Iqtisodiy islohotlarni huquqiy ta`minlashda huquq fanlarining vazifalari - Юриспруденция - Рефераты

Iqtisodiy islohotlarni huquqiy ta`minlashda huquq fanlarining vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119.5 KB

www.arxiv.uz Iqtisodiy islohotlarni huquqiy ta`minlashda huquq fanlarining vazifalari Reja: 1. Iqtisodiyoni huquqiy tartibga solishning Konstitutsiyaviy tamoyillari 2. Iqtisodiy islohotlar huquqiy asoslari rivojining yangi bosqichi 3. Iqtisodiy islohotlar va tadbirkorlikni rivojlantirishda yetakchi huquqiy manba

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2005 yil 14-24 iyunda bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish, tadbirkorlik subyektlarini huquqiy ximoya tizimini takomillashtirish, tadbirkorlik soxasida moliyaviy javobgarlikni erkinlashtirish bo`yicha 5 ta farmonlar va qarorlar qabul qilindi. Ushbu normativ huquqiy xujjatlar o`z moxiyatiga ko`ra bir birlari bilan uzviy bog`liq bo`lib, yagona pirovard maqsad – mamlakatimizda tadbirkorlikni yanada rivojlantirish, tadbirkorlar huquq va manfatlari yuridik kafolatlarini yanada mustahkamlashga qaratilgan. Shuni ishonch bilan aytish mumkinki, ushbu xujjatlar iqtisodiy islohotlarni yangi bosqichi boshlanganligidan dalolat beradi. Uning moxiyati tadbirkorlar bilan davlat organlari, mansabdor shaxslar o`rtasida o`zaro ishonch xayrixoxlik va xolislikka asoslangan munosabatlar tartibini joriy etishda yaqqol ko`rinadi. Albatta bunday tizim, tartib birdaniga shakllanmaydi. Buning uchun aniq maqsadli davlat siyosati, uning puxta ishlab chiqilgan ilmiy asoslari mavjud bo`lishi lozim. Bu vazifani amalga oshirish, ushbu maqsadga erishish uchun yuridik fanlar oldida xam juda katta vazifalar turibdi. Ko`p xollarda huquqiy tartibot, milliy huquq tizimi va ular bilan bog`liq bo`lgan huquq fanlariga ustqurmani tarkibiy qismi sifatida qarash qabul qilingan. Agar iqtisodiy tizim bazis bo`lsa, ijtimoiy tuzilmalar, siyosiy-g`oyaviy institutlarga ustqurma sifatida qarab kelingan va bunda xar doim bazis birlamchi, ustqurma esa ikkilamchi, ya`ni o`ziga xos xosila xisoblangan. Albatta buning muayyan mantiqiy asoslari mavjud, biroq huquq tizimi ustqurma tarkibida nisbiy mustaqillikka ega. Boshqacha aytganda huquq tizimi jamiyatni iqtisodiy va ijtimoiy tizimini tartibga soluvchi, uni aniq maqsadga yo`naltiruvchi va muayyan samaraga, natijaga erishishni ta`minlovchi faol kuch sifatida namoyon bo`ladi. Huquq tizimidan faol kuch sifatida foydalanish uchun huquq tizimini, huquq soxalarini, huquq institutlarini jiddiy o`rganib taxlil etib borish, boshqacha aytganda huquqshunoslik bo`yicha ilmiy tadqiqotlarni chuqur va izchil asosda amalga oshirish talab etiladi. Xuddi shu sababli xam

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Prezidentini 2005 yil iyun oyida qabul qilgan normativ xujjatlari huquqshunoslik fanlari uchun o`ziga xos dasturilamal vazifasini o`taydi. Bu o`rinda shuni xam ta`kidlash lozimki, yuridik fanlar ayniqsa fuqarolik huquqi, konstitutsiyaviy huquq, ma`muriy huquq, jinoyat huquqi kabi fanlar bo`yicha o`tkazilgan tadqiqotlar asosida olingan ilmiy ishlanmalar mamlakatimizda bozor munosabatlarini shakllantirish, uni huquqiy asoslarini yaratish va mustahkamlash soxasida juda katta amaliy natijalar berdi. Bugungi kunda mulkchilik munosabatlarini tubdan o`zgarishi, bozor tizimiga asoslangan infratuzilmalarni vujudga kelishi va faoliyat yuritishi, tadbirkorlik subyektlari huquqiy maqomini belgilab qo`yilishida huquqshunoslik fani yutuqlari o`ziga xos negiz bo`ldi deb aytish mumkin. Biroq erishilgan natijalar yana xam salmoqliroq bo`lishi mumkin edi, agarda huquqshunoslik fanlari bo`yicha tadqiqotlarni tashkil etish, fan va amaliyotni uzviy bog`liqligini ta`minlash va fan yutuqlarini amaliyotga joriy etish bo`yicha puxta ishlangan oqilona tashkiliy huquqiy tizim yo`lga qo`yilganda. Xar qanday fan soxasi kabi huquq fanlari xam ijtimoiy voqelikni tushuntirib, izoxlab berish, uni anglab yetish istiqbolni bashorat qilish va amaliy muammolar yechimini berish bilan shug`ullanish lozim. Shu ma`noda olganda bugungi kunda huquqshunoslik fanlari iqtisodiy islohotlarni huquqiy ta`minlash soxasida jiddiy ishlar qila oladi. Afsuski ushbu soxada barcha huquq soxalari bir tekisda ijobiy samara barayotgani yo`q. Xozircha bu borada asosiy og`irlik markazi fuqarolik huquqi faniga tushmoqda. Mamlakatimiz mutaqillikga erishgandan buyon amalga oshirilgan iqtisodiyotni huquqiy tartibga solish bilan bog`liq ilmiy tadqiqotlarni, dissertatsiyalarni juda katta qismi sivilist olimlar tomonidan amalga oshirildi. Bunga mulk huquqi, majburiyat huquqi, shartnoma intizomi, yuridik shaxslar huquqiy xolati, mulkiy javobgarlik bo`yicha amalga oshirilgan o`nlab ilmiy tadqiqotlarni misol qilib ko`rsatish mumkin. Bu borada fuqarolik huquqi tomonidan erishilgan natijalar salmoqli ekanligini qayd etish bilan birga, fuqarolik huquqiy tadqiqotlar doirasi chegaralangangini qayd etish lozim. Gap shundaki fuqarolik huquqi ishtirokchilarni tengligi, mulkiy mustaqilligi va erk muxtoriyatiga asoslangan munosabatlarni tartibga soladi. Biroq iqtisodiy tizimda ushbu

www.arxiv.uz munosabatlar doirasiga kirmaydigan, biroq iqtisodiyotni rivojlanishida, boshqarishda muxim axamiyatga ega bo`lgan boshqacha munosabatlar guruxi xam mavjud. Bunday munosabatlar guruxiga tadbirkorlik subyektlari faoliyati ustidan davlat kontrol-nazoratini amalga oshirishda vujudga keladigan munosabatlar, tadbirkorlik subyektlarini ruyxatga olish, xisobaga qo`yish, litsenziyalar berish, turli imtiyoz va afzalliklar berish, monopolistik xarakatni cheklash, korporativ boshqarishni tashkil etish, soliq, bojxona va boshqa munosabatlar kiradi. Albatta bu munosabatlarni qisman ma`muriy huquq, bojxona huquqi, soliq huquqi, moliya huquqi xam o`rganishi mumkin. Biroq mamlakatimizdagi ushbu soxalar bo`yicha ilmiy tadqiqotlar iqtisodiy islohotlar bilan bog`liq ravishda deyarli o`rganilmayotganligini e`tirof etish lozim. Soliq huquqi, bojxona huquqi milliy huquq tizimida endi endi shakllanib kelmoqda. Iqtisodiy islohotlarni huquqiy ta`minlash soxasida xo`jalik tadbirkorlik huquqi juda ulkan ishlarni amalga oshirishi mumkin edi. Biroq ushbu soxa deyarli rivojlanmayapti, bunda bir nuqtada depsinib turish xolati mavjud. Bunday vaziyatni ro`y berishi ushbu soxa mutaxasislari e`tiborsizligi va uquvsizligi natijasi emas. Balki ilmiy tadqiqotlarni tashkil etish, ularni baholash, ilmiy darajalarni berish tartibidagi nomukammalliklar bilan bog`liq. Ma`lumki xo`jalik tadbirkorlik huquqi huquq fanlari turkumida 12.00.04 tartib raqamiga ega. Biroq ushbu ixtisoslik soxasi bo`yicha fan doktori ilmiy darajasiga ega bo`lgan olimlar mamlakatimizda yo`q, fan nomzodalari esa barmoq bilan sanarli. Bunday xolatni vujudga kelishi olimlarni xo`jalik tadbirkorlik huquqi bilan shug`ullanishga xoxishi yo`qligidan dalolat bermaydi. Toshkent Davlat yuridik institutida bir necha yildan buyon ellikdan ortiq ushbu ixtisoslik bo`yicha magistrlar tayyorlandi va ularning xar biri magistrlik dissertatsiyalari yozdilar. Biroq ularning ilmiy tadqiqotlarni davom ettirgan qismi xo`jalik tadbirkorlik ixtisosligi bo`yicha emas, asosan fuqarolik huquqi va qisman jinoyat huquqi bo`yicha ilmiy izlanishlarni davom ettirdilar. Demak bunda asosiy muammo xo`jalik tadbirkorlik huquqidan dissertatsiyalar ximoyasi bo`yicha ixtisoslashtirilgan kengashlar mavjud emasligi bilan izoxlanadi. Ixtisoslashgan kengashlar tuzish uchun esa mutaxassislar kerak

www.arxiv.uz bo`ladi. Zoxiran qaraganda muammo yopiq xalqa doirasida qolganday, yechimi yo`qdek bo`lib tuyuladi. Biroq ko`pgina MDH mamlakatlarida buni osongina yechimi bor. Ma`lumki fuqarolik huquqi va xo`jalik tadbirokrlik huquqi turdosh tarmoqlar xisobalandi. Xo`jalik tadbirkorlik huquqi aslida fuqarolik huquqi tarkibidan ajralib chiqqan. Ba`zi sivilist olimlar xatto xo`jalik tadbirkorlik huquqini fuqaolik huquqini kichik soxasi deb xisoblaydilar. Gap xo`jalik tadbirkorlik huquqini mustaqil tarmoqligi yoki unday emasligida emas, gap bu o`rinda xo`jalik tadbirkorlik huquqini rivojlantirish, uni iqtisodiy islohotlardan huquqiy ta`minlash bo`yicha samarali ilmiy ishlanmalar beruvchi soxaga aylantirish ustida bormoqda. Agar xo`jalik tadbirkorlik huquqi-12.00.03. fuqarolik huquqi ixtisosligiga qo`shilsa va xo`jalik protsessi fuqarolik protsessi 12.00.04. shifrida aloxida ilmiy tadqiqotlar yo`nalishini tashkil etsa muammo muvafaqqiyatli xal etilgan bo`lur edi. Yuqorida ko`rsatganimizdek ba`zi MDH mamlakatlari shunday yo`l tutdilar. Mamlakatimizda xam bunday tajribani qo`llash asosida sivilistika fani doirasida xo`jalik tadbirkorlik huquqi bo`yicha olimlarni, fuqarolik protsessi ixtisosligi doirasida xo`jalik protsessi bo`yicha olimlarni tayyorlashga imkon bo`lur edi. Iqtisodiy islohotlarni huquqiy ta`minlash bo`yicha ilmiy ishlanmalar samaradorligini oshirishda muayyan zaxira imkoniyatlar talaygina. Birinchi galda dissertatsiya mavzulari tanlashda sinchkovlik va istiqbolni ko`ra bilish, dolzarb, muxim amaliy nazariy axamiyatga ega bo`lgan muammolar bilan bog`langan tadqiqotlarga qo`l urish aloxida axamiyatga ega. Dissertatsiya mavzulari nafaqat tadqiqotchining o`zini ilmiy raxbarini, balki barcha tegishli soxa olimlari diqqai e`tiborida bo`lishi, ular tomonidan qizg`in muxokama qilinmog`i, tadqiqot rejasi xar tomonlama ko`rib chiqilmog`i lozim. Mana shunda ayrim dissertatsiyadagilar kabi o`rta miyonalik, quruq bayonchilik xolatlariga barxam beriladi. Dissertatsiya darslik emas, ilmiy tadqiqot muayyan ilmiy muammoni yechimi ishlab chiqilgan ekanini unutmaslik lozim. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil iyun oyida qabul qilingan normativ huquqiy xujjatlarini amalga oshirish iqtisodiyotni huquqiy tartibga solish soxasida xam, iqtisodiyotni boshqarish soxasida xam, tadbikorlarni huquqlari va

www.arxiv.uz qonuniy manfatlarini ximoya qilish soxasida xam yangi taraqqiyot yo`nalishlariga asos soladi. Bu esa huquqshunos olimlar oldiga ulkan vazifalar qo`yadi. Ular tadbirkorlarni huquqiy ximoya tizimini tashkiliy strukturasi, ximoya usullari va shakllarini huquqiy asoslari, bu borada moddiy huquqiy va protsessual huquqiy normalarning o`zaro nisbati, tadbirkorlar huquqlari buzilishini oldini olish, buzilgan huquqlarni tiklash, yetkazilgan zararlarni undirish, tadbirkorlik subyekti faoliyati ustidan davlat nazorati asoslari, shakllari, tekshiruvchi organlar vakolatlari, tekshirishlar tartibi, tekshirishlarni qonuniyligi, xolisligi va maqsadga muvofiqligini ta`minlashning yuridik kafolatini yaratish bo`yicha ilmiy izlanishlar olib borishlari talab etiladi. Albatta ushbu muammolar aloxida ilmiy tadqiqotlar uchun mavzu sifatida olinishi xam mumkin. Biroq fuqarolik huquqi bo`yicha, ma`muriy huquq, jinoyat huquqi, fuqarolik protsessi, soliq huquqi, bojxona huquqi bo`yicha tadqiqotlar olib borayotgan izlanuvchilar xam agar o`z tadqiqot mavzularini iqtisodiy islohotlarni huquqiy ta`minlash muammolari bilan bog`lash mumkin bo`lsa, bunday imkoniyatdan albatta foydalanishlari shart. Iqtisodiy islohotlarni huquqiy ta`minlash muammolarini o`rganuvchi tadqiqotchilar amaliyotni chuqur va xar tomonlama o`rganishlari lozim. Afsuski barcha tadqiqotlar xam bunga amal qiladi deb bo`lmaydi. Bunga asosiy sabab faqat tadqiqotchilarni amaliyotga nopisandlik bilan qarashi, nazariy masalalar qobig`iga o`ralib qolganligida emas, balki ilm-fan va amaliyot o`rtasida bog`lanish tizimi zaifligidadir. Bugungi kunda aksariyat ko`pchilik tadbirkorlik subyektlari xususiy mulkka asoslanadi. Binobarin ma`muriy asosga ko`ra ularning faoliyatini o`rganish sotsiologik va boshqa tadqiqotlar o`tkazish ancha murakkab masala. Ko`pchilik tadbirkorlik subyektlari, tegishli davlat idoralari va xizmatchilari bunga xar doim xam qiziqish bilan qarayvermaydilar. Binobarin huquqshunos olimlar tomonidan iqtisodiyotni o`rganish, tegishli axborotlarni olish tartibini belgilab qo`yish va bunda tijorat sirlari va konfedensial axborotlarni sir saqlanishini ta`minlashga rioya qilish dolzarb vazifa bo`lib qolmoqda. Huquqshunos olimlar tomonidan olingan ilmiy ishlanmalar natijalarini amaliyotda foydalanish tizimi xam takomillashtirishga muxtoj. Ko`p xollarda

www.arxiv.uz dissertatsiyalarda ilgari surilgan taklif va xulosalar faqat qog`ozlarda qolib ketmoqda. Extimol ilmiy ishlanmalar natijalari bo`yicha ma`lumotlar bazalarini, monitoringlarni tashkil etish to`g`risida o`ylab ko`rish lozim bo`lar edi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi, Oliy Xo`jalik Sudi, Bosh Prokuraturasi, Adliya Vazirligi xuzurida ilmiy maslaxat kengashlari doimiy faoliyat yuritadigan bo`lishi lozim. Iqtisodiyotni tartibga soluvchi qonunlar iqtisodiy islohotlarni xar bir bosqichida tanqidiy taxlil etilishi, ularning muqobil variantlari loyixalari yaratilishini rag`batlantirish vaqti keldi. Turli olimlarning qonunlarning muqobil loyixalari ilmiy jurnallarda dadil e`lon qilinishi, internet saxifalariga joylashtirilishi maqsadga muvofiq bo`lur edi. Iqtisodiyoni huquqiy tartibga solishning Konstitutsiyaviy tamoyillari Ma`lumki O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ishlab chiqilgan va qabul qilingan shart-sharoitlarda mamlakat iqtisodiy rivojining strategik maqsadi ya`ni bozor munosabatlari tizimini shakllantirish va mustahkamlash aniq va ravshan belgilab qo`yilgan edi. Biroq ushbu iqtisodiy tizimni barpo etish yo`llari, davlat va iqtisodiyot o`rtasidagi o`zaro munosabatlar, davlatni iqtisodiyotga huquqiy ta`sir ko`rsatish shakllari va vositalari xali mukammal ishlab chiqilmagan edi. Mana shunday sharoitda Konstitutsiyaning XII-bobi jamiyatni iqtisodiy negizi to`g`risida konstitutsyaviy normalarni o`zida mujassam etdi. Bugungi kunda ushbu normalar mazmunini taxlil etar ekanmiz, ularni nixoyatda zargarona aniqlik bilan belgilanganligi e`tirof etish lozim. Eng avvalo, Konstitutsiyada O`zbekiston iqtisodiyotining strategik taraqqiyoti bozor munosabatlarini rivojlantirish ekanligi o`z ifodasi topganligini qayd etish lozim. Demak, bozor munosabatlari tizimi O`zbekiston Respublikasida legitim Konstitutsiyaviy maqomga egadir. Binobarin xokimiyatning barcha bo`g`inlari qabul qiladigan chora-tadbirlar, barcha qonunlar agar ular iqtisodiyot

www.arxiv.uz bilan bog`liq bo`lsa, albatta bozor munosabatlari tizimini rivojlantirish maqsadini ko`zlashi lozim. Iqtisodiy soxada ma`muriy buyruqbozlik usullarini yoki rejaga asoslangan diriktiv raxbarlikni ifodalovchi xar qanday chora tadbirlar albatta O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 53-moddasiga zid keladi. Mulkchilik munosabatlari xar qanday jamiyat iqtisodiy negizining asosida yotadi. Xuddi shu sababli xam Asosiy qonunimizda mulkiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan qator Konstitutsiyaviy prinsiplar belgilab qo`yilgan. Birinchi galda O`zbekiston iqtisodiyoti negizini xilma xil shakllardagi mulk tashkil etishi belgilab qo`yilgan. Demak, bundan mamlakatimizda qandaydir mulk shaklini tanxo xukmron mavqe`ga ega bo`lmasligi to`g`risida xulosa chiqarish mumkin. Bu o`rinda Konstitutsiyada mulk shakllari sanab chiqilmaydi, ularning ro`yxati belgilab qo`yilmaydi. Bu esa kelgusida istiqbolda vujudga kelishi mumkin bo`lgan u yoki bu mulk shakllariga to`siqlar qo`yish istisno etilishini anglatadi. Konstitutsiyada shuningdek barcha mulk shakllarining tengligi va huquqiy jixatdan bab-baravar ximoya etilishi kafolatlanishi to`g`risida Konstitutsiyaviy prinsip o`z ifodasini topgan. Ushbu prinsip shunchaki deklarativ xarakterga ega bo`lmasdan, keyinchalik fuqarolik qonunlarida yanada rivojlantirildi va muayyanlashtirildi. Davlat – mulkdor, davlat mulki ya`ni ommaviy mulk mulkning aloxida shakli xisoblanadi. Biroq davlat na siyosiy xokimiyat subyekti sifatida, na qonun chiqarish xokimiyatini soxibi sifatida o`z mavqe`idan foydalangan xolda ommaviy mulk uchun aloxida imtiyozli xolatni belgilab bermaydi. Aksincha barcha mulk shakllarining teng huquqligi va huquqiy jixatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolati sifatida namoyon bo`ladi. Konstitutsiyada shuningdek mulk shakllari orasida xususiy mulk shakli to`g`risida aloxida so`z yuritiladi. Bir qarashda Konstitutsiyaning 53-moddasining birinchi qismi va 53-moddasi ikkinchi qismi orasida ziddiyat bordek tuyuladi. Agar 53-moddaning birinchi qismida barcha mulk shakllarining teng huquqligi rasman bayon etilsa, 53-moddaning ikkinchi qismida esa mulk shakllari ichida xususiy mulkka aloxida e`tibor beriladi. Aslini olganda bunday ziddiyat mavjud emas. Chunki garchi xususiy mulk aloxida ta`kidlab ko`rsatilsa xam,

www.arxiv.uz Konstitutsiyaning 53-moddasi ikkinchi qismi barcha mulk shakllari uchun ta`sir kuchiga ega. Shu bilan birga xususiy mulkka aloxida urg`u berilgani bejiz emas. Chunki Konstitutsiya qabul qilingunga qadar xususiy mulk amalda to`la qonli huquqiy maqomga ega bo`lmagan. Aksincha, nisbatan yaqin o`tmishda u qoralanib, yuridik jixatdan qonundan tashqari deb e`lon qilingan. Boshqa jixatdan olganda esa, aynan xususiy mulk erkin raqobat va shartnomalar erkinligi bozor munosabatlarini rivojlantirishning asosiy shartidir. Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun tadbirkorlar o`z mol mulklariga ega bo`lishi lozim. Davlat mulki, ommaviy mulk o`zining aloxida tayinlanish maqsad-vazifalariga ega. Bu vazifalar davlatning o`ziga xos funksiyalari, ya`ni mudofaa, xavfsizlik, sotsial funksiyalar, davlatni normal faoliyatini tashkil etish va shu kabilar bilan uzviy bog`liq. Binbarin iqtisodiyotda xususiy sektor subyektlari tadbirkorlikni asosiy sube`ktlari sifatida namoyon bo`lishi tabiiy. Bundan esa, xususiy mulkni jamiyat iqtisodiy negizini rivojlantirishda, bozor tizimi va tadbirkorlikni taraqqiy etishida asosiy moddiy- mulkiy manba bo`lishi to`g`risida xulosa kelib chiqadi. Demak, qonun chiqaruvchi Konstitutsiyaning 53-moddasi ikkinchi qismida xususiy mulkka urg`u berishi xar jixatdan o`rinli va maqsadga muvofiq bo`lgan. Navbatdagi Konstitutsiyaviy prinsip mulk daxlsiziligi bilan bog`liq. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan xollarda va tartibdagina mulkidan maxrum etilishi mumkin. Fuqarolik Kodeksida va boshqa qator qonunlarda mulk huquqini bekor bo`lish asoslari va tartibi batafsil belgilab qo`yilgan. Mulkdor xar qanday xolatda emas, balki o`zining g`ayrihuquqiy xarakatlari yoki jamiyat manfaatlari taqozosiga ko`ra, muayyan cheklangan xolatlardagina o`z mol mulkidan maxrum etilishi mumkin. Asosiy qonunimizda mulk huquqini mazmuni va mulkdor vakolatlarini amalga oshirish chegarasi belgilab qo`yilgan. Mulkdor vakolatlari eng avvalo o`z mol mulkiga o`z xoxishiga ko`ra egalik qilish,foydalanish, tasarruf qilishda namoyon bo`ladi. Biroq mulkdor vakolatlari mutlaqo chegarasiz emas. Mulkdor o`z mol mulkidan foydalanish jarayonida ekologik muxitga zarar yetkazmasligi, boshqa subyektlarni huquqlari xamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart.

www.arxiv.uz Konstitutsiyada jamiyat iqtisodiy negizlari bilan bog`liq yana bir prinsip bu - iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish ekanligi prinsipi xisoblanadi. Iqtisodiy faoliyat erkinligining moxiyati shundan iboratki fuqarolar va yuridik shaxslar qonunlarda ta`qiqlanmagan xar qanday iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanishlari mumkin. Ushbu iqtisodiy faoliyatni amalga oshiruvchisi tomonidan foyda olish maqsadi ko`zda tutilsa tadbirkorlik faoliyati xisoblanadi. Agarda bunday maqsadni ko`zlamasa xayriya, birgalikdagi faoliyat va shu kabi ko`rinishlarda namoyon bo`lishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyati erkinligi fuqaro yoki tijorat yuridik shaxsiga qonunda ta`qiqlanmagan xar qanday faoliyat soxasi bo`lsa tadbirkorlikni amalga oshirish imkonini beradi. Biroq xar qanday iqtisodiy faoliyatni, tadbirkorlikni va mehnat faoliyatini amalga oshiruvchi xar bir subyekt o`z faoliyati natijalaridan baxramand bo`luvchi iste`molchilar huquqi ustunligini unutmasliklari lozim. Bozor sharoitida xar qanday mehnat faoliyati, tadbirkorlik faoliyati va iqtisodiy faoliyat pirovard natijasi iste`molchilarning muayyan extiyojlarini qanoatlantirish xisobalandi. Binobarin ushbu tamoyilni davlatni iqtisodiyotini tartibga solishda qat`iy amalga oshirish shart bo`lgan o`ziga xos Konstitutsiyaviy prinsip sifatida e`tirof etish o`rinli bo`lur edi. Yuqoridagi Konstitutsiyaviy prinsiplar iqtisodiyotni tartibga soluvchi xar qanday qonunlar va normativ xujjatlar mazmunida yotuvchi asosiy raxbariy qoida bo`lib qolishi, ularni Konstitutsiyaga to`liq muvofiqligini ta`minlovchi asosiy yuridik shart xisoblanadi. Iqtisodiy islohotlar huquqiy asoslari rivojining yangi bosqichi Ma`lumki iqtisodiyotni huquqiy asoslarini mustahkamlash, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash, huquqiy ximoya tizimini shakllantirishda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan chiqarilgan farmonlar va qarorlar favqulodda muhim axamiyatga ega. Bu o`rinda xech qanday mubolag`aga yo`l qo`yilgani yo`q. To`g`ri, huquqiy demokratik davlatda huquq normasi bilan tartibga solinishga muxtoj bo`lgan ijtimoiy munosabat oliy yuridik kuchga ega bo`lgan xujjat – qonunlar bilan tartibga solinmog`i maqsadga muvofiq, chunki

www.arxiv.uz qonunlarda adolatli, xolis va samarali ishlaydigan yechimlar o`z ifodasini topadi degan fikr muloxaza keng tarqalgan. Uning tarafdorlari qonun osti xujjatlarida umummilliy manfaatlardan ko`ra mahkamaviy manfaatlar ustuvor bo`lib qolishi mumkinligidan xavotir bildiradilar. Vazirliklar va boshqa idoralar tomonidan qabul qilinadigan xujjatlarda bunday xavotirlik ba`zi xollarda muayyan asosga ega. Biroq qonun osti xujjatlari ichida Prezident farmonlari o`zining yuqori saviyasi bilan ajralib turadi. Garchi Konstitutsiyaning 94-m.ga asosan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib xamda ularni ijro etish yuzasidan farmonlar, qarorlar chiqarishi belgilab qo`yilgan va binobarin ular qonun osti xujjatlarini bir turi bo`lsa xam, ularning moxiyati va mazmuni aloxida o`zgacha axamiyat kasb etishini e`tirof etish lozim. Birinchidan, Prezident tomonidan qabul qilinadigan normativ xujjatlar xar qanday maxkamaviy manfaatlardan xoli, umummilliy manfaatlarni qat`iy va izchil ifodalaydi va ularni ximoya qiladi; Ikkinchidan, ushbu normativ xujjatlar iqtisodiyotdagi og`riq nuqtalar, mushkul muammolarni xal etishga qaratiladi. Albatta ushbu muammolar qonunlar orqali xam xal etilish mumkin va ba`zan shunday bo`ladi xam. Biroq qonunlarni ishlab chiqish, muxokama qilish va qabul qilish anchayin murakkab jarayon. Ushbu jarayon bir necha oylar davom etadi. Iqtisodiyotdagi vaziyat esa ba`zan muammoni zudlik bilan xal etishni, subyektlarni muayyan xarakatlarini sodir etishga yo`naltirishni talab etadi. Mana shunday xolatda Prezident normativ xujjatlari beqiyos axamiyatga ega bo`ladi. Bir vaqtlar xo`jalik yurituvchi subyektlar o`rtasida debitorlik va kreditorlik qarzlari eng yuqori darajaga ko`tarilganda Prezident farmoni orqali oldindan xaq to`lash, xaridorni to`lovga layoqatini tekshirish tartibi belgilab qo`yilganligi, veksellar bilan xar xil suiste`molliklar sodir bo`lib, ba`zi korxonalarda xatto ish xaqi xam veksellar bilan berila boshlanganda Prezident farmoni bilan aval veksel joriy etilishi qanday xaloskorlik vazifasini bajarganligi barchamizning yodimizda. Xolbuki bunday misollarni ko`plab keltirish mumkin.

www.arxiv.uz Uchinchidan, Prezedent qabul qiladigan normativ xujjatlar mazmuni davlat raxbarining shaxsi, aqliy saloxiyati bilan xam uzviy bog`liq ekanligini unutmaslik lozim. Mamlakatimiz raxbari barcha tub iqtisodiy isloxatlarning tashabbuskori, uning strategiyasi va taktikasini ishlab chiquvchisi bo`lgan O`zbekistonda Prezident normativ xujjatlari ularni amaliy dastaklari sifatida namoyon bo`lmay iloji yo`q. Shu ma`noda Prezident farmonlari iqtisodiyotni tartibga soluvchi normativ xujjatlar tizimida o`zining ijodiy yangi yechimga egaligi, yuqori samaradorligi, taraqqiyot sarxadlarini doimiy ravishda kengaytirib borishi bilan ajralib turadi. Prezident farmonida ilk marotaba o`z ifodasini topgan normativ yechimlar keyinchalik huquq-tartibot tizimini, qonunlarni tarkibiy qismiga aylanib qolganligi bejiz emas. Masalan, yerga nisbatan ilk xususiy mulkchilik, fermer xo`jaliklarini xususiy korxona sifatidagi moxiyatini ochib berish, xorijiy investitsiyalar uchun qulay shart-sharoitlar belgilash, aksiyadorlar jamiyatini yirik ishlab chiqarishni tashkiliy-huquqiy shakli sifatida qo`llash lozimligining huquqiy asoslari dastlab Prezident farmonlarida ilgari surilgan edi. Prezident normativ xujjatlarning o`ta yuqori sifati va yuksak samaradorligi, iqtisodiy isloxatlarni yangi yo`nalishlarni, yangi ufqlarini ochib borishi yurisprudensiya fanida o`ziga xos fenomen sifatida tadqiq etilmog`i lozim. Bu soxadagi tajriba boshqa qonun osti xujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilish soxasi uchun muayyan darajada foydali bo`lishi mumkin. Prezidentimizning iqtisodiy isloxatlarni amalga oshirishdagi yetakchilik mavqei u tomonidan 2005 yil iyun oyida chiqarilgan normativ xujjatlarda yana xam yaqqol namoyon bo`ldi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2005 yil 14 iyunda chiqarilgan "Bozor isloxatlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish soxasidagi ustuvor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to`g`risida" farmoni, 2005 yil 14 iyunda "Tadbirkorlik subyektlarini huquqiy ximoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida" farmoni chiqarildi, 2005 yil 15 iyunda "Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan xisobot tizimini takomillashtirish va uni

www.arxiv.uz noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to`g`risida" Qarori qabul qilindi. 2005 yil 21 iyunda "Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag`batlantirish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida" farmoni, 2005 yil 24 iyunda "Tadbirkorlik subyektlarining xo`jalik soxasidagi huquqbuzarliklari uchun moliyaviy javobgarlikni erkinlashtirish to`g`risida" farmoni chiqarildi. Xar bir huquqiy xujjat o`z moxiyatiga ko`ra bir-birlari bilan uzviy bog`liq va yagona pirovard maqsad – mamlakatimizda tadbirkorlikni yanada rivojlantirish, tadbirkorlarni huquq va manfaatlari kafolatlarini mustahkamlashga qaratilgan. Yuqori darajada rivojlangan xar bir jamiyatda xar bir inson, xar qanday korxona, muasasa, tashkilot o`z faoliyatini huquq normalari asosida tashkil etadi. Tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlari huquqlari va burchlari oqilona qonuniy asoslarini yaratish mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishining muxim sharti xisoblanadi. Xuddi shu sababli xam Prezidentimiz farmonida tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi barcha huquqiy xujjatlarni qayta ko`rib chiqish, ularni iqtisodiy isloxatlarning maqsad, vazifa va asosiy ustuvor yo`nalishlaridan kelib chiqqan xolda shakllantirish va eng asosiysi ularni shunchaki quruq bayonnoma bo`lmasdan xayotda amalda qo`llanishini, ishlashini ta`minlash mexanizimini yaratish vazifalari qo`yilgan. Ma`lumki, bozor munosabatlarini shakllantirish va mustahkamlash jarayonida davlat bosh isloxatchi rolini o`ynaydi. Davlat nafaqat iqtisodiyotni huquqiy asoslarini yaratadi, balki uning ijrosini ta`minlaydi. Tadbirkorlik subyektlari faoliyati ishtirokchilari o`z majburiyatlarini bajarishlari ustidan davlat idoralari nazorati amalga oshiriladi. Biroq bunday nazorat qonun doirasida va qonun asosida bo`lmog`i shart. Ayrim mansabdor shaxslar bundan o`z g`arazli maqsadlarida yoxud suiste`molliklar yo`lida foydalanmasliklari lozim. Xuddi shu sababli nazorat organlarining raxbarlari tadbirkorlik subyektlarini o`z vakolatlari va nazorat soxasi doirasidan tashqari masalalar bo`yicha xar qanday tekshiruvlar o`tkazganligi uchun shaxsan javobgarligi belgilab qo`yildi. Endilikda qanday

www.arxiv.uz davlat idorasi bo`lishidan qat`iy nazar tadbirkorlik subyektlarini xuda-bexudaga tekshirish xolatlariga barxam beriladi. Ayniqsa bu borada huquqni muhofaza qiluvchi idoralari (prokuratura, ichki ishlar, milliy xavfsizlik organlari) vakolatlari jiddiy chegaralab qo`yildi. Tadbirkorlik subyekti faoliyatini rejadan tashqari tekshirishga asos bo`lib: yo huquqni muhofaza qiluvchi idorani qo`zg`atilgan jinoyat ishi yuzasidan tekshirishni tayinlash to`g`risidagi qarori; yoxud shunday tekshirishlarni o`tkazish to`g`risida nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo`yicha maxsus vakolatli organning qarori xisoblanadi. Ko`p xollarda qo`zg`atilgan jinoyat ishi tadbirkorlik subyektining faoliyati bilan bevosita bog`lanmagan, boshqa subyekt faoliyati bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Bunday xolda faoliyati yuzasidan jinoyat ishi qo`zg`atilgan subyekt bilan tadbirkorlik subyekti o`zaro munosabatda bo`lgan bo`lsagina, yuqoridagi asoslardan biri mavjud bo`lsa va o`sha o`zaro munosabatlar doirasidagina muqobil tekshirishga yo`l qo`yiladi. 2005 yil iyun oyida Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan normativ xujjatlar iqtisodiy isloxatlarni huquqiy ta`minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish soxasida o`ziga xos yangi bosqichni boshlab berdi. Ushbu bosqichning moxiyati tadbirkorlar bilan davlat organlari, mansabdor shaxslar o`rtasida o`zaro ishonch, xayrixoxlik va xolislikka asoslangan o`zaro munosabatlar tartibini, tizimini joriy etishda yaqqol ko`rinadi. Albatta, bunday tizim, tartib birdaniga shakllanmaydi. Bozor munosabatlariga o`tishning ilk bosqichlarida tadbirkorlikni huquqiy asoslari zaif bo`lgani, tadbirkorlar faoliyati bo`yicha davlat nazorati yo`lga qo`yilmagani xech kimga sir emas. O`sha davrda asosiy vazifa korxonalar o`rtasida ma`muriy asosda joriy etilgan xo`jalik aloqalarini izdan chiqishi sharoitlarida iste`mol bozorini to`ldirish edi. Bozor munosabatlarini rivojlantirib borgan sayin tadbirkorlik faoliyatini qonun asosida tashkil etish, bunda davlat nazorati tartibi joriy etishga zarurat tug`ildi. Gap shundaki tadbirkorlik faoliyatini amalga

www.arxiv.uz oshirilishida tadbirkorlar bilan davlat organlari, tadbirkorlar va iste`molchilar o`rtasida o`ziga xos munosabatlar turkumi vujudga keladi. Davlat idoralari tadbirkorlik subyektlari tomonidan tegishli qonunlarga rioya qilinishi, soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar o`z vaqtida va to`g`ri xisob-kitoblar asosida to`lanishi va tovarlar, ishlar, xizmatlar yuqori sifatli bo`lishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar. Bozor munosabatlariga o`tish bosqichlarida tadbirkorlik subyektlari faoliyati ustidan davlat nazorati nisbatan doimiy va qattiq ko`rinishga ega bo`ladi. Buning sababi shundaki xali doimiy professional tadbirkorlar qatlami vujudga kelmagan, demakki tadbirkorlik subyekti muayyan faoliyat bilan uzoq muddat muntazam shug`ullanmaganligi sababli o`z faoliyatini mukammal, miridan sirigacha egallab olmagan, belgilangan tartib qoidalarni xam puxta bilmasligi sababli bilib-bilmas xar xil qoidabuzarliklarga yo`l qo`yishi mumkin. bunday sharoitda doimiy va qattiq nazorat tadbirkorlik subyektlarida ma`suliyat tuyg`usini oshiradi, qoidabuzarliklarni o`z vaqtida bartaraf etilishiga xizmat qiladi, tadbirkorlik majburiyatlarini o`z vaqtida va tegishli darajada bajarilishini ta`minlaydi. Muayyan davrlarda ushbu tartibni qattiqroq bo`lishi talab etildi. Bunda asosiy maqsad tadbirkorlarni qonun talablariga qat`iy rioya qilishi, sheriklar va iste`molchilar manfaatlarini xurmat qilish, xisobot va moliya intizomini tegishli darajada bajarishga o`rgatish, xar xil suiste`molliklar va huquqbuzarliklardan saqlanish ko`nikmasini vujudga keltirish edi. Ushbu vazifa bugungi kunda deyarli bajarildi. Xuddi shunday sharoitda avvalgi tartibni saqlab qolish maqsadga muvofiq emas edi. Ushbu tartibni soddalashtirish, tadbirkorlarni nazorat-tekshiruvchi organlarga bog`liqligini eng minimal darajaga keltirish talab etilar edi. Tadbirkorlik – bu eng avvalo tashabbus ko`rsatib ishlash xisoblanadi. Demak, tadbirkor xadeb davlat amaldorini qosh-qovog`iga qarashi, unga xisob berishi uni xam tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni bajarish, tovar ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatishidan chalg`itadi, xam tashabbus va mustaqillikni bo`g`adi. Albatta bunday qattiq nazorat va xisobotlar tartibi kichik biznes subyektlari uchun ayniqsa zararlidir. Chunki kichik biznesda tadbirkorlik yo yakka tadbirkor yoxud 15-20 kishidan iborat mikrofirmalarda amalga oshiriladi. Bunda

www.arxiv.uz bir shaxsning o`zi xam direktor, xam buxgalter, xam huquqshunos, xam ta`minotchi vazifalarini bajaradi. Uning ish vaqtining xar daqiqasi oltindan qimmat. Endilikda kichik biznes subyektlari o`z tadbirkorlik faoliyatini yanada to`laqonli va samarali tashkil etish imkoniga ega bo`ladilar. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2005 yil iyul oyida qabul qilingan normativ xujjatlarning xar biri o`z ta`sir doirasi bo`yicha mamlakatimiz iqtisodiyotini va tadbirkorlik faoliyatini rivoji uchun juda katta qulay imkoniyatlarni yaratib beradi. Ularning xar biri mazmuni, beradigan samarasi xaqida mutaxasislar va tadbirkorlar ommaviy axborot vositalarida to`la va chuqur mazmunli chiqishlar qildilar, fikr-muloxazalar bildirdilar. Ularga to`liq qo`shilgan xolda ushbu normativ xujjatlarni axamiyatini faqat shular bilangina cheklanmasligini qayd etish lozim. Eng avvalo ushbu normativ xujjatlar tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni, iqtisodiyotni erkinlashtirishni qat`iy va izchillik bilan amalga oshirilishiga bo`lgan ishonchni mustahkamladi. Tadbirkorlarni huquqiy ximoya tizimini samarali ishlashiga huquqiy kafolat yaratdi. Va nixoyat iqtisodiyotda va tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solishda qonunlarga aniq va og`ishmay rioya qilish jarayonini mustahkamladi. Masalan, agar ilgari tadbirkorlarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar deb atalmish choralarni ko`p xollarda yuridik ma`lumotga ega bo`lmagan tekshiruvchi organlar xodimlari qo`llagan va bunda ba`zan bilib-bilmay qonunlarni qo`llashda xatoliklar ro`y bergan bo`lsa, endilikda ularni faqat sud qo`llaydi va bu xolat esa qonuniylik, xolislik va adolatni ta`minlashga xizmat qiladi. 2005 yil 5 oktabrda "Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida" O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni chiqarildi. Ushbu farmon davlat raxbari tomonidan shu yil iyun oyida chiqarilgan normativ huquqiy xujjatlarni mantiqiy davomi bo`ldi. Chunki bunday farmonni qabul qilish to`g`risida norma O`zbekiston Respublikasi Prezidentini 2005 yil 14 iyunda chiqargan "Tadbirkorlik

www.arxiv.uz subyektlarini huquqiy ximoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risidagi" Farmonining 4-5 bandlarida nazarda tutilgan edi. Endilikda mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo`jaliklarining moliyaviy xo`jalik faoliyatini xar 4 yilda ko`pi bilan bir marta, boshqa tadbirkorlik subyektlarini esa xar 3 yilda ko`pi bilan bir marta reja asosida moliyaviy xo`jalik faoliyatini tekshirishga yo`l qo`yiladi. Ilgarigi tartibga ko`ra esa nazorat qiluvchi organlar tomonidan reja asosida maxsus vakolatli idora qaroriga ko`ra bir yilda bir marta tekshirish mumkin edi. (Agarda tadbirkorlik subyektlari soliq va boshqa majburiy to`lovlarni o`z vaqtida va to`liq xajmda to`lagan bo`lsalar, tegishli qoidalarga rioya qilgan bo`lsalar va yillik auditorlik xulosalari mavjud bo`lsa, ikki yilda bir marta tekshirish o`tkazish mumkin edi.) Ma`lumki tadbirkorlik subyektini moliyaviy xo`jalik faoliyatini tekshirish tadbirkorni o`zining asosiy faoliyatidan chalg`itadi. U muayyan vaqt davomida (tekshirish bir oygacha davom etishi mumkin.) tekshiruvchilarga xujjatlar taqdim etish, savollariga javoblar va izoxlar berish, ularni qosh-qovog`iga qarab turishga majbur bo`ladi. Tadbirkorlik tashabbus ko`rsatib, tavakkalchilik bilan ishlash demakdir. Xar xil tekshirishlar eng avvalo tashabbusni va tavakkalchilik tuyg`ularini keskin so`ndiradi. Xuddi shu sababli xam rejali tekshirishlarni keskin qisqartirilishi tadbirkorlik subyektlari uchun erkinliklar doirasini kengaytiradi va qulayliklar vujudga keltiradi. Farmonda ko`rsatilishicha yangi tashkil qilingan mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo`jaliklarining moliyaviy xo`jalik faoliyatini ular davlat ro`yxatiga olingan kundan boshlab ikki yil mobaynida reja asosida tekshirishga yo`l qo`yilmaydi. Demak ular bemalol va xotirjam ravishda o`zlarining kuch g`ayrat va e`tiborlarini xo`jalik ishlab chiqarish faoliyatlariga qaratishi mumkin. Bir necha tumanlarda, turli xududlarda o`zining ishlab chiqarish binolari, savdo va xizmat ko`rsatish shaxobchalariga ega bo`lgan boshqacha aytganda, tarkibiy bo`linmalari turli xududlarga sochilib ketgan xo`jalik yurituvchi subyektlar uchun o`ziga xam xos qulayliklar yaratildi. Endilikda xududiy soliq organlari tomonidan boshqa tumanlarda ro`yxatga olingan tadbirkorlik

www.arxiv.uz subyektlarini ishlab chiqish binolari, savdo shoxobchalari qayerda joylashganidan va xizmatlar ko`rsatiladigan joydan qat`iy nazar ularning moliyaviy xo`jalik faoliyatini tekshirish takrorlanishga yo`l qo`yilmagan xolda tadbirkorlik subyekti ro`yxatga olingan joydagi tegishli soliq organlari bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Demak bunda bu tuman xududidagi ishlab chiqarish bo`linmasiga bir kuni, boshqa tuman xududidagi ishlab chiqarish bo`linmasiga boshqa kuni tekshiruvchilar kelib tekshirishlar o`tkazish xollari istisno etiladi. Tadbirkorlik subyektini nafaqat tekshirishlarni o`tkazish jarayoni, balki ko`proq tekshirishlarni yakuni tashvishga soladi. Ilgari tekshirishlar bo`yicha aniqlangan kamchiliklarni tuzatish majburiyati tadbirkorga yuklangan xolda yana buning ustiga kamchiliklarga yo`l qo`ygani uchun tadbirkorning o`ziga nisbatan xam moliyaviy jazo choralari qo`llanilar edi. Bu esa bir huquqbuzarlik uchun ikki jazo kabi nomaqbul tartibni keltirib chiqaradi. Endilikda farmonda ko`rsatilganidek tadbirkorlik subyektlari tekshirish natijalari bo`yicha nazorat organlarining taqdimnomalarini bajargan, shuningdek yetkazilgan zararni belgilangan muddatda to`la xajmda qoplagan, shu jumladan penyani to`lagan taqdirda ularga nisbatan moliyaviy jazo choralari qo`llanilmaydi. Bunday norma tadbirkorlik subyekti tomonidan kamchiliklarni yashirishga xarakat qilish yoki tekshiruvchilar bilan "o`zaro til topish"ga urinishlari uchun xech qanday sabab va asos qoldirmaydi. Farmonda tekshiruvchi organlar ma`suliyatini kuchaytirish bo`yicha xam qator choralar belgilandi. Nazorat organlarining mansabdor shaxslari tadbirkorlik subyektlari ruxsatsiz tekshirilganligi va ularning xo`jalik faoliyatiga noqonuniy aralashganligi uchun yetkazilgan iqtisodiy zararni o`rni qoplangan xolda intizomiy, ma`muriy va xatto jinoiy javobgarlikka tortiladilar. (masalan, o`z xizmat vakolatlardan tashqari chiqib, suiste`mol qilganlik, o`z xizmat burchiga nisbatan sovuqqonlik qilganlik va shu kabilar.) Farmonga ko`ra O`zbekiston Respublikasi Bosh Prokuraturasiga nazorat va huquqni muhofaza qilish organlarining tekshirishlarni tayinlash va o`tkazish borasida belgilangan tartibga qat`iy rioya etish, tadbirokrlik

www.arxiv.uz subyektlarining huquq va manfaatlarini ximoya qilish yo`lidagi faoliyati ustidan muntazam nazorat qilish majburiyati yuklatilgan. Farmonnnig yana bir muxim jixati shundan iboratki endilikda rejali tekshirishlar jadvallari va muddatlari mansabdor shaxsni o`z xoxishiga ko`rsa emas, balki aniq asoslangan tamoyillar asosida tuziladi. Bunda albatta tadbirkorlik subyektini faoliyat turi, mulkchilik shakli, tuzilmalar tarkibi, boshqarish tartibi kabilar xisobga olinadi. Masalan, qishloq xo`jalik korxonalari xo`jalik faoliyati qizg`in bo`lgan davrlarda (bahorgi ekish, ekinlarni parvarish qilish, xosilni yig`ib- terish va shu kabi) davrlarda tekshirishga yo`l qo`yilmaydi. Ushbu farmonda rejadan tashqari tekshirishlar o`tkazishga ruxsat berish faqat qonunda belgilangan asoslarda, favqulotda xolatlarda yo`l qo`yilishi ko`rsatildi. "Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risidagi" qonunning 12-moddasiga ko`ra rejadan tashqari tekshirishlar quyidagi xollarda o`tkazilishi mumkin: agar tekshirish o`tkazish zaruriyati O`zbekiston Respublikasi Xukumati qaroridan kelib chiqsa; nazorat qiluvchi organga xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan qonunlar va boshqa qonun xujjatlari buzilganligi to`g`risida qo`shimcha ma`lumotlar kelib tushganda (yumaloq xatlar, anonim arizalar xisobga olinmaydi.); favqulotda vaziyatlar yuzaga kelinishining oldi olinayotganda; sanitariya-epidimologiya vaziyati murakkablashganda, shuningdek qo`shni davlatlardan yuqumli kasalliklar kirib kelishi extimoli vujudga kelganda. Bundan tashqari xech qanday xolatda tekshirishga yo`l qo`yilmaydi. Yuqoridagi chora tadbirlar tadbirkorlik subyektlari huquq va erkinliklar doirasini yanada kengaytiribgina qolmasdan, balki ular uchun qulay shart- sharoitlar xam vujudga keltiradi. Davlat-tadbirkor o`rtasidagi munosabatlarda tadbirkorga nisbatan ishonch va xayrixoxlik munosabatlari mustahkamlanayotganligan dalolat beradi. Prezident tomonidan chiqarilgan huquqiy xujjatlar tadbirkorlikni tartibga soluvchi qonun xujjatlarini qayta ko`rib chiqish, yangilash jarayonini xam

www.arxiv.uz boshlab berganini aloxida qayd etmoq lozim. Prezident huquqiy xujjatlarida iqtisodiyot soxasidagi qonunlarni takomillashtirishda dasturilamal bo`lishiga loyiq konseptual g`oyalar mavjud. Ushbu huquqiy xujjatlar mazmunidan quyidagi tamoyillarni ilg`ab olish mumkin: tadbirkorlik faoliyatini umumiy huquqiy asoslarini belgilashda tadbirkorlar uchun qulay shart-sharoitlar belgilash, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirishni davlat siyosati darajasiga ko`tarish, mumkin qadar tadbirkorlar huquq va erkinliklari doirasini kengaytirib borish; tadbirkorlar ustidan davlat nazorati va tekshiruvi tartibini belgilaganda tadbirkorlarga xayrixoxlik, xolislik va faoliyatiga xalaqit bermaslik maqsadini ko`zlagan xolda munosabatda bo`lish; tadbirkorlar tomonidan huquqbuzarliklar sodir etish xollarida ularga nisbatan kechirimli bo`lish, huquqbuzarlik oqibatlarini tugatishga yordam berish, yetkazilgan zararlarni to`lagan xollarda jazoni qo`llamaslik moliyaviy sanksiyalar xajmini oqilona miqdorlarda belgilash ularni qo`llash asoslarini aniq belgilab qo`yish; tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga soluvchi qonun osti xujjatlari, ayniqsa maxkamaviy xujjatlarni qisqartirib borish, ularni tizimga solish, ular o`rtasida qarama-qarshiliklar va ziddiyatlarni bartaraf etish; tadbirkorlar huquqlarini sud orqali ximoya qilish tartibini mustahkamlash, xo`jalik sudlari, umumiy yurisdiksiyali sudlar bilan bir qatorda ma`muriy sudlar xakamlik sudlarini joriy etish va ular faoliyatini tashkiliy-huquqiy asoslarini yaratish. Qat`iy ishonch bilan ta`kidlash joizki O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2005 yil iyun oyida qabul qilingan normativ xujjatlarga aniq va qat`iy rioya qilish nafaqat tadbirkorlikni yanada rivojlantirish va tadbirkorlar huquqlari va erkinliklarini mustahkamlashga imkon beribgina qolmasdan,balqi iqtisodiy isloxatlarni tub mazmunini o`zgartiruvchi huquqiy asos, sud-huquq tizimini takomillashtirib sifat jixatdan yangi bosqichga ko`taruvchi yuridik zamin xizmat qiladi.

www.arxiv.uz 1.4.§ Davlat bosh islohotchi O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishgandan so`ng uning oldida ma`muriy buyruqbozlik tizimidan bozor munosabatlari tizimiga o`tish uchun iqtisodiy-huquqiy islohotlarni amalga oshirish vazifasi ko`ldalang bo`ldi. Bunday islohotlarni amalga oshirish strategiyasi va taktikasi prezidentimiz tomonidan ishlab chiqildi, uning asosiy g`oyasi iqtisodiy islohotlarni davlatni bosh islohotchi sifatida ta`sir kuchidan foydalangan xolda huquqiy maydonda amalga oshirish edi. Agar ma`muriy buyruqbozlik tizimida davlat yagona mulkdor barcha korxonalarning egasi sifatida ma`muriy vositalar va plan orqali iqtisodiyotga ta`sir ko`rsatish imkoniyati mavjud bo`lsa, bozor tizimiga o`tish davrida yuqoridagi usullar bozor tizimiga zid bo`lganiligi sababli davlat yuqoridagi vositalardan foydalana olmasligi aniq ravshan edi. Ma`lumki bozor tizimi xususiy mulk, tadbirkorlik, erkin raqobat va iste`molchilar huquqlarini ustuvorligiga asoslanadi. Bunday tizimni joriy etish uchun esa siyosiy xokimiyat sohibi bo`lgan davlat yagona mulkdor sifatida iqtisodiyotda xukmronlik mavqeidan voz kechishi talab etiladi. Bir qarashda bunda ziddiyatli vaziyat vujudga keladi. Bir tomondan davlat iqtisodiyoti bozor tizimini shakllantiruvchi bosh islohotchi. Ikkinchi tomondan iqtisodiyotda davlatni yakka xukmdorligini cheklab tadbirkorlik subyektlarini erkin va mustaqil faoliyat yuritishini ta`minlovchi kuch sifatida maydonga chiqishi talab etilgan. Davlat ushbu muammoni xal etishda qonun kuchida bozor tizimiga mos uni maqsadga muvofiq yo`naltiruvchi huquqiy xujjatlar ishlab chiqish, qabul qilish, uni amalga oshirish va ijrosini nazorat qilish vakolatlaridan g`oyat maxorat bilan foydalandi. Bozor tizimi huquqiy asoslari eng avvalo O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o`z ifodasini topgan. Unda iqtisodiy tizim bozor munosabatlariga asoslanishi belgilab qo`yilgan. Keyinchalik bozor munosabatlarini asosiy omili bo`lgan Fuqarolik Kodeksi qabul qilingan va bu bozorning huquqiy asoslarini uzil kesil ta`minlab berdi. Iqtisodiy islohotlarning ilk bosqichida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo`yicha chora tadbirlar amalga oshirildi. Davlat

www.arxiv.uz izchillik bilan mulkni o`z egalariga haqiqiy tadbirkorlarga bera boshladi. Boshqa MDH davlatlarida bo`lganidek, bunda birdaniga va birvarakayiga qandaydir vaucherlar orqali xususiylashtirilmasdan, aniq maqsadli va ko`p bosqichli xususiylashtirish jarayoni belgilab chiqildi. Kichik xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat turar joy fondida ijaraga turgan fuqarolar tekin yoki ramziy xaq evaziga ko`chmas mulk egalariga aylandilar. Avval kichik va o`rta korxonalar ishbilarmon tadbirkorlar qo`liga o`tdi. Mamlakatda mulkchilik munosabatlarini jiddiy o`zgarishi xususiy mulk mavqeini mustahkamlanishiga, mamlakatda mulkdorlar sinfi qatlamini vujudga kelishi uchun zamin yaratilishi uchun asos bo`ldi. Xususiy mulkdorlar huquqlari kengaytirildi va ularni amalga oshirish uchun yuridik kafolatlar belgilab qo`yildi. Davlat iqtisodiy islohotlarni amalga oshirar ekan birinchi galda iqtisodiyotga raxbarlik qilish usullarini xam o`zgartirdi. Sovet davridan meros bo`lib o`tgan iqtisodiyotni xar xil tarmog`iga muayyan vazirlik orqali idora qilish prinspidan voz kechildi. Juda ko`p vazirliklar, davlat qo`mitalari tugatildi. Bu esa o`sha tarmoqdagi tadbirkorlik subyektlarini erkinligi va mustaqilligini kengaytirdi, ularni byurokratik apparat iskanjasidan xalos qildi. Muayyan tarmoq korxonalari o`z faoliyatlarini o`zaro muvofiqlashtirish uchun assosatsiyalar va konsernlar tuzdilar. Vazirliklardan farqli ravishda ular korxonalar erkinligi va mustaqilligini saqlagan xolda o`zaro birlashib faoliyat yuritishlariga xam sharoit yaratib berildi. Ma`muriy buyruqbozlik tizimida davlat moddiy-texnika, xom ashyo, yoqilg`i, energetika resurslarini taqsimlovchi mexonizm vazifasini xam bajarar edi. Bunda aniq belgilab qo`yilgan baholar, limitlar, fondlar orqali ish ko`rilar va byurokratik apparat tomonidan xar xil suiste`molliklar sodir bo`lish uchun zamin mavjud edi. Iqtisodiy islohotlar jarayonida ushbu davlat taqsimi mexonizmiga barxam berildi. Uning o`rniga ulgurji savdo bozori vujudga keltirildi va unga muvofiq infratuzilmalar yaratildi. Ushbu infratuzilmalar tizimida birjalar, yarmarkalar yetakchi mavqeni egalladilar. Barcha xo`jalik yurituvchi subyektlar birjalar va yarmarkalar orqali mavjud mablag`larga ega bo`lgan xolda o`zlariga

www.arxiv.uz zarur xom ashyo, energiya, yoqilg`i va moddiy texnika vositalarini sotib olish imkoniga ega bo`ldilar. Iqtisodiy islohotlar jarayonida bank, moliya, kredit soxasida judda katta ishlar amalga oshirildi. Xususiy tijorat banklari vujudga keldi. Ular faoliyatining huquqiy asoslari belgilab qo`yildi. Tadbirkorlik subyektlariga xam, axoli uchun xam pul operatsiyalarini amalga oshirish o`z extiyojlari uchun kreditlar olish imkoniyatlarini ta`minlab berdi. Iqtisodiy islohotlar tashqi iqtisodiy aloqalar soxasida xam izchillik bilan amalga oshirildi. Xar bir xo`jalik yurituvchi subyekt xorijiy sheriklar bilan iqtisodiy aloqalar o`rnatish imkoniga ega bo`ldilar, ularni dunyo bozoriga chiqishi, jaxon bozoridagi konyunkturani o`rganishi, raqobat muxitini o`rganishi tadbirkorlik subyektlarimiz uchun yangi texnika, texnologiyalar beradigan avfzalliklarni anglab yetishga imkon berdi. Bu esa O`zbekistonni yaqin kelajakda dunyo bozorida xom ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar, tayyor maxsulot yetkazib beruvchi mamlakatga aylanishiga imkon beradi. Iqtisodiy islohotlar soxasida eng katta yutuq bu O`zbekistonda tadbirkorlik subyektlarini xukmdor mavqega ega bo`lganligi, tadbirkorlar sinfini shakllantirilganligi xisoblanadi. Mamlakatimizda tadbirkorlik subyektlari tashkiliy huquqiy shakllarini huquqiy maqomi aniq belgilab qo`yilgan. Bugungi kunda xususiy korxonalar xo`jalik shirkatlari, ma`suliyati cheklangan jamiyatlar va aksiyadorlik jamiyatlari, ishlab chiqarish koperativlari shaklida ming-minglab korxonalar faoliyat yuritmoqdalar. Ushbu korxonalar butun dunyoda o`zini oqlagan korparativ boshqaruv asosida ushbu korxonalar mulkdorlari muassislari va ishtirokchilari tomonidan samarali boshqarish mexonizmi qaror topdi. Bugungi kunda mamlakatimizda tadbirkorlar tadbirkorlik soxasida o`z sayi xarakatlarini va kapitallarini birlashtiruvchi ulardan oqilona foydalanish uchun barcha shart- sharoitlar yaratib berildi. O`zbekiston xududida tovarlar, kapitallar va mehnat resurslarini erkin xarakat qilish uchun yuridik asoslar vujudga keltirildi. Bozor tizimida ishlab chiqarish, iste`mol o`rtasidagi o`zaro aloqalar talab va taklif asosida yo`lga qo`yiladi. Ma`muriy tizimda esa bunday munosabat yuqoridan

www.arxiv.uz beriladigan deriktivalar, rejalar asosida tashkil etilar edi. Bozor sharoitida reja va deriktivalar o`rnini bosadigan, ulardagi salbiy illatlardan xoli bo`lgan xo`jalik yurituvchi subyektlarni erkinligi, mustaqilligi va mulkiy javobgarligi ta`minlangan xolda bir birlarini aloqalarni yo`lga qo`yadigan iqtisodiy huquqiy mexonizm zarur edi. Mamlakatimiz prezidenti zukkolik bilan xo`jalik shartnomalari xuddi shunday mexanizm rolini o`tashini ko`rsatib berdi. O`tish davrini dastlabki davrlarida korxonalar o`rtasida mavjud aloqalar izdan chiqqan sharoitda xo`jalik raxbarlarining boshqa korxonalar bilan o`z xo`jalik munosabatlarini shartnoma asosida tashkil etish ko`nikmasini xosil etish jarayoni ancha qiyin kechdi. Dastlab shartnomani moxiyatini undan o`z maqsadlari yo`lida samarali foydalanish imkoniyatlarini hamma xam tushunib yeta vermadi. Shu sababli xam qator prezident farmonlarida va qarorlarida shartnoma intizomini mustahkamlash, shartnoma shartlariga qat`iy rioya qilish, tadbirkorlarda shartnoma ichki madaniyatini shakllantirish, shartnomaviy javobgarlikni takomillashtirish bo`yicha qat`iy normalar belgilab qo`yildi. Natijada bugun shuni ishonch bilan aytish mumkinki shartnoma bugungi kunda turli mulk shakllariga asoslangan tadbirkorlik subyektlari o`rtasida o`zaro iqtisodiy aloqalarni tartibga soluvchi, o`zaro majburiyatlarni aniq og`ishmay tegishli darajada bajarilishini ta`minlovchi yuridik vosita vazifasini bajarmoqda. Xatto davlat xam sotsial organizm sifatida o`z extiyojlarini ta`minlash uchun tegishli xo`jalik yurituvchi subyektlar bilan shartnomaviy munosabatlarga kirishmoqda. Bunday shartnomaviy munosabatlarda davlat teng huquqli oddiy taraf sifatida ishtirok etadi. O`zini siyosiy xokimiyat subyekti sifatidagi mavqeidan foydalanmaydi. Davlat muayyan tovarlarga, ishlarga, xizmatlarga o`z extiyojini aniqlaydi. Uni davlat buyurtmalarida ifodalaydi va ushbu buyurtmalar asosida tegishli korxonalar bilan davlat kontrakti tuzadi. Bugungi kunda ko`pgina davlat buyurtmalari tanlovlar va tenderlar asosida joylashtirilganligi tadbirkorlik subyektlari davlat buyurtmasi bo`yicha kontraktlar tuzishga rag`batlantirilayotganligi va intilayotganligi quvonarli xoldir. Davlatni shartnomaviy munosabatlarda oddiy taraf sifatida ishtirok etayotganligi xaqiqiy

www.arxiv.uz bozor munosabatlari shakllanayotganligidan guvoxlik beruvchi fakt sifatida baholanishi mumkin. Davlat iqtisodiy isloxatlarni amalga oshirishda o`zining kontrol va nazorat funksiyalaridan xam moxirlik bilan foydalangan. Albatta davlatning bu funksiyalari muayyan davlat idoralari va davlat xizmatchilari tomonidan amalga oshiriladi. Binobarin, kontrol nazorat vakolatlariga ega bo`lgan davlat idoralari xizmatchilari obyektiv xolis qonunlarga rioya qilgan xolda faoliyat yuritishi, ta`magirlik, suiste`molliklar oshna og`aynigarchilikka yo`l qo`ymaslik aloxida muxim axamiyatga ega. Shu maqsadda iqtisodiyotni tadbirkorlik subyekti faoliyatini nazorat qiluvchi davlat idoralari tizimi ularni vakolat doirasi ma`suliyati va ular ma`suliyati aniq belgilab qo`yilganligi va ularni xatti-xarakatini ustidan nazorat qilish mexonizmi yaratilganligi xam iqtisodiy islohotlarni samaradorligini ta`minlashda muxim omil bo`ldi. Ma`lumki iqtisodiyotni huquqiy asoslarini mustahkamlash, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash, huquqiy ximoya tizimini shakllantirishda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan chiqarilgan farmonlar va qarorlar favqulodda muhim axamiyatga ega. Bu o`rinda xech qanday mubolag`aga yo`l qo`yilgani yo`q. To`g`ri, huquqiy demokratik davlatda huquq normasi bilan tartibga solinishga muxtoj bo`lgan ijtimoiy munosabat oliy yuridik kuchga ega bo`lgan xujjat – qonunlar bilan tartibga solinmog`i maqsadga muvofiq, chunki qonunlarda adolatli, xolis va samarali ishlaydigan yechimlar o`z ifodasini topadi degan fikr muloxaza keng tarqalgan. Uning tarafdorlari qonun osti xujjatlarida umummilliy manfaatlardan ko`ra mahkamaviy manfaatlar ustuvor bo`lib qolishi mumkinligidan xavotir bildiradilar. Vazirliklar va boshqa idoralar tomonidan qabul qilinadigan xujjatlarda bunday xavotirlik ba`zi xollarda muayyan asosga ega. Biroq qonun osti xujjatlari ichida Prezident farmonlari o`zining yuqori saviyasi bilan ajralib turadi. Garchi Konstitutsiyaning 94-m.ga asosan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib xamda ularni ijro etish yuzasidan farmonlar, qarorlar chiqarishi belgilab qo`yilgan va binobarin ular qonun osti

www.arxiv.uz xujjatlarini bir turi bo`lsa xam, ularning moxiyati va mazmuni aloxida o`zgacha axamiyat kasb etishini e`tirof etish lozim. Birinchidan, Prezident tomonidan qabul qilinadigan normativ xujjatlar xar qanday maxkamaviy manfaatlardan xoli, umummilliy manfaatlarni qat`iy va izchil ifodalaydi va ularni ximoya qiladi; Ikkinchidan, ushbu normativ xujjatlar iqtisodiyotdagi og`riq nuqtalar, mushkul muammolarni xal etishga qaratiladi. Albatta ushbu muammolar qonunlar orqali xam xal etilish mumkin va ba`zan shunday bo`ladi xam. Biroq qonunlarni ishlab chiqish, muxokama qilish va qabul qilish anchayin murakkab jarayon. Ushbu jarayon bir necha oylar davom etadi. Iqtisodiyotdagi vaziyat esa ba`zan muammoni zudlik bilan xal etishni, subyektlarni muayyan xarakatlarini sodir etishga yo`naltirishni talab etadi. Mana shunday xolatda Prezident normativ xujjatlari beqiyos axamiyatga ega bo`ladi. Bir vaqtlar xo`jalik yurituvchi subyektlar o`rtasida debitorlik va kreditorlik qarzlari eng yuqori darajaga ko`tarilganda Prezident farmoni orqali oldindan xaq to`lash, xaridorni to`lovga layoqatini tekshirish tartibi belgilab qo`yilganligi, veksellar bilan xar xil suiste`molliklar sodir bo`lib, ba`zi korxonalarda xatto ish xaqixam veksellar bilan berila boshlanganda Prezident farmoni bilan aval veksel joriy etilishi qanday xaloskorlik vazifasini bajarganligi barchamizning yodimizda. Xolbuki bunday misollarni ko`plab keltirish mumkin. Uchinchidan, Prezident qabul qiladigan normativ xujjatlar mazmuni davlat raxbarining shaxsi, aqliy saloxiyati bilan xam uzviy bog`liq ekanligini unutmaslik lozim. Mamlakatimiz raxbari barcha tub iqtisodiy isloxatlarning tashabbuskori, uning strategiyasi va taktikasini ishlab chiquvchisi bo`lgan O`zbekistonda Prezident normativ xujjatlari ularni amaliy dastaklari sifatida namoyon bo`lmay iloji yo`q. Shu ma`noda Prezident farmonlari iqtisodiyotni tartibga soluvchi normativ xujjatlar tizimida o`zining ijodiy yangi yechimga egaligi, yuqori samaradorligi, taraqqiyot sarxadlarini doimiy ravishda kengaytirib borishi bilan ajralib turadi. Prezident farmonida ilk marotaba o`z ifodasini topgan normativ yechimlar keyinchalik huquq-tartibot tizimini, qonunlarni tarkibiy qismiga aylanib

www.arxiv.uz qolganligi bejiz emas. Masalan, yerga nisbatan ilk xususiy mulkchilik, fermer xo`jaliklarini xususiy korxona sifatidagi moxiyatini ochib berish, xorijiy investitsiyalar uchun qulay shart-sharoitlar belgilash, aksiyadorlar jamiyatini yirik ishlab chiqarishni tashkiliy-huquqiy shakli sifatida qo`llash lozimligining huquqiy asoslari dastlab Prezident farmonlarida ilgari surilgan edi. Prezident normativ xujjatlarning o`ta yuqori sifati va yuksak samaradorligi, iqtisodiy isloxatlarni yangi yo`nalishlarni, yangi ufqlarini ochib borishi yurisprudensiya fanida o`ziga xos fenomen sifatida tadqiq etilmog`i lozim. Bu soxadagi tajriba boshqa qonun osti xujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilish soxasi uchun muayyan darajada foydali bo`lishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2005 yil iyul oyida qabul qilingan normativ xujjatlarning xar biri o`z ta`sir doirasi bo`yicha mamlakatimiz iqtisodiyotini va tadbirkorlik faoliyatini rivoji uchun juda katta qulay imkoniyatlarni yaratib beradi. Ularning xar biri mazmuni, beradigan samarasi xaqida mutaxasislar va tadbirkorlar ommaviy axborot vositalarida to`la va chuqur mazmunli chiqishlar qildilar, fikr-muloxazalar bildirdilar. Ularga to`liq qo`shilgan xolda ushbu normativ xujjatlarni axamiyatini faqat shular bilangina cheklanmasligini qayd etish lozim. Eng avvalo ushbu normativ xujjatlar tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni, iqtisodiyotni erkinlashtirishni qat`iy va izchillik bilan amalga oshirilishiga bo`lgan ishonchni mustahkamladi. Tadbirkorlarni huquqiy ximoya tizimini samarali ishlashiga huquqiy kafolat yaratdi. Va nixoyat iqtisodiyotda va tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solishda qonunlarga aniq va og`ishmay rioya qilish jarayonini mustahkamladi. Masalan, agar ilgari tadbirkorlarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar deb atalmish choralarni ko`p xollarda yuridik ma`lumotga ega bo`lmagan tekshiruvchi organlar xodimlari qo`llagan va bunda ba`zan bilib-bilmay qonunlarni qo`llashda xatoliklar ro`y bergan bo`lsa, endilikda ularni faqat sud qo`llaydi va bu xolat esa qonuniylik, xolislik va adolatni ta`minlashga xizmat qiladi.

www.arxiv.uz Prezident tomonidan chiqarilgan huquqiy xujjatlar tadbirkorlikni tartibga soluvchi qonun xujjatlarini qayta ko`rib chiqish, yangilash jarayonini xam boshlab berganini aloxida qayd etmoq lozim. Prezident huquqiy xujjatlarida iqtisodiyot soxasidagi qonunlarni takomillashtirishda dasturilamal bo`lishiga loyiq konseptual g`oyalar mavjud. Ushbu huquqiy xujjatlar mazmunidan quyidagi tamoyillarni ilg`ab olish mumkin: tadbirkorlik faoliyatini umumiy huquqiy asoslarini belgilashda tadbirkorlar uchun qulay shart-sharoitlar belgilash, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirishni davlat siyosati darajasiga ko`tarish, mumkin qadar tadbirkorlar huquq va erkinliklari doirasini kengaytirib borish; tadbirkorlar ustidan davlat nazorati va tekshiruvi tartibini belgilaganda tadbirkorlarga xayrixoxlik, xolislik va faoliyatiga xalaqit bermaslik maqsadini ko`zlagan xolda munosabatda bo`lish; tadbirkorlar tomonidan huquqbuzarliklar sodir etish xollarida ularga nisbatan kechirimli bo`lish, huquqbuzarlik oqibatlarini tugatishga yordam berish, yetkazilgan zararlarni to`lagan xollarda jazoni qo`llamaslik moliyaviy sanksiyalar xajmini oqilona miqdorlarda belgilash ularni qo`llash asoslarini aniq belgilab qo`yish; tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga soluvchi qonun osti xujjatlari, ayniqsa maxkamaviy xujjatlarni qisqartirib borish, ularni tizimga solish, ular o`rtasida qarama-qarshiliklar va ziddiyatlarni bartaraf etish; tadbirkorlar huquqlarini sud orqali ximoya qilish tartibini mustahkamlash, xo`jalik sudlari, umumiy yurisdiksiyali sudlar bilan bir qatorda ma`muriy sudlar xakamlik sudlarini joriy etish va ular faoliyatini tashkiliy-huquqiy asoslarini yaratish. Iqtisodiy islohotlar va tadbirkorlikni rivojlantirishda yetakchi huquqiy manba

www.arxiv.uz Ma`lumki iqtisodiyotni huquqiy asoslarini mustahkamlash, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash, huquqiy ximoya tizimini shakllantirishda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan chiqarilgan farmonlar va qarorlar favqulodda muhim axamiyatga ega. Bu o`rinda xech qanday mubolag`aga yo`l qo`yilgani yo`q. To`g`ri, huquqiy demokratik davlatda huquq normasi bilan tartibga solinishga muxtoj bo`lgan ijtimoiy munosabat oliy yuridik kuchga ega bo`lgan xujjat – qonunlar bilan tartibga solinmog`i maqsadga muvofiq, chunki qonunlarda adolatli, xolis va samarali ishlaydigan yechimlar o`z ifodasini topadi degan fikr muloxaza keng tarqalgan. Uning tarafdorlari qonun osti xujjatlarida umummilliy manfaatlardan ko`ra mahkamaviy manfaatlar ustuvor bo`lib qolishi mumkinligidan xavotir bildiradilar. Vazirliklar va boshqa idoralar tomonidan qabul qilinadigan xujjatlarda bunday xavotirlik ba`zi xollarda muayyan asosga ega. Biroq qonun osti xujjatlari ichida Prezident farmonlari o`zining yuqori saviyasi bilan ajralib turadi. Garchi Konstitutsiyaning 94-m.ga asosan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib xamda ularni ijro etish yuzasidan farmonlar, qarorlar chiqarishi belgilab qo`yilgan va binobarin ular qonun osti xujjatlarini bir turi bo`lsa xam, ularning moxiyati va mazmuni aloxida o`zgacha axamiyat kasb etishini e`tirof etish lozim. Birinchidan, Prezident tomonidan qabul qilinadigan normativ xujjatlar xar qanday maxkamaviy manfaatlardan xoli, umummilliy manfaatlarni qat`iy va izchil ifodalaydi va ularni ximoya qiladi; Ikkinchidan, ushbu normativ xujjatlar iqtisodiyotdagi og`riq nuqtalar, mushkul muammolarni xal etishga qaratiladi. Albatta ushbu muammolar qonunlar orqali xam xal etilish mumkin va ba`zan shunday bo`ladi xam. Biroq qonunlarni ishlab chiqish, muxokama qilish va qabul qilish anchayin murakkab jarayon. Ushbu jarayon bir necha oylar davom etadi. Iqtisodiyotdagi vaziyat esa ba`zan muammoni zudlik bilan xal etishni, subyektlarni muayyan xarakatlarini sodir etishga yo`naltirishni talab etadi. Mana shunday xolatda Prezident normativ xujjatlari beqiyos axamiyatga ega bo`ladi. Bir vaqtlar xo`jalik yurituvchi subyektlar o`rtasida debitorlik va kreditorlik qarzlari eng yuqori darajaga

www.arxiv.uz ko`tarilganda Prezident farmoni orqali oldindan xaq to`lash, xaridorni to`lovga layoqatini tekshirish tartibi belgilab qo`yilganligi, veksellar bilan xar xil suiste`molliklar sodir bo`lib, ba`zi korxonalarda xatto ish xaqi xam veksellar bilan berila boshlanganda Prezident farmoni bilan aval veksel joriy etilishi qanday xaloskorlik vazifasini bajarganligi barchamizning yodimizda. Xolbuki bunday misollarni ko`plab keltirish mumkin. Uchinchidan, Prezedent qabul qiladigan normativ xujjatlar mazmuni davlat raxbarining shaxsi, aqliy saloxiyati bilan xam uzviy bog`liq ekanligini unutmaslik lozim. Mamlakatimiz raxbari barcha tub iqtisodiy isloxatlarning tashabbuskori, uning strategiyasi va taktikasini ishlab chiquvchisi bo`lgan O`zbekistonda Prezident normativ xujjatlari ularni amaliy dastaklari sifatida namoyon bo`lmay iloji yo`q. Shu ma`noda Prezident farmonlari iqtisodiyotni tartibga soluvchi normativ xujjatlar tizimida o`zining ijodiy yangi yechimga egaligi, yuqori samaradorligi, taraqqiyot sarxadlarini doimiy ravishda kengaytirib borishi bilan ajralib turadi. Prezident farmonida ilk marotaba o`z ifodasini topgan normativ yechimlar keyinchalik huquq-tartibot tizimini, qonunlarni tarkibiy qismiga aylanib qolganligi bejiz emas. Masalan, yerga nisbatan ilk xususiy mulkchilik, fermer xo`jaliklarini xususiy korxona sifatidagi moxiyatini ochib berish, xorijiy investitsiyalar uchun qulay shart-sharoitlar belgilash, aksiyadorlar jamiyatini yirik ishlab chiqarishni tashkiliy-huquqiy shakli sifatida qo`llash lozimligining huquqiy asoslari dastlab Prezident farmonlarida ilgari surilgan edi. Prezident normativ xujjatlarning o`ta yuqori sifati va yuksak samaradorligi, iqtisodiy isloxatlarni yangi yo`nalishlarni, yangi ufqlarini ochib borishi yurisprudensiya fanida o`ziga xos fenomen sifatida tadqiq etilmog`i lozim. Bu soxadagi tajriba boshqa qonun osti xujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilish soxasi uchun muayyan darajada foydali bo`lishi mumkin. Prezidentimizning iqtisodiy isloxatlarni amalga oshirishdagi yetakchilik mavqei u tomonidan 2005 yil iyun oyida chiqarilgan normativ xujjatlarda yana xam yaqqol namoyon bo`ldi.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2005 yil 14 iyunda chiqarilgan "Bozor isloxatlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish soxasidagi ustuvor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to`g`risida" farmoni, 2005 yil 14 iyunda "Tadbirkorlik subyektlarini huquqiy ximoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida" farmoni chiqarildi, 2005 yil 15 iyunda "Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan xisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to`g`risida" Qarori qabul qilindi. 2005 yil 21 iyunda "Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag`batlantirish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida" farmoni, 2005 yil 24 iyunda "Tadbirkorlik subyektlarining xo`jalik soxasidagi huquqbuzarliklari uchun moliyaviy javobgarlikni erkinlashtirish to`g`risida" farmoni chiqarildi. Xar bir huquqiy xujjat o`z moxiyatiga ko`ra bir-birlari bilan uzviy bog`liq va yagona pirovard maqsad – mamlakatimizda tadbirkorlikni yanada rivojlantirish, tadbirkorlarni huquq va manfaatlari kafolatlarini mustahkamlashga qaratilgan. Yuqori darajada rivojlangan xar bir jamiyatda xar bir inson, xar qanday korxona, muasasa, tashkilot o`z faoliyatini huquq normalari asosida tashkil etadi. Tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlari huquqlari va burchlari oqilona qonuniy asoslarini yaratish mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishining muxim sharti xisoblanadi. Xuddi shu sababli xam Prezidentimiz farmonida tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi barcha huquqiy xujjatlarni qayta ko`rib chiqish, ularni iqtisodiy isloxatlarning maqsad, vazifa va asosiy ustuvor yo`nalishlaridan kelib chiqqan xolda shakllantirish va eng asosiysi ularni shunchaki quruq bayonnoma bo`lmasdan xayotda amalda qo`llanishini, ishlashini ta`minlash mexanizimini yaratish vazifalari qo`yilgan. Ma`lumki bozor munosabatlarini shakllantirish va mustahkamlash jarayonida davlat bosh isloxatchi rolini o`ynaydi. Davlat nafaqat iqtisodiyotni huquqiy asoslarini yaratadi, balki uning ijrosini ta`minlaydi. Tadbirkorlik

www.arxiv.uz subyektlari faoliyati ishtirokchilari o`z majburiyatlarini bajarishlari ustidan davlat idoralari nazorati amalga oshiriladi. Biroq bunday nazorat qonun doirasida va qonun asosida bo`lmog`i shart. Ayrim mansabdor shaxslar bundan o`z g`arazli maqsadlarida yoxud suiste`molliklar yo`lida foydalanmasliklari lozim. Xuddi shu sababli nazorat organlarining raxbarlari tadbirkorlik subyektlarini o`z vakolatlari va nazorat soxasi doirasidan tashqari masalalar bo`yicha xar qanday tekshiruvlar o`tkazganligi uchun shaxsan javobgarligi belgilab qo`yildi. Endilikda qanday davlat idorasi bo`lishidan qat`iy nazar tadbirkorlik subyektlarini xuda-bexudaga tekshirish xolatlariga barxam beriladi. Ayniqsa bu borada huquqni muhofaza qiluvchi idoralari (prokuratura, ichki ishlar, milliy xavfsizlik organlari) vakolatlari jiddiy chegaralab qo`yildi. Tadbirkorlik subyekti faoliyatini rejadan tashqari tekshirishga asos bo`lib: yo huquqni muhofaza qiluvchi idorani qo`zg`atilgan jinoyat ishi yuzasidan tekshirishni tayinlash to`g`risidagi qarori; yoxud shunday tekshirishlarni o`tkazish to`g`risida nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo`yicha maxsus vakolatli organning qarori xisoblanadi. Ko`p xollarda qo`zg`atilgan jinoyat ishi tadbirkorlik subyektining faoliyati bilan bevosita bog`lanmagan, boshqa subyekt faoliyati bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Bunday xolda faoliyati yuzasidan jinoyat ishi qo`zg`atilgan subyekt bilan tadbirkorlik subyekti o`zaro munosabatda bo`lgan bo`lsagina, yuqoridagi asoslardan biri mavjud bo`lsa va o`sha o`zaro munosabatlar doirasidagina muqobil tekshirishga yo`l qo`yiladi. 2005 yil iyun oyida Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan normativ xujjatlar iqtisodiy isloxatlarni huquqiy ta`minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish soxasida o`ziga xos yangi bosqichni boshlab berdi. Ushbu bosqichning moxiyati tadbirkorlar bilan davlat organlari, mansabdor shaxslar o`rtasida o`zaro ishonch, xayrixoxlik va xolislikka asoslangan o`zaro munosabatlar tartibini, tizimini joriy etishda yaqqol ko`rinadi. Albatta, bunday tizim, tartib birdaniga shakllanmaydi. Bozor munosabatlariga o`tishning ilk bosqichlarida tadbirkorlikni huquqiy asoslari

www.arxiv.uz zaif bo`lgani, tadbirkorlar faoliyati bo`yicha davlat nazorati yo`lga qo`yilmagani xech kimga sir emas. O`sha davrda asosiy vazifa korxonalar o`rtasida ma`muriy asosda joriy etilgan xo`jalik aloqalarini izdan chiqishi sharoitlarida iste`mol bozorini to`ldirish edi. Bozor munosabatlarini rivojlantirib borgan sayin tadbirkorlik faoliyatini qonun asosida tashkil etish, bunda davlat nazorati tartibi joriy etishga zarurat tug`ildi. Gap shundaki tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirilishida tadbirkorlar bilan davlat organlari, tadbirkorlar va iste`molchilar o`rtasida o`ziga xos munosabatlar turkumi vujudga keladi. Davlat idoralari tadbirkorlik subyektlari tomonidan tegishli qonunlarga rioya qilinishi, soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar o`z vaqtida va to`g`ri xisob-kitoblar asosida to`lanishi va tovarlar, ishlar, xizmatlar yuqori sifatli bo`lishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar. Bozor munosabatlariga o`tish bosqichlarida tadbirkorlik subyektlari faoliyati ustidan davlat nazorati nisbatan doimiy va qattiq ko`rinishga ega bo`ladi. Buning sababi shundaki xali doimiy professional tadbirkorlar qatlami vujudga kelmagan, demakki tadbirkorlik subyekti muayyan faoliyat bilan uzoq muddat muntazam shug`ullanmaganligi sababli o`z faoliyatini mukammal, miridan sirigacha egallab olmagan, belgilangan tartib qoidalarni xam puxta bilmasligi sababli bilib-bilmas xar xil qoidabuzarliklarga yo`l qo`yishi mumkin. bunday sharoitda doimiy va qattiq nazorat tadbirkorlik subyektlarida ma`suliyat tuyg`usini oshiradi, qoidabuzarliklarni o`z vaqtida bartaraf etilishiga xizmat qiladi, tadbirkorlik majburiyatlarini o`z vaqtida va tegishli darajada bajarilishini ta`minlaydi. Muayyan davrlarda ushbu tartibni qattiqroq bo`lishi talab etildi. Bunda asosiy maqsad tadbirkorlarni qonun talablariga qat`iy rioya qilishi, sheriklar va iste`molchilar manfaatlarini xurmat qilish, xisobot va moliya intizomini tegishli darajada bajarishga o`rgatish, xar xil suiste`molliklar va huquqbuzarliklardan saqlanish ko`nikmasini vujudga keltirish edi. Ushbu vazifa bugungi kunda deyarli bajarildi. Xuddi shunday sharoitda avvalgi tartibni saqlab qolish maqsadga muvofiq emas edi. Ushbu tartibni soddalashtirish, tadbirkorlarni nazorat-tekshiruvchi organlarga bog`liqligini eng minimal darajaga keltirish talab etilar edi. Tadbirkorlik – bu eng avvalo tashabbus ko`rsatib ishlash xisoblanadi.

www.arxiv.uz Demak, tadbirkor xadeb davlat amaldorini qosh-qovog`iga qarashi, unga xisob berishi uni xam tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni bajarish, tovar ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatishidan chalg`itadi, xam tashabbus va mustaqillikni bo`g`adi. Albatta bunday qattiq nazorat va xisobotlar tartibi kichik biznes subyektlari uchun ayniqsa zararlidir. Chunki kichik biznesda tadbirkorlik yo yakka tadbirkor yoxud 15-20 kishidan iborat mikrofirmalarda amalga oshiriladi. Bunda bir shaxsning o`zi xam direktor, xam buxgalter, xam huquqshunos, xam ta`minotchi vazifalarini bajaradi. Uning ish vaqtining xar daqiqasi oltindan qimmat. Endilikda kichik biznes subyektlari o`z tadbirkorlik faoliyatini yanada to`laqonli va samarali tashkil etish imkoniga ega bo`ladilar. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2005 yil iyul oyida qabul qilingan normativ xujjatlarning xar biri o`z ta`sir doirasi bo`yicha mamlakatimiz iqtisodiyotini va tadbirkorlik faoliyatini rivoji uchun juda katta qulay imkoniyatlarni yaratib beradi. Ularning xar biri mazmuni, beradigan samarasi xaqida mutaxasislar va tadbirkorlar ommaviy axborot vositalarida to`la va chuqur mazmunli chiqishlar qildilar, fikr-muloxazalar bildirdilar. Ularga to`liq qo`shilgan xolda ushbu normativ xujjatlarni axamiyatini faqat shular bilangina cheklanmasligini qayd etish lozim. Eng avvalo ushbu normativ xujjatlar tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni, iqtisodiyotni erkinlashtirishni qat`iy va izchillik bilan amalga oshirilishiga bo`lgan ishonchni mustahkamladi. Tadbirkorlarni huquqiy ximoya tizimini samarali ishlashiga huquqiy kafolat yaratdi. Va nixoyat iqtisodiyotda va tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solishda qonunlarga aniq va og`ishmay rioya qilish jarayonini mustahkamladi. Masalan, agar ilgari tadbirkorlarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar deb atalmish choralarni ko`p xollarda yuridik ma`lumotga ega bo`lmagan tekshiruvchi organlar xodimlari qo`llagan va bunda ba`zan bilib-bilmay qonunlarni qo`llashda xatoliklar ro`y bergan bo`lsa, endilikda ularni faqat sud qo`llaydi va bu xolat esa qonuniylik, xolislik va adolatni ta`minlashga xizmat qiladi.

www.arxiv.uz Prezident tomonidan chiqarilgan huquqiy xujjatlar tadbirkorlikni tartibga soluvchi qonun xujjatlarini qayta ko`rib chiqish, yangilash jarayonini xam boshlab berganini aloxida qayd etmoq lozim. Prezident huquqiy xujjatlarida iqtisodiyot soxasidagi qonunlarni takomillashtirishda dasturilamal bo`lishiga loyiq konseptual g`oyalar mavjud. Ushbu huquqiy xujjatlar mazmunidan quyidagi tamoyillarni ilg`ab olish mumkin: tadbirkorlik faoliyatini umumiy huquqiy asoslarini belgilashda tadbirkorlar uchun qulay shart-sharoitlar belgilash, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirishni davlat siyosati darajasiga ko`tarish, mumkin qadar tadbirkorlar huquq va erkinliklari doirasini kengaytirib borish; tadbirkorlar ustidan davlat nazorati va tekshiruvi tartibini belgilaganda tadbirkorlarga xayrixoxlik, xolislik va faoliyatiga xalaqit bermaslik maqsadini ko`zlagan xolda munosabatda bo`lish; tadbirkorlar tomonidan huquqbuzarliklar sodir etish xollarida ularga nisbatan kechirimli bo`lish, huquqbuzarlik oqibatlarini tugatishga yordam berish, yetkazilgan zararlarni to`lagan xollarda jazoni qo`llamaslik moliyaviy sanksiyalar xajmini oqilona miqdorlarda belgilash ularni qo`llash asoslarini aniq belgilab qo`yish; tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga soluvchi qonun osti xujjatlari, ayniqsa maxkamaviy xujjatlarni qisqartirib borish, ularni tizimga solish, ular o`rtasida qarama-qarshiliklar va ziddiyatlarni bartaraf etish; tadbirkorlar huquqlarini sud orqali ximoya qilish tartibini mustahkamlash, xo`jalik sudlari, umumiy yurisdiksiyali sudlar bilan bir qatorda ma`muriy sudlar xakamlik sudlarini joriy etish va ular faoliyatini tashkiliy-huquqiy asoslarini yaratish. Qat`iy ishonch bilan ta`kidlash joizki O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2005 yil iyun oyida qabul qilingan normativ xujjatlarga aniq va qat`iy rioya qilish nafaqat tadbirkorlikni yanada rivojlantirish va tadbirkorlar huquqlari va erkinliklarini mustahkamlashga imkon beribgina qolmasdan,balqi iqtisodiy isloxatlarni tub mazmunini o`zgartiruvchi huquqiy asos, sud-huquq tizimini

www.arxiv.uz takomillashtirib sifat jixatdan yangi bosqichga ko`taruvchi yuridik zamin xizmat qiladi.

Похожие

Huquq fanining ta`lim-tarbiyaviy vazifalari

Xalqaro iqtisodiy huquq

Huquq haqida ta`limot

Ta`lim turlarida bosqichli huquqiy ta`lim-tarbiya

O’zbеkistonning milliy huquqiy tizimi va xalqaro huquq