Statistik kuzatish materiallarini svodkalash va guruhlashtirish mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlar - Юриспруденция - Рефераты

Statistik kuzatish materiallarini svodkalash va guruhlashtirish mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

114 KB

Statistik kuzatis h mat e riallarini svodkalas h va guruhlas h tiris h mutl a q va nisbiy ko ‘ rsatkic h lar Reja: 1. Statistik svodkalash va guruhlash tushunchasi; 2. Statistik guruhlashtirish turlari; 3. Tipologik,tuzilmaviy yoki varriatsion, tahliliy (analitik) guruhlashtirish. Korrelatsion guruhlashtirish; 4. Murakkab, ko‘p o‘lchamli, ikkilamchi guruhlashtirish; 5. Statistik jadval elementlari;

Statistik svodkalash va guruhlash tushunchasi. Statistik kuzatuvlar natijasida juda ko‘p miqdorda har xil blank varaqa va formulyarlar yig‘ilib qoladi, ularning har biri alohida yig‘indi birligini va u uchun belgilangan alomatlarni xarakterlaydi. Statistik kuzatuvlar, yuqorida ko‘rsatilganidek bizga hali qayta ishlanishi va guruhlanishi kerak bo‘lgan bir talay ishlanmagan, hali xom bo‘lgan materiallarni beradi. Shu asosda hisob-kitob yo‘li bilan o‘rganilayotgan yig‘indining o‘ziga xos bo‘lgan tipik ko‘rinishi keltirib chiqariladi. Ma’lumotlarni bir tizimga solish, qayta ishlash – svodkalash (jamlash) deb ataladi. Statistik ma’lumot – bu dastlabki statistik ma’lumotlarni hisoblab, alohida birliklarni xulosalash va ularni bir to‘plam yoki yig‘indi (masalan respublikada sudlanganlar soni) holiga keltirishdir. Shuni aytish kerakki, statistik ma’lumot, to‘g‘ri qurilgan guruhlarga asoslanganidagina effektiv tarzda amalga oshirilishi mumkin. Gap shundaki, kuzatilayotgan hodisalar qonuniyatini o‘rnatish va o‘lchash faqat ularning to‘plamlarini sifatli bir tomonlama guruhlarga bo‘lib o‘rgangandagina mumkin. Faqat shunday guruhlarnigina xulosalash va umumlashtirvchi ko‘rsatkichlari bilan xarakterlash mumkin. Vaholanki, statistik kuzatuv yakunida dastlabki ma’lumotlar yig‘iladi va odatda ular sifatiga nisbatan har xil birliklarga tegishli bo‘ladi va shu sababli birinchi o‘rinda birliklarni bir biridan chegaralab, bir xil bo‘lgan, bir ko‘rinishda bo‘lgan guruhlarga bo‘lish kerak. Statistik kuzatuvning ikki bosqichi - statistik kuzatuv ma’lumotlarni tizimlashtirish va ilmiy tahlil qilishdir. Bu statistik svodkalash deb aytiladi. Agar ma’lumotlar noto‘g‘ri tahlil etilsa, statistik kuzatuv ma’lumotlari o‘zining haqiqiy xarakterini yo‘qotishi mumkin. Shuning uchun ularni shunday qayta ishlab chiqish kerakki, javob aniq, ob’ektiv, ommaviy kuzatuv natijalariga asoslangan bo‘lishi kerak. Statistik svodkalash mazmuni bu dastlab statistik kartochka, ro‘yxat, anketada mavjud materiallar muayyan tartibga keltiriladi, tizimlashtiriladi, ular bir natija, birlashtirilgan statistik ko‘rsatgichlar bilan

xarakterlanadi. Svodkalash natijasida biz katta faktik, har tomonlama ijtimoiy- huquqiy birlikni tizimlashtirilgan ma’lumotlarni olamiz. Bunga erishish uchun svodkalash muayyan programma asosida o‘tkazilishi kerak. Programmalarning belgilariga qarab guruhlarga tomonlamaligi, doirasi va sifatiga e’tibor berish kerak. Shakliga ko‘ra, statistik svodkalash markazlashtirilmagan – joylarda o‘tkazilgan svodkalash, masalan IIV, Prokuratura, Soliq organlari va sudning eng quyi ajratilgan ma’lumotlar kiritiladi. Bunday programmalar jadvalning maketi sifatida bo‘lib statistik ko‘rsatgichlar kuzatuv jarayonida to‘ldirib borilishi mumkin. Markazlashtirilgan svodkalash faqat markazda amalga oshiriladi. Aralash svodkalash dastlab tumanda keyin shaharda so‘ngra markazda amalga oshiriladi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda svodkalashning aralash shakli keng tarqalgan. Svodkalashning tarkibiy elementlari: jinoyat yoki boshqa ijtimoiy-huquqiy holatni butun va alohida guruhlarini aks ettiruvchi ko‘rsatgichlar tizimini tashkil etish; olingan ma’lumotlarni tizimli guruhlashtirish; guruh va umumiy natijalarni hisoblash; natijalarni statistik jadval va grafiklarda ko‘rsatish. Statistik kuzatuvlar shakl jihatdan turli mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Shuning uchun svodkalash jarayonida statistik ma’lumotlarning har instansiyalarida amalga oshiriladi. Guruhlash - jamiyatda o‘rganilayotgan hodisalarni ma’lum alomatlar yig‘indisiga ko‘ra ularni tipik guruhlarga bo‘lishdan iboratdir. Guruhlashni qandaydir bir hisob-texnik operatsiya deb o‘ylash katta xato bo‘lardi. Guruhlashning asosiy masalasi statistik kuzatuv natijasida olingan ma’lumotlarni har tomonlama analizi, tahlili asosida ularni sifatli bir tomonlama ko‘rinish va turlarga bo‘lib tashlashda ifodalanadi. Maxsus tashkil etilgan va ro‘yxatga olingan (statistik kartochka, statistik jurnal va boshqalar) statistik kuzatuvlar jinoyat fuqarolik ishlari boshqa materiallar haqida juda ko‘p ma’lumotlar beradi. Ma’lumotlar to‘g‘ri guruhlashtirilsa, hodisalar haqida to‘g‘ri natija olish mumkin.

Statistik ma’lumotlarni guruhlashtirish bu – kuzatuvning maqsad va vazifasi bilan belgilangan, jinoyatlar, mamuriy huquqbuzarliklar jinoyat va fuqarolik ishlarini yurituvidagi muayyan ko‘rsatgichlarni o‘ziga xos belgilariga qarab guruhlarga bo‘lishdir. Bunday belgilarni to‘g‘ri ajratib olish juda muhimdir chunki bitta belgi ikki xil xulosaga olib kelishi mumkin. Shuning uchun hodisa belgisini kriminalistik, kriminalogik, jinoyat, fuqarolik huquqi, jinoyat va fuqarolik protsessi fanlari yordamida har tomonlama analiz qilinishi kerak. Statistik guruhlashtirish turlari. Guruhlar mazmuni ijtimoiy-huquqiy va kriminalogik kuzatuvlar uchun muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ular: bir turdagi sifatiy belgilar majmuasini ko‘rsatadi; tip strukturasini ochishga yordam beradi; yuridik ahamiyatliy va turli ijtimoiy hodisalarning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganishga yordam beradi. Yuqoridagi vazifalarga muvofiq yuridik statistikada 3 xil guruhlashtirish turi uchraydi : Tipologik, Tuzilmaviy, Analitik (tahliliy) guruhlashtirish. Tipologik guruhlashtirish – yu ridik ahamiyatga ega bo‘lgan va o‘rganilayotgan jinoyatlar, jinoyatchi va boshqa hodisalarni sifatiy belgilariga ko‘ra bir turdagi guruhga yig‘ib va yana ularning o‘zini alohida sifatiy belgilariga ko‘ra bir turdagi guruhlarga bo‘lish tushuniladi. Sud statistikasida tipologik guruhlash keng qo‘llaniladi. Ular adliya organlarining faoliyatini analiz qilish uchun jinoyatchilikni o‘rganish fuqarolik huquqidagi bahslar va boshqalar uchun zarurdir. Shunday qilib, tipologik guruhlar o‘z oldiga o‘rganilayotgan yig‘indini sifat munosabatiga nisbatan bir turdagi guruhlarga bo‘lishni maqsad qilib qo‘yadi. Statistikada ularning roli juda katta, chunki faqat o‘ziga mos fanga asoslanadigan tipologik guruhlar yordamigina bizni qiziqtiruvchi individual hodisalar to‘plamini chuqur o‘rganish va unda bo‘layotgan o‘zgarishlarni aniqlash mumkin. Qanday bo‘lmasin, ammo tipologik guruhlashtirish 2-3 belgilariga qarab amalga oshiriladi bu esa uni murakkab va bir biriga qo‘shib bir butunlik hosil qiladi (kombinatsiyalaydi).

Tuzilmaviy yoki variatsiyali guruhlashtirish – b u bir turdagi jinoyatlar, huquqbuzarlar fuqarolik davolari va boshqa belgilarning tizimidagi o‘zgarishlarni o‘rganishda statistik ma’lumotlar guruhlashidir. Ma’lumotni strukturaviy guruhlashtirish uchun bir turdagi, bo‘linadigan, hajm bo‘yicha o‘zgaruvchan belgilar majmui kerak bo‘ladi. Tuzilmaviy guruhlash yordamida bir xil tipdagi, sifat jihatidan bir xil bo‘lgan guruhlarning (birliklarning) salmog‘i hisoblanadi va shu tariqa to‘plam tarkibi o‘rganiladi. Masalan, sudlanganlarning ichidan muqaddam sudlanganlar va alohida xavfli retsidevistlar haqidagi ma’lumotlarni jamlanishini olsak bo‘ladi. Agar tipologik guruhlashtirish asosida sifatiy belgilar yotsa tuzilmaviy (variatsion) guruhlashtirish asosida sonli belgilar (jinoyatlar o‘rtacha og‘irligi, shaxslar, ishlar, soni, huquqbuzarlar yoshi, jazo muddati sudlanganlik soni, umumiy o‘rta ta’limni nechinchi sinfgacha o‘qiganligi, zarar miqdori, tergov muddatlari jinoyat, fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish muddatlari va boshqalar) yotadi. Variatsion guruhlarning maqsadi bir turdagi tipik guruhlar tizimini aniqlashdir. Bunda statistik kuzatuvlar natijasida olingan materialni qandaydir bir o‘zgarib turuvchi (variatsiyalashuvchi) alomat hajmi bo‘yicha guruhlaydilar. Ba’zida dastlabki bir turdagi yig‘indilarni olgandayoq ularning ichida u yoki bu miqdoriy alomatni taqsimlashga asoslanib guruhlash amalga oshiriladi, bu esa yig‘indining tarkibi va tizimini aniqlashga imkoniyat beradi (masalan, aholini yosh bo‘yicha bo‘lish, sudlanganlarni – jazo muddati bo‘yicha, jinoiy ishlarni – tergov va ishni sudda ko‘rish muddatlari bo‘yicha bo‘lish va boshqalar). Miqdoriy alomatlar bo‘yicha bunday guruhlash variatsion deb nomlanadi. Tahliliy (analatik) guruhlashtirish – yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatgichlarni analitik guruhlashtirish o‘rganilayotgan hodisa va protsesslarning o‘zaro bog‘liqligi va bo‘linmasligini ko‘rsatadi. Qisman bu vazifalar strukturaviy va tipologik guruhlashtirishda bajariladi. Ammo analitik guruhlashtirish ushbu vazifani bajarish uchun maxsus ishlab chiqilgan.

Analitik guruhlash o‘z oldiga o‘rganilayotgan hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rnatishni maqsad qilib qo‘yadi. Bu guruhlashga misol bo‘lib jinoyatchilik va bir qator hodisalar – ichkilikbozlik, maishiy ahvol xususiyatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi ma’lumotlar bo‘lishi mumkin. Analitik guruhlash barcha statistika sohalarida muhim ahamiyat kasb etadi: iqtisodiy sohada – xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish uchun, yashirin rezervlarni aniqlash uchun, demografik sohada – masalan jins, yosh va o‘lim o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash, jinoiy sohada – turli xil ijtimoiy-maishiy ahvolni jinoyatchilikka ta’sirini aniqlashda va hokazo. Lekin shuni nazarda tutish kerakki, aslida har qanday guruh ma’lum darajada analitik bo‘lib hisoblanadi, chunki o‘rganilayotgan hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashda yordam beradi. Masalan, yuqorida berilgan variatsion guruhlar alohida jinoyatlar va yosh o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatib bergan edi. Korrelatsion guruhlashtirish – bajaradigan vazifalariga ko‘ra analitik guruhlashtirishga yaqin turadigan guruhlashtirishdir. Korrelatsion guruhlashtirishda o‘rganilayotgan hodisalar va protsesslar o‘rtasidagi tobelik nisbattan to‘g‘ri o‘lchanishi mumkin. Ijtimoiy-huquqiy, kriminologik jihatlarni analiz qilganda yuqorida ko‘rib chiqilgan barcha guruhlashtirish turlari ishlatiladi. Masalan: sodir etilayotgan jinoyatlarning ijtimoiy xavfliligi va og‘irligini aniqlash uchun — tipologik guruhlashtirish; turli huquqni muhofaza qiluvchi organlar (Ichki ishlar, prokuratura, Soliq qo‘mitasi, bojxona xizmati, milliy xavfsizlik xizmati)ning jinoyatchilikka qarshi kurashish natijasini — variatsion guruhlashtirishda; tuman, shahar, davlatda jinoyatchilikning o‘sishi va pasayishi sharoitini o‘rganishda — analitik guruhlashtirish yordam beradi. Murakkab, ko‘p o‘lchamli, ikkilamchi guruhlashtirish . Ko‘rib chiqilgan guruhlashtirish tarkibida murakkab, ko‘p o‘lchamli, ikkilamchi guruhlashtirish shakllanishi mumkin.

Murakkab guruhlashtirish – odatda hodisalar taqsimlanishi va dinamikasi tendensiyasi bir-biriga qarama-qarshi bo‘lganda hodisalarning turli tumanliligini aks ettiradi. Murakkab guruhlashtirishning eng ko‘p tarqalgan ko‘rinishi bu - kombinatsiyalangan (qo‘shilgan) guruhlashtirish bo‘lib, bu guruhga bitta belgi bilan emas balki ko‘p belgilarga qarab yuritiladi. Belgilar iyerarxiyasi mavjud bo‘ladi. Kombinatsiyalangan guruhlashtirish tipini aniqlash tuzulmaviy harakatlarini o‘zaro bog‘liqliligini o‘rganishga yordam beradi. Ko‘p o‘lchovli guruhlashtirish statistik nazariya uslublaridan biri klaster analizi (inglizcha s1asteg - bir joyda to‘planish, umumiy xususiyatga ega bo‘lgan bir guruh elementlarning yig‘ilishi). Klaster analizi o‘zida juda ko‘p hisob kitoblarni olib, bu zamonaviy kompyuter texnologiyasi xizmatidan foydalanishiga zarurat tug‘diradi. Belgilarni hisoblash bir belgi doirasida va shu bilan bir vaqtda juda ko‘p belgilar doirasida amalga oshiriladi. Bularning barchasi yig‘ilib “Belgilar makoni” ni tashkil qiladi. Ko‘p o‘lchovli guruhlashtirishning vazifasi bir joyda jamlangan belgilarni bir biriga yaqin xususiyatlariga qarab bir turdagi guruhlarga ajratishdir. Bir hodisaga oid belgilar shunday guruhlanadiki birinchi guruhdagi belgilar orasidagi farqlar ikkinchi guruhdagi belgilarga qaraganda ahamiyatsizdir. Ikkilamchi guruhlashtirish – bu mavjud bo‘lgan guruhlar asosida yangi guruhlashtirishning paydo bo‘lishidir. Bunga Variatsion guruhlashtirishdagi intervallarni o‘zgartirish yoki tipologik va analitik guruhlashtirishdagi mavjud ko‘rsatgichlarni hissali qayta guruhlantirish orqali erishish mumkin. Bunga zarurat quyidagi hollarda vujudga keladi: con belgilariga qarab guruhlashtirilganlarni sifatiy belgilariga qarab bir turdagi qayta guruhlashtirish amalga oshirilganda; ikki yoki undan ortiq turli intervalli guruhlarni bitta, yagona guruhlashtirilganda; real tendensiyalar aniq ko‘rinadigan kattaroq guruhlarni tashkil qilishda. Statistik jadval elementlari. O‘rganilayotgan hodisalar va uning sifatli bir turdagi qismlarining ko‘rgazmali xarakteristikasini beruvchi statistik jadvallar, bu xabarlash va guruhlash natijasidir.

Jadvallar – bu statistik ma’lumotlarni bayon etishning asosiy usullaridan biridir. Amaliyotda ko‘pincha hisoblashadiki, tegishli sarlavxasi bo‘lgan vertikal va gorizontal kesiluvchi qatorlar bu jadvallardir. Bu albatta, noto‘g‘ri. Bu jadvalning faqat, maketi, uning shaklidir. Statistik jadvalning asl mag‘zini esa, so‘z bilan emas, son bilan ifodalangan fikrlar yig‘indisi tashkil etadi. Statistik jadval bizni qiziqtiruvchi hodisalarni u yoki bu son ko‘rsatkichlari yordamida tasvirlab beradi. Shunaqa qilib, statistik jadvallar, hisobot va guruhlash natijalarini bayon etishning ko‘rgazmali, ixcham va tizimlashtirilgan usulidir. Statistik jadval ikki elementdan iborat. Bular: statistikaga ega, ya’ni jadvalda gap ketayotgan yi g‘ indi va statistik kesim, ya’ni tasvirlanayotgan h amma alomatlar. Statistik jadvallar logarifmik, karra va boshqa jadvallardan albatta farq qiladi. Statistik jadvallar tuzilishi jihatidan tikka va yotiq chiziqlarning kesishmasidan tashkil topadi. Jadvalda svodkalash natijalari o‘zining ixcham, ko‘rimli va muntazam ifodasini topadi. Jadval qatorlar (yotiq chiziqlar) va ustunlar (tikka chiziqlar)dan tashkil topgan. Bundan tashqari, har bir statistik jadvalning ega va kesimi bo‘ladi. Jadvalda gap nima ustida ketayotgan bo‘lsa, o‘sha jadvalning egasi , tavsiflovchi ko‘rsatgichlar esa jadvalning kesimi deyiladi. Jadvalning egasi odatda yotiq qatorlarga, jadvalning kesimi esa tik ustunlarga joylashtiriladi. Statistik kuzatuv ma’lumotlarini umumlashtirish usuli bo‘lib hisoblanuvchi jadvallar amaliyotda juda keng tarqalgan. Oddiy, guruhlangan, kombinatsiyalangan jadval. Statistika barcha jadvallarni oddiy, guruhiy va kombinatsion jadvallarga bo‘ladi. Ular bir-birovidan ega tuzilishi bo‘yicha farqlanadi. Oddiy jadval – hech qanaqa guruhlarga ega emas, ya’ni hamma yig‘indi birliklari ularning sifat yoki miqdor jihatdan farqlanishiga qaramay bitta umumiy yig‘indiga birlashadilar. Boshqacha qilib aytganda, oddiy jadvalda yaxlit yig‘indi bo‘yicha xulosa beriladi. Oddiy faqat tasvirlovchi xarakterga ega. Oddiy jadvallar amaliyotda juda keng tarqalgan. Oddiy ro‘yxatli jadvalga misol keltirish mumkin.

Oddiy jadvallar hududiy (territorial) va xronologik bo‘ladi. Territorial yoki hududiy jadval “egasi”da muayyan tuman, shahar, viloyat, regionlar va davlatlar ro‘yxati berilib qolgan grafalarda shu hududlardagi ko‘rsatgichlar ko‘rsatiladi. Misol uchun, tug‘ilish, o‘lim, nikohga kirish va nikohni bekor qilish darajasi hisoblanadi. Oddiy xronologik jadvallar “egasi”da muayyan davr, muddat ko‘rsatilishi ham mumkin. Misol tariqasida, kun, oy, yil, kvartallar. Oddiy jadvallar: oddiy- xronologik yoki hududiy-xronologik qilib tuzilishi mumkin. Barcha oddiy jadvallarda “ega” bitta bo‘ladi. Guruhlangan jadvallarda “ ega” qaysidir belgilar bo‘yicha alohida guruhlarga bo‘linadi. Misol uchun, sud tomonidan ko‘rib chiqilgan fuqarolik ishlari, mehnat, oila, mol-mulk, moliyaviy munosabatlarga bo‘linib, ular ham o‘z navbatida natijasiga ko‘ra da’vo qanoatlantirilgan, rad etilgan, da’vo ko‘rilmasdan qoldirilgan va boshqalarga bo‘linishini keltirish mumkin. Bu jadvallar bizni qiziqtirayotgan muhitni, alohida hodisalar o‘rtasidagi aloqani aniqlashni va boshqalarni chuqur tahlil qilishga imkoniyat beradi. Shunaqa qilib statistik guruhlashlar o‘zining konkret ifodasini guruhlangan va kombinatsion jadvallarda topadi. Kombinatsiyalangan jadvallar – jadvalning “ega” va “kesimi”dagi belgi va xususiyatlarni hodisalarda aks ettiradi. Misol uchun iqtisodiy jinoyatlar o‘zi ko‘rsatilib keyin alohida iqtisodiy jinoyatlar ko‘rsatilishi mumkin. Alohida keng tarqalgan guruhlar ko‘rsatiladi. Yana shu jadvalning o‘zida shu ishlardan qaysilari bo‘yicha dastlabki tergov majburiy, og‘ir va o‘ta og‘ir, iste’molchilar bozori bilan, moliya-kredit tizimi va boshqa iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liqlari ko‘rsatiladi. Kombinatsiyalangan jadvalga eng oddiy misol bu davlat va tarmoq doiradagi hisobot tayyorlashdir. Murakkab yoki kombinatsion guruhlar deb bir vaqtning o‘zida yoki undan ortiq alomatlar bo‘yicha guruhlash tushiniladi. Qizig‘i shundaki, bitta alomat bo‘yicha tuzilgan har bir guruh yana boshqa alomatlari bo‘yicha guruhosti guruhlarga bo‘linadi, masalan aholini jinsi va yosh alomatlari bo‘yicha bo‘lish.

Tasavvur qilaylik biz oqlanganlar, sudlanganlar nisbatini aniqlamoqchimiz. Qo‘yilgan savolga javob berish uchun egani guruhlarga 2 alomat bo‘yicha bo‘lish kerak: jinoyatlar turi bo‘yicha; Jinoyat kodeksining moddalari bo‘yicha. Bunday guruhlash natijasida olingan jadval, kombinatsion hisoblanadi, chunki uning egasi 2 alomat bo‘yicha kombinatsiyasi natijasida hosil bo‘lgan. Ba’zida faqat guruhiy kombinatsion jadvallar ko‘pincha oddiy jadvallar qo‘llanganda mavjud xaqiqatni yashirishni oldini olishi mumkin. Jinoyatlarni klassifikatsiyalash tushunchasi. I. Sifat alomatlari bo‘yicha jinoyatlarni klassifikatsiyalash ikkiga bo‘lib amalga oshiriladi: A) Jinoiy huquqiy (yuridik) alomatlar: 1) ijtimoiy xavfsizlik darajasi bo‘yicha: a) og‘ir; b) kam ahamiyatli; v) a va b guruhlarga kirmaydigan o‘rtacha og‘irlikdagi jinoyatlar; 2) jinoyat kodeksi maxsus qismining hamma bob va moddalari bo‘yicha – jinoyatchilikning to‘liq tizimi; 3) eng keng tarqalganligi bo‘yicha davlat mulki va shaxsiy mulkni talon-taroj qilish, bezorilik, shaxsga qarshi jinoyatlar va hokazolar. 4) ayb shakllari bo‘yicha: qasddan va ehtiyotsizlikdan; 5) jazolanishi bo‘yicha; 6) jazo jamoaviy ta’sir choralari bilan almashtirilgan jinoyatlar; 7) ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazo qo‘llangan jinoyat sub’ektlarining jinoyatlari, jinoyat sub’ektlari ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilingan jinoyatlar. B) Kriminologik (tasvirlovchi) alomatlar:. 1) davlat boshqaruvi va xalq xo‘jaligining sohalari bo‘yicha (masalan, talon-taroj va mansabdorlik jinoyatlari); 2) alohida hududlar bo‘yicha (respublikalar, viloyatlar, shaharlar…); 3) yetkazilgan zarar bo‘yicha; 4) jinoyatni sodir etish vaqti va joyi (ko‘chada, sayilgoh va bog‘larda; ertalab, kechqurun; shu yil, o‘tgan yil) bo‘yicha; 5) alohida motivlar bo‘yicha (masalan, qasddan odam o‘ldirish: g‘araz maqsadlarda, o‘ch, rashk va hokazolar); jinoyatni sodir etish usuli va quroli. II. Jinoyatlarni miqdor alomatlari bo‘yicha klassifikatsiyalash oltiga bo‘lingan holda amalga oshiriladi:

1) Tergov muddatlari (1 oygacha, 1-2 oy, 2-4 oy, 4 oydan yuqori); Sud muhokamasi muddatlari (14 kungacha; 14-20-kun, 20 kundan 30 kungacha; 1 oydan ko‘p); 2) ozodlikdan mahrum qilish muddatlari (1 yilgacha; 1 yildan 3 yilgacha, 3-5gacha, 5-8 gacha, 8-10 gacha, 10 yildan ko‘p); 3) oldin sudlanganlik soni (1 ta, 2 ta, 3 dan yuqori-retsidik jinoyatchilikning aniqlash uchun); 4) jinoyatni sodir etishda ishtirokchilar soni bo‘yicha (1 ta, 2 ta, 3 ta, 5 ta va undan ko‘p – guruhiy jinoyatchilikni aniqlash uchun); 5) jinoyatlarni sodir etgan shaxslar yoshi bo‘yicha (18 yoshgacha, 18 yoshdan yuqori – voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini aniqlash uchun). Jinoyatlarning ko‘rsatilgan klassifikatsiyasi ularni to‘la qamrab olmaydi, faqat jinoyatchilikni statistikada qanday bo‘lsa, dinamikada ham turli alomatlar bo‘yicha shunday tadqiq qilish imkonini beradi. Boshqa tomondan, bu jinoyatchilikka qarshi kurash ishini tahlil qilishga ko‘maklashadi. Shunaqa qilib, jinoyatlar klassifikatsiyasi bu ularning yig‘indisining ma’lum alomatlaridan kelib chiqib, bo‘lib tashlashdir. Keyinchalik, dastlabki ro‘yxatga olishning yakuniy hisob-kitob qilingan ko‘rsatkichlarning ajratilgan guruhlarni, ularga mos keluvchi mutlaq kattaliklar bilan xarakterlash zarur. Bunday ish odatda, statistik jadvallar yordamida amalga oshiriladi, ularga guruhlashlar o‘zining aniq ifodasini topadi. Mutloq va nisbiy ko‘rsatkichlar tushunchasi. Statistik kuzatuv natijasida biz o‘rganilayotgan holat yoki jarayon haqida ma’lumotlar va to‘plangan statistik material orqali har tomonlama ma’lumot olishimiz mumkin. O‘rganilayotgan butunligicha qo‘shilgan jami ma’lumotlar o‘zida umumlashtirilgan ko‘rsatkichlarni aks ettiradi. Ular mutloq va nisbiy bo‘lishi mumkin. Bu ko‘rsatgichlar, bir tomondan, ma’lumot va guruh usulidan ajratib bo‘lmaydi, boshqa tomondan esa, ularning umumlashgan tushunchasi keyingi guruh metodi statistik analizning boshlanishi hisoblanadi.

Mutloq miqdorlar – yig‘ilgan miqdorlarki bu hisoblab chiqilgan yoki o‘zgartirishsiz bo‘sh statistik hisobotlardan olingan ko‘rsatgichlar. Ular muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yuridik mohiyatga ega bo‘lgan voqea-hodisalar haqidagi ma’lumotlar va guruh to‘plamlari natijasida paydo bo‘ladi. Mutloq miqdorlar – bu nomli son (o‘lchov birligi ko‘rsatilgan son). Ular aniqlangan sotsial-huquqiy yoki kriminalistik hodisalar (fuqarolik da’volari, nikoh, nikohdan ajratish, jinoyat, sabab, voyaga yetmagan huquqbuzarlar va boshqalar)ning o‘ziga xos yaxlit o‘lchovi (sifat)ni ifoda etadi. Mutloq miqdorlar ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Bular orqali jinoyat paydo bo‘lish o‘lchovi, hukm qilinganlar soni, ko‘rilgan fuqarolik da’vo ishlarining miqdori va boshqa hodisalar haqida muhokama qilish mumkin. Mutloq miqdorlar baza hisoblanadi. Har bir statistik operatsiya mutloq kattaliklarga tayanadi, asoslanadi, lekin ularning xususiy analitik imkoniyatlari cheklangan. Mutloq ma’lumotlarga ko‘ra, masalan, turli shaharlarda yoki turli regionlarda jinoyatchilik darajasi haqida muhokama qilish qiyin va qayerda jinoyatchilik yuqori darajada degan savolga javob berib bo‘lmaydi, chunki shaharlar yoki regionlar aholi soni, territoriyasi va boshqa sabablarga ko‘ra farq qiladi. Nisbiy miqdorlar – statistikada o‘zida muhim umumlashgan ko‘rsatkichlarni aks ettiradi, ya’ni ikki statistik kattalikning taqqoslangan songa oid o‘zaro nisbatni kor‘satib ochib beradi. Nisbiy kattaliklarni hisoblaganda 2 mutloq son taqqoslanadi, lekin o‘rtacha va nisbiy kattaliklarni ham taqqoslasa bo‘ladi, yangi nisbiy sonni hosil qilib, muhimi shuki, bu kattaliklar o‘zaro aloqadorlikda, yaxlit o‘lchovda, vaqtinchalik davrda, hudud va boshqa parametrlarga ko‘ra taqqoslanishi lozim. X ohlagan kattalikni umuman taqqoslash mumkin. Ammo bunday taqqoslash o‘zaro aloqador bo‘lmasa, kam narsa beradi. Jamiyat taraqqiyotini nisbiy miqdorlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaganidek, huquqiy statistikani ham nisbiy miqdorlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Aynan nisbiy miqdorlar yordamida jinoyatchilik dinamikasini chuqur o‘rganish va solishtirib, taqqoslash imkoniyati vujudga keladi. Mutloq miqdorlar ichidan nisbiy miqdor ajratib olinadi, ya’ni, jami jinoyatlar ichidan ma’lum bir turdagi

jinoyatlarni o‘zini ajratib olib, jamiga nisbatan qancha foizda ekanligini taqqoslash mumkin. Yuridik statistikada keyingi quyidagi nisbiy miqdorlar ko‘rinishlari qo‘llaniladi: munosabat, tizimni jamlash yoki tizimni bo‘lish bo‘lgan munosabat; munosabat, qismning butunlikka munosabati yoki intensivlik munosabati; dinamikani xarakterlovchi munosabatlar; rejani bajarishni xarakterlovchi munosabatlar; daraja va tenglik munosabati.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Luneev V.V. Yuridicheskaya statistika. - M.: Yurist, 1999. – 428 s. 2. Madaliyev O.M. Sud statistikasi. O ‘ quv q o‘ llanma. - T.: TDY U I, 2006. 3. Madaliyev O.M. Sud statistikasi: O‘quv qo`llanma. - T.: TDYUI nashriyoti, 2009. – 289 b. 4. Ernazarov Yu.K., Achilov S.M., Ton L.G. Sudebnaya statistika. Uchebnoe posobie. – T.: Izdatelstvo TGYUI, 2009. 5. Ernazarov Yu.K. Ton L.G. Sudebnaya statistika (uchebno-metodicheskiy kompleks). – TGYUI. 2008 g

Похожие

O‘rtacha miqdor va ularni huquqiy statistikada qo‘llanilishi

Huquqiy statistikaning dinamik qatorlari

Sud statistikasida statistik kuzatuvlar

Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda statistik kuzatuvning tanlama usuli

Jinoyatchilikning sabablari to‘g‘risidagi nazariyalar