`p qirrali tushuncha ekanligini tasdiqlab turibdi. Bu yondashuvlarning birortasi mutlaq to`g`ri ham emas, noto`g`ri ham emas. Ularning har biridan biror foydali jihatlarni topish imkonini beradi. Shu bois huquqni tushunishda integrativ yondashuvga ehtiyoj tugiladi. Chunki, huquqni qo`llash va huquqni ijod qilish jarayonida bu nazariyalarning barcha ibratli jihatlarini umumlashtirish zarurati tug`iladi. Biroq, barcha nuqsonlarini umumlashtirish xavfini oldini olish kerak bo`ladi. Inxegrativ yondashuv asosida huquqni mukammal qiluvchi, rivojlantiruvchi, inson, davlat, jamiyat talablariga javob beruvchi jihatlarni umumlashtirishga e`tibor berish zarur. Bu huquqning shakliga ham, mazmuniga ham taalluqli xususiyatlarni qidirishni zarur qilib qo`yadi. Erkinlikning adolatli o`lchovlari huquqning mazmunini tavsiflaydi, shakliy jihatini esa davlat tomonidan majburlovga asoslanuvchi majburiylik tashkil etadi. Shu bois, amaliyotchi (sudya, prokuror, militsiya xodimi, yuriskonsult) uchun qaysi normativ hujjatda, qanday huquqiy munosabat, qanday huquqiy ongda ifodalangan erkinlik va adolatni emas,

muayyan jamiyatda muhofaza qilinadigan erkinlik va adolatni himoya qilish muhim. Aks holda noroziliklar, janjallar, har qanday adolatni toptashlarga yo`l ochiladi. Shunday qilib, huquq amalda mutlaqo mukammal talabga javob beradigan bo`lmay, vaqt va makon shart-sharoitlariga qarab o`zgarishlar, to`ldirishlar, yangilanishlarga muhtoj bo`ladi. Shu bois huquq ijodkorligining samarali bo`lishini ta`minlash maqsadida huquqqa har xil yondashuvlardan foydalanish, huquqning har xil ta`riflarini o`rganib ularni sintez qilish yaxshi samara beradi. Huquq nima degan bahslar asosida juda ko`p amaliy muammolar: huquqning asoslari, huquqning manbalari, huquqning ta`sir doirasi, huquqning samaradorligi, hukukdagi ziddiyatlar hal qilinadi. Xulosa qilib, huquqning integrativ ta`rifini keltiramiz. Huquq - jamiyatda tan olingan va rasmiy muhofaza bilan ta`minlangan tenglik va adolat me`yorlari, erkin xohish irodalarini mutanosiblashtiruvchi, ularning o`zaro kurashlarini hamda o`zaro munosabatlarini tartibga soluvchi me`yorlar majmuidir.

Adabiyotlar r o` yxati: 1. 1 Davlat va huquq nazariyasi. A.A’zamxo‘jayev va Sh. O‘razavv tahriri ostida. T., 1992, 255-bet. 2. 2 Davlat va huquq nazariyasi. AA’zamxo‘jayev va Sh.O‘razayev tahriri ostida, T., 1992, 255-bet. 3. 3 Tojixonov U., Saidov A. Davlat va huquq asoslari. O‘quv qo‘llanma. T., 1999,40-bet. 4. 4 Karimov I. A. O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T., «O‘zbekiston», 26-bet. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Tergov versiyalari to`g`risida ta`limot

Huquq fanining ta`lim-tarbiyaviy vazifalari

Davlat va huquq haqida umumiy tushuncha

Iqtisodiy islohotlarni huquqiy ta`minlashda huquq fanlarining vazifalari

Huquq normasi