Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda statistik kuzatuvning tanlama usuli - Юриспруденция - Рефераты

Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda statistik kuzatuvning tanlama usuli

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda statistik kuzatuvning tanlama usuli Reja: 1. Statistik kuzatishning tanlama usuli nazariy asoslari; 2. Tanlama ko‘rsatkichlardagi xatolarni aniqlash; 3. Tanlama yig‘indisi; 4. Tanlash turlari. 5. Huquqiy ma’lumotlarni to ‘ plas h ning ijtimoiy usullari

Statistik kuzatishning tanlama usuli nazariy asoslari. Kriminologik va ijtimoiy huquqiy ma’lumotlarni to‘plashning asosiy shakli bu huquqni muhofaza qiluvchi organlarning hamda boshqa yuridik tashkilotlarning statistik hisobdorligidir. Lekin huquqni muhofaza qiluvchi organlarning statistik hisoboti faqatgina muhim ko‘rsatkichlarni aks ettirish orqali hajm jihatdan chegaralangan bo‘lib, ya’ni hisobotdagi ma’lumotlarni xohlagan tarzda o‘zgartirish, ularga qo‘shimchalar kiritish hamda bu ma’lumotlarni belgilanmagan muddatlarda talab qilib olish mumkin emas. Tanlama kuzatuv uslubi aniq tarzda matematik statistika tomonidan ishlab chiqilgan. Tanlama uslub o‘zining oddiyligi, arzonligi, tez fursatda amalga oshirilishi, ishonchliligi va muayyan bir aniqlikka egaligi bilan xarakterlanadi. Ushbu ma’lumotning zamirida odatda insonlarning tanlama so‘rovi yotadi. Tanlama ma’lumotlardan asosan kriminologiya, yuridik psixologiya va sotsiologiyada foydalaniladi. Shunday bo‘lsada haligacha tanlama uslub yuridik tashkilotlarning amaliy faoliyatida o‘z ifodasini topgani yo‘q. Tanlama kuzatuv uslubiga tushunish uchun yosh huquqshunoslar yoki huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari ma’lum bir matematik va statistik tayyorgarlikka ega bo‘lishlari talab etiladi. Bunday tayyorgarlikning asosini o‘rta kattaliklar hamda variatsiya ko‘rsatkichlari tashkil etadi. Tanlama kuzatuvning nazariy jihatlari ommaviy borliq va jarayonlarda shakllanadigan statistik qonuniyatlarga asoslanadi. Tanlama ko‘rsatkichlardagi xatolarni aniqlash . Tanlama kuzatuvni amalga oshirishda muayyan bir jarayon tanlab olinadi. Tanlama kuzatuvda ijtimoiy munosabatlarning shunday bir qismi olinishi kerakki, kuzatuv natijasida olingan ma’lumotlar o‘sha holatda ijtimoiy muhitni va qonuniylikni to‘liq va aniq, darajada mavjud yoki mavjud emasligini aks ettira olishi lozim. Xatolar 3 xil bo‘lishi mumkin: a n’anaviy (tendensioz), t izimli (sistematicheskiy), t asodifiy (sluchayniy).

Tendensioz (an’anaviy) xatolar - kuzatuvni amalga oshirish jarayonida uni amalga oshirayotgan shaxs tomonidan tanlovni noto‘g‘ri shakllantirishdan, hamda tanlama kuzatuvda ilmiy qoidalarni bilmaslikdan yuzaga kelishi mumkin. Masalan, fuqarolarning huquqiy ongini tekshirish maqsadida anketa o‘tkazuvchi shaxs vaqtdan yutishni ko‘zlab bir guruh, huquqshunos talabalardan foydalanadi. Tasodifiy xatolar - bu real mavjud bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni to‘liq, o‘rganmaslik. Tasodifiy xatolar - statistik kuzatuv natijasida olingan noaniqliklardir. Bunda olingan natijalar yo yuqori darajada yoki o‘ta past darajadagi ko‘rsatkichlarni ko‘rsatishi mumkin. Tanlama yig‘indisi. Tanlama kuzatishni loyihalashtirishda oldindan berilgan tanlamadagi yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatosida tanlama to‘plamning soni (hajmi)ni to‘g‘ri aniqlash juda muhimdir, chunki bu kuzatishning natijalarini ma’lum ehtimollik bilan aniq bo‘lishini ta’minlaydi. Shunday qilib, takrorlanuvchi tanlama uchun tanlamaning zaruriy xatosi formulasidan qiyinchiliksiz (oldindin tenglikning ikki tomonini kvadratga oshirib) tanlamaning zaruriy sonini ifodalash mumkin . Tanlash turlari. Tanlama ko‘rsatkichlarning ishonchliligi kuzatiladigan holatlar majmuini tanlash qoidalariga rioya etishga bog‘liqdir. Tanlamaning tasodifiy (sluchayniy) uslubida uni tashkil etish va o‘tkazish jarayonida juda katta ehtiyotkorlikni talab etadi. Mexanik tanlov - mexanik tanlovda asosan ma’lum bir munosabat yoki munosabat majmui olinadi va ularni bo‘lish natijasida hosil bo‘lgan sonning oxirgisi olinadi. Masalan, umumiy holatlar bo‘yicha 5000 ta statkarta mavjud. Tanlama uslubda esa 250 ta birlik bo‘yicha tanlov o‘tkazilishi kerak. Bunday holatda 5000:250=20. Hosil bo‘lgan son ya’ni 20-statkarta olinadi. Tipik tanlov - bunda asosan tanlovni amalga oshirish jarayonida tanlov o‘tkazilayotgan holatlarning alohida belgilariga nisbatan tanlov o‘tkazilishi nazarda tutiladi. Masalan, sodir etilgan jinoyatlarni oladigan bo‘lsak, har bir jinoyatchi qaysi sohada jinoyat sodir etgan bo‘lsa, ya’ni o‘g‘rilik, odam o‘ldirish yoki nomusga tegish, ularni alohida guruhlaymiz va uni guruhdan tasodifiy yoki mexanik tanlov uslubi

yordamida shaxs tanlanadi. Tipik tanlov ba’zan qatlamli yoki stratifik deb nomlanishi mumkin. Tanlama kuzatuv butun dunyo bo‘ylab tarqalgan. Kriminologik, deliktologik, ijtimoiy-huquqiy hamda boshqa yuridik faoliyat bilan shug‘ullanuvchi shaxslar tomonidan tanlama kuzatuv uslublarining o‘ zlashtirilishi bu – biz uchun juda muhim ahamiyatga egadir. Ushbu uslublarni namunali va oqilona qo‘llagan holda biz kam kuch va vositalardan foydalanib qisqa vaqt ichida ishonchli ma’lumotlar olishimiz mumkin. Statistik kuzatish usullari va ularni huquqiy tekshirishlarda foydalanish . Yurisprudensiyada sotsiologik kuzatish va ijtimoiy tajriba Statistik kuzatuv – eng asosiy vazifasi o‘rganilayotgan faktlarning yig‘indisini qayd qilish (masalan jinoyatlarni) va ularning tavsiflovchi belgilarni qayd qilish. Bularni barchasi statistik tadqiqotning aniq maqsadini belgilab beradi. Ma’lumki, har qanday sana turli xil nuqtayi nazardan o‘rganishi turli xil maqsadlarda tekshirilishi mumkin. Masalan , jinoyatchilikni o‘rgana turib o‘ z oldiga jinoyatchiga tavsif berishini uning shaxsini tekshirishni yoki jinoyatlarni keltirib chiqargan sabab va shart - sharoitlarni o‘rganishni yoxud ayrim jinoyatlarni sodir etishi usulini aniqlashni maqsad qilib qo‘yadi. Kuzatuv maqsadi aniqlanganda uning shakl va usullari masalalari kelib chiqadi. Statistik kuzatuvning quyidagi shakllari mavjud: hisobdorlik, maxsus tashkil etilgan statistik kuzatuv. Statistik kuzatuvning hisobdorlik shaklida har bir quyi bo‘g‘in yagona tasdiqlangan shaklda va qat’iy belgilangan muddatda yuqori turuvchi organga tegishli hujjatga asoslantirilgan ma’lumotlarni taqdim etishi shart hisoblanadi. (quyi turuvchi sud, prokuratura idoralari yuqori turuvchi sud, prokuratura idoralariga hisobot berishi) Hisobdorlik o‘z ichiga qator statistik ko‘rsatgichlarni qamrab olib reja va topshiriqlarni doimiy nazorat qilishda, kundalik tezkor rahbarlikni amalga oshirishda turli xil tadqiqotlarda katta ahamiyatga ega. (masalan sud, prokuratura faoliyatini samaradorligi).

Statistik kuzatuvning ikkinchi shakli ya’ni maxsus tashkil etilgan statistik kuzatuv turli xil ro‘yxatga olishni tekshirish masalan, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir bo‘lgan huquqbuzarliklarni tekshirish hisoblanadi. Bunday ro‘yxatga olish natijasida olingan hujjatlar kuzatilgan jarayonlarni chuqur o‘rganish, shuningdek hisobdorlik ko‘rsatgichlarini oydinlashtirish uchun foydalaniladi. (masalan aholi tarkibidagi o‘zgarishlar) Maxsus tashkil etilgan shakldan tashqari statistik kuzatuvning ikkita turini ajrata bilish lozim. Bular: mulksiz yoki joriy, mulkli yoki bir yo‘la. Birinchi holatda ko‘rsatilayotgan hodisalar ularning vujudga kelishiga qarab uzluksiz qayd qilinadi. Ikkinchi holatda esa hodisalarning holati muayyan sana bo‘yicha hisobga olinadi. Masalan har bir jinoyat prokuratura, sud, ichki ishlar organ lari tomonidan aniqlangan zahotiyoq o‘rnatilgan tartibda darhol hisobga olinadi. So‘roq – bu empirik ma’lumotlarni olishning keng tarqalgan maxsus sotsiologik metodidir. U keng doiradagi fuqarolar, saylovchilar, yuridik muassasalar xodimlari, huquqbuzarliklar, jabrlanuvchilar, sudlanganlar, mahkumlar va boshqalardan kriminologik va ijtimoiy-huquqiy izlanishlarda foydalanuvchi jamoatchilik fikrini olishdir. Bu metod orqali: rasmiy hisobot va boshqa hujjatlrda mavjud bo‘lmagan ma’lumotlarni olish; qisqa muddat va kam harajat qilgan holda o‘rganilayotgan shaxslarni so‘roq qilib olish mumkin; olinadigan ma’lumotlarni analizi va umumlashtirishni osonlashtirish uchun o‘tkazishni turli shakllarini qo‘llash mumkin. So‘roq orqali quyidagilar aniqlanishi mumkin: jinoyatchilik va huquqbuzarliklar haqida jamotchilik fikri, latent jinoyatchilik profilaktik tadbirlarni samaradorligi va jinoiy jazo usullari haqida, so‘roq, qilinayotganlarning axloqiy normalarga, huquqqa, o‘rnatilgan huquq tartibotga, xizmat vazifalariga munosabati; huquqbuzarlar, da’vogarlar, javobgarlar va jabrlanuvchilarning kayfiyati, huquqiy ongi, maqsadi va sodir etish motivlari haqida. So‘roqda har qanday aqli raso shaxs jalb qilinishi mumkin. Suhbat – bu usul orqali ma’lumot to‘plashda savollar ilgaridan bir tartibga keltirilib, mujassamlashtirilmagan bo‘ladi. Bemalol so‘zlashish orqali fikrlar

olinadi. Suhbat ham og‘zaki o‘tkaziladi. Suhbat orqali ma’lumot to‘plash bu erkin fikr orqali hali yakuniy bir to‘xtamga kelinmagan va umuman yangi bo‘lgan fikrlarni ham aniqlanishi mumkin. Bunda suhbat o‘tkazadigan shaxs unga ma’lum darajada tayyorgarlik ko‘rgach o‘tkaziladi. Bu metod so‘roq o‘tkazuvchidan so‘roq, qilinuvchilar bilan psixologik munosabatga kirishish uchun maxsus bilim talab qiladi. Bu usul orqali olingan ma’lumotlar har doim ham samarali bo‘lavermaydi, chunki so‘roq o‘tkazuvchi ayrim hollarda suhbatdoshini shaxsiy hayotiga doir savollar berishga majbur bo‘ladi, bu esa har doim ham ular tomonidan ijobiy qabul qilinmaydi. Lekin mohir so‘rovchi ushbu metod yordamida inson ruhiy kechinmalariga aloqador bo‘lgan noyob ma’lumotlarni to‘plash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Suhbat metodining afzalligi shundaki, uning yordamida o‘rganilayotgan savol bo‘yicha aniqlashtirilgan va chuqurroq javoblar olish mumkin. Intervyu – usulda aniq savollar ilgaridan tayyorlangan bo‘ladi va bu tayyorlangan savollarga javoblar yozib olinadi. Intervyuda aniq savollarga aniq javoblar beriladi. Suhbat chog‘ida erkin muloqot bo‘lib, o‘rtaga tashlangan masala yuzasidan turli tomondan yondoshilsa va yana shunga o‘xshash boshqa masalalar haqida ham so‘zlashilsa, intervyuda, respondent oldida aniq savollar qo‘yilishi va shu savollar mazmunidagi masaladan nariga o‘ta olmasligi bilan farqlanadi. Intervyu – bu ham yuqorida keltirilgan maqsadlar yo‘lida qat’iy ishlab chiqilgan savollar bo‘yicha o‘tkaziladi. Jamoatchilik fikrini shakllantirish borasida suhbat va intervyu o‘rtasidagi farq shartlidir. Intervyu suhbatdan farqli ravishda o‘zining qisqa muddatligi, qat’iy programmalashtirilganligi va chegaralangan savollardan iboratligi bilan ajralib turadi. So‘roq qilishning bu usuli orqali qisqa muddat ichida keng doiradgi so‘roq qilinuvchilarni qamrab olish va bir-biriga solishtirib analiz qilishni osonlashtiruvchi ma’lumotlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu usulning yana bir afzalligi shundaki, unda so‘roq qilinuvchilar bilan psixologik aloqa bo‘lmaydi va ular erkni fikr bildirishadi. Intervyu usulini bir necha turlarga bo‘lishadi. Bular: erkin, standartlashtirilgan, panelli, guruhlashtirilgan.

Anketa – bu usul orqali kuzatishda kuzatilayotgan kishilarga oldindan aniqlanishi lozim bo‘lgan savollar to‘ldirilgan maxsus tayyorlangan varaqalar tarqatiladi. Masalan: Sudyalar va prokurorlar o‘rtasida jinoyat ishlarini sudda ko‘rilishida prokuror ishtirokining shartligi va albatta ishtirok etishi kerakmi yoki yo‘qmi degan savolga, anketaga qarab javob beruvchi ha yoki yo‘q deb javob berishi mumkin. Yuridik institut yoyinki huquqshunoslik yo‘nalishi bo‘yicha tadqiqot olib borayotgan olimlar ham amaliyotchilar va nazariyotchilarga anketa uslubida o‘zi muhokama qilmoqchi bo‘lgan masalasiga oydinlik kiritib olishi mumkin. Anketa usulining afzalligi shundaki, uning yordamida bir vaqtning o‘zida ko‘pgina odamlar fikrini o‘rganish mumkin bo‘ladi. Anketa so‘rov va intervyuga nisbatan o‘ta qat’iy programmalashtirilganligi bilan ajralib turadi. Anketa tuzilishi shartli ravishda kirish, status, asosiy va xulosa qismlaridan iborat bo‘lishi mumkin. Kirishda, so‘roq qilinuvchilarga tushuntirishlar, javob berish tartiblari keltiriladi. Status qismida so‘roq, qilinuvchi to‘g‘risida to‘liqroq, ma’lumot olish va uni jamiyatda tutgan mavqeini bilish uchun qo‘shimcha ijtimoiy-demografik savollar kiritiladi. Asosiy qismda o‘rganuvchi savollar yuzasidan qo‘shimcha fikrlar bildirish imkoniyati beriladi. Anketani status qismi majburiy emas. Ijtimoiy- demografik savollar so‘roq qilinuvchi bilan aloqani murakkablashtirib, erkin fikr bildirish imkoniyatini cheklaydi. Tanlama so‘roq – eng keng tarqalgan anketa usulidir. Tanlama so‘roqda yuridik sohadagi prokurorlik faoliyatini sudda ishtiroki bo‘yicha yoyinki aniqroq qilib aytganda, yuqori turuvchi instansiya sudidagi prokurorning protsessual holati muammolari xususida ma’lumot olish (so‘roq qilish) zaruriyati paydo bo‘lsa, unda so‘roq qilinuvchilar albatta tanlab olinishi, ya’ni, aynan shu sohani yaxshi biladigan va shu sohaga bog‘liq bo‘lgan muammolarni yechimi to‘g‘risida fikr yurita oladigan shaxslar toifasini tanlab so‘roq qilish lozim. Tanlama kuzatish deyilganda umumiy bosh to‘plamdan bir qismini ilmiy asoslangan, vakolatlikni to‘la ta’minlab beradigan usullar yordamida tanlab olib tekshirish tushuniladi. Bu usul vaqt, kuch va harajatlarni kamaytirishga yordam

beradi va sifatli, aniq javoblar olishga imkoniyat yaratadi. U to‘g‘ri tashkil etilsa, olingan natijalar umumiy to‘plam haqida to‘la-to‘kis va aniq fikr yuritish imkoniyatini beradi. Masalan, ayni holatda, davlat ayblovi bilan shug‘ullanuvchi prokuratura xodimlarini va jinoyat ishlarini ko‘ruvchi sudyalarni, xalq maslahatchilarini, advokatlarni tanlab so‘rash maqsadga muvofiqdir. Yurisprudensiyada sotsiologik kuzatish va ijtimoiy tajriba. Yurisprudensiyada sotsiologik kuzatish jinoyatchilikka qarshi kurash faoliyatini jinoyatchilik va qonuniylikni amalga oshirishda paydo bo‘lgan muammolarni hal etish uchun amalga oshiriladi. Masalan, fuqarolik-huquqiy munosabatlarni hal etishda, fuqarolarning mulkiy huquqlarini himoya qilish maqsadida shartnoma asosida nikoh tuzish masalasini aholi o‘rtasida qanchalik darajada o‘zlashtirilganligini sotsiologik tarzda kuzatilsa, bu qonun talablari qanday darajada bajarilayotganligini, qanday samara berayotganligini aniqlanishi mumkin. Bu sotsiologik kuzatish natijasida nikoh tuzishdan maqsad oila qurishmi yoki mol-mulkka ega bo‘lish yoki boshqa g‘araz maqsad bormi aniqlasa bo‘ladi. Sotsiologik kuzatish va ijtimoiy tajribada esa, amaliyotdagi aniq bir muammoni hal qilishga qaratiladi. Masalan: Jinoyat ishlari bo‘yicha birinchi instansiya sudlari jarayonini albatta videokamera orqali videoyozuvga olish va apellatsiya, kassatsiya va nazorat instansiya sudlariga bu videomateriallarni taqdim qilish shartligi holati sotsiologik kuzatilsa, va ma’lum bir tuman sudida ijtimoiy tajriba o‘tkazilsa, albatta shu sud tomonidan hujjatlarni soxtalashtirish va adolatsiz jazo tayinlash holatlari keskin kamayishiga olib keladi. Huquqshunoslikda ijtimoiy tajriba o‘tkazilayotganda avval, albatta ma’lum bir kichik ob’ekt doirasida amalga oshiriladi. Samaradorligiga aniq ishonch hosil qilingandan keyingina amaliyotga keng tarzda tadbiq etilishi muhokama etiladi. Jinoyatchilikni oldini olish yuzasidan ham prokurorlar tomonidan shunga o‘xshash ijtimoiy tajribalar o‘tkazilishi va ijobiy amaliyot tariqasida keng tarqatilishi holatlari mavjuddir. Sotsiologik kuzatuvlarni eng tabiiy va hayotiy metodlar jumlasiga kiritamiz. Chunki biz hayotda o‘rgangan ko‘p odatlarimiz, harakatlarimizning asosida

o‘zining bilib bilmay kuzatgan, xotiramizda shu tarzda olib qolgan ma’lumotlarimiz yotadi. Sotsiologik eksperement. Uni qo‘llanishi doirasi boshqa umumiy fanlarnikiga nisbatan cheklangandir. Uni faqat muayyan qonuniy ruxsatnoma bo‘lganda amalga oshirish mumkin. Sotsiologik eksperement qonun ijodkorligi faoliyatida alohida ahamiyat kasb etadi. U muayyan bir huquqiy hujjatni salbiy yoki ijobiy oqibatlar keltirib chiqarishini bilishda qo‘llanishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Luneev V.V. Yuridicheskaya statistika. - M.: Yurist, 1999. – 428 s. 2. Madaliyev O.M. Sud statistikasi. O ‘ quv q o‘ llanma. - T.: TDY U I, 2006. 3. Madaliyev O.M. Sud statistikasi: O‘quv qo`llanma. - T.: TDYUI nashriyoti, 2009. – 289 b. 4. Ernazarov Yu.K., Achilov S.M., Ton L.G. Sudebnaya statistika. Uchebnoe posobie. – T.: Izdatelstvo TGYUI, 2009. 5. Ernazarov Yu.K. Ton L.G. Sudebnaya statistika (uchebno-metodicheskiy kompleks). – TGYUI. 2008 g

Похожие

Huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlarining ekologik funksiyasi

Huquqni muhofaza qiluvchi organlar fani tushunchasi, predmeti, tizimi

Huquqni muhofaza qiluvchi organlar sudlar va boshqa muassasalarning hisob va hisobdorligi

Sud statistikasida statistik kuzatuvlar

Statistik kuzatish materiallarini svodkalash va guruhlashtirish mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlar