Huquq normasi - Юриспруденция - Рефераты

Huquq normasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Huquq normasi Reja: 1. Xuquq normasi tushunchasi 2. Huquq normasining tuzilishi 3. Huquq normasining turlari va ularning tasnifi

1. Xuquq normasi tushunchasi Huquq ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etuvchi vosita sifatida doimo, muayyan xulq-atvor, xatti-harakat qoidasi sifatida o`zini namoyon etib, u tegishli hayotiy holatlarda huquq subyektlari tomonidan qayta-qayta qo`llanishga mo`ljall angandir. Huquq o`z ichki tuzilishiga ega. Yaxlit bir tizim sifatidagi huquq tizimi o`z ichiga huquq tarmoklarini, huquq institutlarini oladi. Huquq tizimining eng kichik, birlamchi tarkibiy unsuri bo`lib, huquq normasi hisoblanadi. Agar huquqni, huquq tizimini bir bino deb qaraydigan bo`lsak, huquq normasi uning bir gashti sifatida yoki bir jonli organizmning eng kichik bir hujayrasi sifatida namoyon bo`ladi. Shu bois, unda huquqka xos bo`lgan muhim belgalar jamlangan bo`ladi. Huquq normasi hokimiyat tepasida turgan siyosiy kuchlarning amr-irodasini ifodalaydi; davlat tomonidan o`rnatilgan yoki sanksiyalangan bo`ladi; barcha huquq subyektlari tomonidan bajarilishi majburiy; aks holda davlatning majburlov kuchi bilan ijrosi ta`minlanadi; normativ aktlarda va boshqa huquq manbalarida ifodalanadi. Ayni paytda, huquq normasiga yaxlit bir tizimning eng kichik bo`lakchasi sifatida o`ziga xos jihatlar ham tegishlidir. Aslida «norma» so`zi lotincha bo`lib, u o`zbekchada «qoida», «namuna» ma`nolarini anglatadi. Darhaqiqat, har bir norma o`zida biron-bir xatti-harakat, xulq-atvor qoddasini, muayyan yurish-turish modelini ifodalaydi. Masalan, O`zbe- kiston Respublikasi Konstitutsiyasining 48-moddasiga binoan, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar, - bu huquqiy norma fuqarolarning amaldagi qonunchilikka nisbatan qanday xatti-harakat qilishi to`g`risidagi qoidalarni o`zida mustahkamlagan.

Shunday qilib, huquq normasi - barcha huquq subyektlari uchun majburiy bo`lgan, davlat tomonidan o`rnatilgan va sanksiyalangan xatti-harakat qoidasi, xulq-atvor namunasi bo`lib, unda ijtimoiy munosabat qatnashchilarining huquq va majburiyatlari mustahkamlanadi. Huquq normasida mustahkamlangan harakat, xulq-atvor qoidasida jamiyatning, xalq hayotining moddiy sharoitlari bylan belgalanadigan erki, manfaatlari ifodalanadi. Xuko`q normasi shaxslarning bir-biri bilan bo`ladigan o`zaro munosabatida qanday xatti-harakat modeliga, namunasiga rioya etishlari lozimligini, ya`ni qaysi harakatlarni sodir etish yoki etmaslik mumkin ekanligani ko`rsatadi. Shu ma`noda huquq normasi huquqiy xulq mezoni sifatida o`zini ko`rsatadi. Uning tartibga soluvchi vosita sifatidagi ahamiyati shunda ko`rinadiki, biron-bir huquq subyekti (xususan shaxs, organ, muassasa) o`z harakatida huquq normasida mustahkamlangan qoidaga rioya etadi yoki boshqa huquq subyektidan huquq normasida belgalangan tegashli xatti-harakatni sodir etishni talab qiladi, shuningdek, belgilangan qoidaning bajarilmaganligi huquqbuzuvchiga nisbatan ta`sir chorasining qo`llanishiga olib keladi. Huquq subyekti huquq normasida belgalangan xatti-harakat namunasiga rioya qilgan holatida, huquq normasi o`zini xatti-harakat o`lchovi, xatti-harakat doirasi va chegarasi sifatida namoyon etsa, unda belgalangan qoida buzilganda esa, u huquq subyektining harakatiga baho berish vositasi sifatida o`zini ko`rsatadi. Ma`lumki, huquqning tartibga soluvchilik roli katta tarbiyaviy ahamiyatga ega, shu bois huquq normasi ham bo`lishi mumkin bo`lgan huquq buzilishi hollarining oldini olishga xizmat qiladi, chunki huquq subyekti tomonidan belgilangan xatti-harakat qoidasini buzish, muqarrar ravishda unga nisbatan ta`sir choralarining qo`llanishiga olib keladi. Huquq normasi - ijtimoiy normalarning alohida bir turidir, u boshqa ijtimoiy normalardan bir qator jihatlari bilan ajralib

turadi. Avvalambor, huquq normasi umumiy xarakterga egadir. U ijtimoiy munosabat qatnashchilarining barchasiga, ularning xohish-istagiga bog`liq bo`lmagan holda tegashli bo`ladi, ya`ni u biron bir konkret hol va hayotiy holatga mo`ljallangan bo`lmay, balki ularning muayyan bir ko`rinishiga, turiga, ya`ni ijtimoiy munosabatlarning ma`lum bir kategoriyasiga, turkumiga tegashlidir (masalan: bitimlar tuzish, penskyaga chiqish tartibi, nikoxdan o`tish va hokazo). Huquqiy normaning umumiy xarakterga ega ekanligi avvalambor shunda ko`rinadiki, toki huquqiy normada ko`zda tutilgan holatlar yuzaga kelaverar ekan, bu norma ham qo`llanilaveradi, qo`llanilgach esa kuchini yo`qotmaydi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksining 125- moddasi - «Transport vositalaridan foydalanish qoidalarini buzish» - shu paytgacha sodir etilgan va etilishi mumkin bo`lgan ma`muriy huquqbuzarlik holla- rida qo`llaniladi. Huquqiy normaning yana bir muhim jihati uning davlat erki-irodasini, amrini ifoda etishida ko`rinadi. Shu bois, huquq normasi - muayyan munosabatlar ifodasi yoki muayyan harakatni sodir etishni maslahat beruvchi tavsiyanoma tar- zidagi qoida bo`lmay, balki, shu normada ko`rsatilgan holatlar yuzaga kelganda qanday harakat qilish lozimligini belgilovchi hokimona amr - buyruqdir. Zero, har qanday huquq normasi vakolatli davlat organi tomonvdan o`rnatiladi yoki sanksiyalangan bo`ladi, shu bois davlat amri-irodasini ifo-dalaydi, umummajburiy qovda tariqasida amal qiladi. Huquq normasida belgilangan lozim xatti-harakat qoidasi mabodo bajarilmasa, uning bajarilishini ta`minlovchi davlatning majburlov choralari harakatga kiradi. Masalan: huquq subyekti tomonidan qonunga xilof harakatlar sodir etilishi tegishli yuridik javobgarlikning yuzaga kelishiga sabab bo`ladi, demak, huquq normasi davlatning salohiyatiga, kuchiga tayanadi. Davlatning amr-irodasi - huquqiy norma huquq subyektiga muayyan huquqlarni bergan holida ham saklanib qoladi, chunki u huquq subyektining

huquqiy kafili sifatida, ya`ni shu huquqning qo`riqchisi va bajarilishini ta`minlovchi kafil tariqasida o`zini namoyon etadi. Huquq normasi mazmunan va ijtimoiy ahamiyati bois davlat amri irodasini o`zida ifodalaydi. Uning bu jihati, o`z navbatida shakl masalasiga, ya`ni huquqiy normaning ifodalanish shakliga qat`iy talab qo`yadi. Huquqiy norma qonunlarda, normativ aktlarda va boshqa rasmiy huquqiy hujjatlarda shaklan aniq qoidalar tarzida mustahkamlangan bo`ladi, zero, huquq normasini to`g`ri tushunish va o`rinli qo`llash uchun, u albatta puxta ishlangan, aniq va ixcham shakldagi qoida bo`lishi kerak. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar ichida huquq, aynan o`zining shu jihati bilan, ya`ni shaklan aniq qoida ekanligi bilan axloq normalaridan farq qiladi. Shunday qilib, huquq normasi davlat tomonidan o`rnatilgan yoki sanksiyalangan, bajarilishi hamma uchun majburiy bo`lgan va aniq shakllangan xatti-harakat, yurish-turish qoidasidir. Huquq normasi - davlat tomonidan o`rnatiladigan va ma`qullanadigan, muayyan shaklda ifodalanadigan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umummajburiy yurish-turish qoidasidir. 2. Huquq normasining tuzilishi Huquq normasi o`z ichki tuzilishiga ega, ya`ni u tarkibiy qismlardan iborat bo`lib, ayni paytda ular o`zaro bir-biri bilan bog`liqdir. Ta`kidlash lozimki, adabiyotlarda huquqiy normaning tuzilishi masalasida turlicha yondashuvlar mavjud. Lekin, ko`pchilik` mualliflar huquqiy norma 3 element (unsur)dan iborat degan fikrni qo`llashadi.

Shunday qilib, huquqiy norma quyidagi 3 unsurdan iborat: 1) gapoteza; 2) dispozitsiya; 3) sanksiya. Gipoteza - huquq normasining tarkibiy unsuri bo`lib, u ushbu huquqiy normaning qanday sharoitlarda harakatga kirishishi va uning dispozitsiyasi qanday sharoitlarda amalga oshishini belgilovchi hayotiy sharoit va mavjud holatlarni ko`rsatadi, ya`ni huquq normasida belgalangan xatti-harakat qanday sharoitlarda bajarilishi lozimligini ko`rsatadi. Gipotezada huquq normasida belgilangan qoida qay sharoitda va qay holatda hamda kim tomonidan amalga oshirilishi ko`rsatiladi. Gipoteza huquqiy normaning bir qismi bo`lib, unda dispozitsiyada ko`rsatilgan qoidaning kuchga kirishi uchun zarur bo`lgan konkret aniq hayotiy holatlar (voqea, harakat, holatlar) o`zining ifodasini topadi. Masalan, fuqarolik huquqi normasi fuqarolarning muomala layoqati qaysi holda to`la vujudga kelishini ko`rsatadi (qarang: O`zbe-kiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 22-moddasi: «Fuqaroning to`liq muomala layoqati u voyaga yetgach, ya`ni 18 yoshga yetgach to`la hajmda vujudga keladi»). Yoki O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksining 13-moddasi fuqaroning ma`muriy javobgarlikka tortilishi qaysi vaqtdan boshlanishini, ya`ni fuqaro 16 yoshga to`lganidan keyin boshlanishini ko`rsatadi. Dispozitsiya - huquq normasining tarkibiy unsuri bo`lib, unda huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari belgi-lanadi va ularning bo`lishi mumkin bo`lgan xatti-harakat-lari variantlari aniqlanadi. Dispozitsiya huquqiy normaning bir qismi bo`lib, unda gapotezada ko`rsatilgan holatlar mavjud bo`lganda huquq subyektlari rioya etishlari lozim bo`lgan xatti-harakat qoidasi ifodalangan bo`ladi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 66-moddasiga muvofiq, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o`z ota-onalari haqida

g`amxo`rlik qilishga majburdirlar - bunda, demak gapotezada ko`rsatilgan holatlar, ya`ni farzandlarning voyaga yetishi va mehnatga layoqatli bo`lishi hollarining mavjudligi dispozitsiyaning amal qilishiga sharoit tug`diradi, ya`ni farzandlarda o`z ota-onalariga g`amxo`rlik qilishi majburiyatini vujudga keltiradi. Sanksiya - yuridik normaning tarkibiy unsury bo`lib, u huquqiy norma buzilgan holda huquq buzgan shaxsga nisbatan qo`llaniladigan davlat majburlov chorasining turini belgalaydi. Sanksiya huquq normasining bir qismi bo`lib, unda dispozitsiyada ko`rsatilgan talablarni bajarmaganlik uchun berilishi mumkin bo`lgan jazoning yoki tavsiya etilgan harakatni sodir etganlik uchun ragbatlantirishning turi va o`lchovi ifodalangan bo`ladi. Shunday qilib, yuridik normaning tarkibiy qismlari quyidagilarni o`rnatadi: Gipoteza - dispozitsiyada ko`rsatilgan qoidaning kim va qachon bajarishi lozimligini va qaysi sharoitda bajarishi lozimligini ko`rsatadi; dispozitsiya esa - bajarilishi lozim bo`lgan qoidaning nimadan iboratligini ko`rsatadi; sanksiya esa - normani bajarmaslik oqibatlarini ko`rsatadi. Ta`kidlash lozimki, hamma norma ham 3 unsurli tuzilishga ega emas. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 95-moddasida faqat gapoteza va dispozitsiya ko`rsatilgan va bu hol deyarli barcha konstitutsiyaviy normalarga xosdir: «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tarkibida uning normal faoliyatini taxdidga soladigan ixtiloflar yuz berganda yoxud u bir necha marta Konstitutsiyaga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda, Prezidentning Konstitutsiyaviy sud bilan bamaslahat qabul qilgan qarori asosida (gapoteza) Oliy Majlis tarqatib yuborilishi mumkin. Oliy Majlis tarqatilgandan so`ng unga yangi saylov 3 oy mobaynida o`tkaziladi» (dispozitsiya). Yoki boshqa bir misol: O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 88-moddasi: «Oliy Majlis deputati daxlsizlik huquqidan foydalanadi (gipoteza). U Oliy Majlisning roziligisiz jinoiy javobgar-likka tortilishi, hibsga olinishi yoki sud tomonidan beriladigan ma`muriy javobgarlikka

tortilishi mumkin emas (dispozitsiya)». Yuqoridagilarga asoslangan holda aytish mumkinki, deyarli barcha konstitutsiyaviy normalar asosan gapo-teza va dispozitsiyadan iborat. Jinoiy va ma`muriy javobgarlikni ko`zda tutuvchi normalar esa - asosan dispozitsiya va sanksiyadan iborat bo`ladi. (Jinoyat va Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodekslarning maxsus qismi normalariga qarang). Shunday qilib, huquq normasining tarkibi - uning o`zaro mantiqiy bog`likligi - ichki tuzilishi, «qurilishi»dir. 3. Huquq normasining turlari va ularning tasnifi Huquq normalarining ilmiy va o`quv adabiyotida turlicha tasniflari va guruhlanishlari mavjud. Huquq normalarini, ularda mustahkamlangan qoidalar xarakteriga qarab quyidagicha tasniflash mavjud: 1. Huquq va vakolat beruvchi normalar - ya`ni huquq subyektiga qanday harakatlarni sodir etish mumkinligini ko`rsatuvchi normalar. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasiga binoan, «Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xoxdagan dinga e`tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e`tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo`l qo`yilmaydi». 2. Majburiyat yuklovchi normalar - ya`ni qanday harakatlarni sodir etish lozimligini ko`rsatuvchi normalar. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasiga binoan, «fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar». 3. Man qiluvchi normalar - ya`ni huquq subyektiga muayyan xatti- harakatlarni sodir etishini man qilib qo`yuvchi normalar. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 57- moddasida «maxfiy jamiyatlar va uyushmalar tuzish taqiklanadi» deb ko`rsatilgan va bu qoida man etish xarakteridadir. Bulardan tashqari, huquq normalarini boshqa qator mezonlar asosida tasniflashlar ham mavjud. Bunda eng avvalo huquq normalari huquq tarmoklari

bo`yicha bo`linadi va bunday guruhdash huquq normalarini bir tizimga keltirish va zarur hollarda kodifikatsiya qilish uchun muhimdir. Huquq normalarini moddiy va protsessual huquq normalariga bo`lish ham keng tarqalgan, bunda huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari mazmunini aniqlab beruvchi normalarni moddiy huquq normalari guruhiga qo`shamiz, huquqlarni amalga oshirish va majburiyatlarni bljarish, ijro etishning tartibini belgalovchi normalarni esa protsessual normalar deymiz. Huquq normalarida xatti-harakatni shakllantirishning mavhumligiga qarab, ular abstrakt (mavhum) va kazu-istik normalarga ajratiladi. Konkret bir munosabat turini yaxlit holda tartibga soladigan normalarni abstrakt normalar deymiz. Bir munosabat turining konkret bir qismini tartibga soladigan normalar esa kazuistik normalar deb ataladi. Gipotezada mustahkamlangan holatning faktik jihatlari aniq yoki nisbiy aniqdigiga qarab, huquq normalarini aniq va nisbiy aniq huquq normalariga bo`lamiz. Gipotezaning hajmiga qarab, huquq normalarini oddiy (aniq bir holat ko`rsatilgan), murakkab (ikki yoki undan ortiq holat ko`rsatilgan) hamda alternativga (ikki holatdan birining mavjudligiga bog`liq holda normani qo`llash mumkin bo`ladi) bo`lish mumkin. Dispozitsiyaning aniqligaga qarab, huquq normalarini: mutlaq aniq, nisbatan aniq va blanket normalarga bo`lish mumkin. Mutlaq aniq huquqiy normalarda huquq va majburiyatlar aniq belgalangan bo`ladi. Nisbatan aniq huquqiy normalar esa har bir konkret holatlarda huquq va majburiyatlarni yanada ko`proq aniqlash imkonini beradi. Blanket normalarda esa - qaysi qoidalarni bajarish zarurligi (davlat standartlari qoidalari, texnika xavfsizligi qoidalari) umumiy tarzda ko`rsatiladi. Huquq qo`riqlovchi normalar sanksiyalarning aniqdigiga qarab, mutlaq aniq, nisbatan aniq huquqiy normalarga bo`linadi. Mutlaq aniq sanksiyali huquqiy

normalarda aniq bitta davlatning majburlov chorasi ko`rsatiladi, masalan, yetkazilgan zararni qoplash kabi. Nisbatan aniq sanksiyali huquq normalari esa, turli xil jazo turlaridan birini yoki huquqiy ta`sir chorasi turlaridan birini qo`llashni nazarda tutadi. Bunday sanksiyalar alternativ sanksiyalar ham deb yuritiladi, Ji-noyat kodeksining aksariyat sanksiyalari alternativ sanksiyalardir. Kumulyativ sanksiyali huquq normalari o`zida asosiy jazodan tashqari qo`shimcha jazo berilishini ham nazarda tutadi, masalan, muayyan jinoyatni sodir etganpik uchun ozodlikdan mahrum qilish kabi asosiy jazodan boshqa mol-mulkni musodara qilishni ham o`zida mustahkamlaydi. Huquq normalarini yana asosiy (dastlabki) va hosila normalarga bo`lish ham ancha keng tarqalgan, birinchisida umumiy xarakterga ega bo`lgan qoidalar mustahkamlansa (masalan qonun normalari), ikkinchisida esa, umumiy qoidalarni rivojlantiruvchi, aniqlashtiruvchi normalar mustahkamlanadi (masalan, normativ aktlar normalari qonun nor-malarini aniqlashtiradi, konkretlashtiradi). Huquq normalari yana harakati hududiga qarab, umumiy harakat qiluvchi, mahalliy miqyosda harakat qiluvchi normalarga bo`linadi, bunda birinchisi butun mamlakat hududida amal qilsa, ikkinchisiga kiradigan normalar ma`lum hudud- larda amal qilishi mumkin, masalan, ekologik inqiroz hududlarida, juda baland tog`lar sharoitida, cho`l zonasida, radiaktiv xavf mavjud zonalarda va hokazo. Huquq normalari subyektlariga qarab, umumiy va maxsus normalarga bo`linadi, bunda birinchisi hamma huquq subyektlari uchun taalluqli bo`lsa, ikkinchisi esa, aholining muayyan guruhi uchun yoki aniq belgalangan doiradagi subyektlarga, jumladan: pensionerlarga, nogaronlarga, ichki ishlar xodimlariga va boshqalarga taallukli bo`ladi. Huquqiy tartibga solish uslubiga qarab, huquq normalarini yana imperativ, dispozitiv normalar guruhlariga bo`lishadi. Imperativ normalar qatiy amr xarakteriga ega bo`lib, xatti-harakat subyektiga belgalangan harakat

modelidan chetga chiqishni man etadi, masalan, ko`pgina ma`muriy-huquqiy normalar shunday mazmundadir. Dispozitiv normalar, imperativ normalardan farqpi o`laroq, munosabat qatnashchilariga o`z xatti-harakatlari variantlarini, subyektiv huquq va majburiyatlar hajmi to`g`risida kelishib olish imkonini o`zida ifodalaydi. Dispozitiv normalar ko`proq fuqarolik-huquqiy munosabatlarda uchraydi. Kollizion normalarda - biron-bir holat bir emas, balki bir necha huquqiy normalar ta`siriga tushib qolishi mumkin va bu holda o`sha normalar o`rtasida nizo - «to`qnashuv» sodir bo`ladi, bu holatni hal etish uchun kollizion normalar qabul qilinadi. Shu bois kollizion normalar «hakamnorma» deb yuritiladi va unda o`sha holatni tartibga solishda qaysi huquqiy norma qo`llanilishi ko`rsatiladi.

Adabiyotlar ro`yxati: 1 Davlat va huquq nazariyasi. A.A`zamxo`jayev va Sh. O`razavv tahriri ostida. T., 1992, 255-bet. 2 Davlat va huquq nazariyasi. AA`zamxo`jayev va Sh.O`razayev tahriri ostida, T., 1992, 255-bet. 3 Tojixonov U., Saidov A. Davlat va huquq asoslari. O`quv qo`llanma. T., 1999,40-bet. 4 Karimov I. A. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T., «O`zbekiston», 26-bet. 5 . www.ziyonet.uz

Похожие

Huquq normasi tushunchasi

Huquq normalari

Huquq shakllari

Huquq tizimi

Huquq tizimi