Jinoyatchilikning sabablari to‘g‘risidagi nazariyalar - Юриспруденция - Рефераты

Jinoyatchilikning sabablari to‘g‘risidagi nazariyalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84 KB

Jinoyatchilikning sabablari to‘g‘risidagi nazariyalar Reja: 1. Lombrozo ishlab chiqqan jinoyatchilik sabablari nazariyasi 2. Egizaklar o‘rtasidagi jinoyatchilik 3. Jinoyatchilikning sababi ma’lum darajada shaxsning genetik xususiyati bilan bog‘liq ekanligi

Jinoyatchilikning sabablari to‘g‘risidagi nazariyalar Jinoyatlar va jinoyatchilikning biron-bir yagona sababini ko‘rsatish metodologik jihatdan noto‘g‘ri bo‘lar edi. Chunki sabab – kompleks hodisadir. Jinoyatchilik sabablari muammosining juda ko‘p konsepsiyalari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular jinoyatchilik hodisasi va uning kelib chiqishini har xil nuqtai nazardan, chunonchi teologiya va astrologiya, antropologiya va biologiya, bionika va kibernetika, genetika va psixologiya nuqtai nazaridan tushuntiradi. Tahlil bir ta’limotni ikkinchi ta’limotdan farqlash juda qiyinligini ko‘rsatadi. Shu bois bu ta’limotlar tasnifi ancha shartli bo‘lib qolayotir. Jinoyatchilik sabablarini tushuntirishga oid ijtimoiy adabiyotlarda asosan ikki yo‘nalish biologik va sotsiologik yo‘nalishlar farqlanadi. Ammo masalaga yaqindan qaraydigan bo‘lsak, ulardan tashqari, boshqa bir qancha ta’limotlarni ham ko‘rishimiz mumkin. Muammoga xronologik nuqtai nazardan yondashadigan bo‘lsak, ilohiyotni eng qadimgi ta’limot deb hisoblash mumkin. Uning jinoyatchilik sabablarini tushuntirish bilan bog‘liq asosiy qoidalari qanday? Birinchidan, shuni ta’kidlash lozimki, ilohiyotda jinoyat (jinoyatchilik) tushunchasi o‘rniga kengroq va qamrovliroq bo‘lgan gunoh atamasi qo‘llaniladi. Ammo «gunoh» tushunchasi odamlar va jamiyat uchun o‘ta xavfli bo‘lgan inson xulq-atvori sifatidagi jinoyatni ham o‘z ichiga oladi. Masalan, odam o‘ldirish, birovning molini o‘g‘irlash, birovga zo‘rlik ishlatish, insonning sha’ni va qadr- qimmatini tahqirlash va hokazolar og‘ir gunoh hisoblanadi. Asosiy dinlarda «odam o‘ldirma», «o‘g‘rilik qilma» kabi aqidalar amal qiladi. Ikkinchidan, ko‘rib chiqilayotgan muammoga oid ilohiy qarashlarning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, inson (umuman, butun insoniyat) gunoh qilishga moyildir. Bunga Odam Ato va Momo Havoning o‘g‘illari Hobil va Qobil haqidagi mashhur rivoyat misol qilib keltiriladi va insonning gunoh qilishi o‘shandan boshlangan deb ta’kidlanadi.

Bu ta’limot nuqtai nazariga ko‘ra, insonning jinoiy (gunohkor) xulqatvori uning «tabiiy», uzviy xossalaridan biridir. Binobarin, toki insoniyat bu yorug‘ dunyoda mavjud ekan, uning bu xossasi yo‘qolmaydi. Astrologiya, ayniqsa, tibbiy astrologiya ta’limoti ruhan ilohiyotga yaqin turadi. Tibbiy astrologiya quyosh, oy va boshqa sayyoralar, burjlar, yulduzlar va kosmik nurlanishlarning inson aurasiga ta’sirini o‘rganadi. Bir burj belgisi ostida oy harakatining bir bosqichida tug‘ilgan odamlar odatda bir xil kasalliklarga chalinishga moyilligi qadimdayoq kuzatilgan. Masalan, qo‘y burji ostida oy to‘lishiga yaqin davrda tug‘ilgan odamlarning ko‘pchiligi migren, buyrak kasalliklari bilan og‘riydi, sigir burji ostida oy to‘lgan paytda tug‘ilgan odamlarning ko‘pchiligi esa tomoq, siydik-tanosil tizimi kasalliklariga moyildirlar. Astrologiya ta’limotiga ko‘ra, odam bolasi dunyoga kelgan ilk lahzalardanoq kosmos energiyasini o‘zlashtira boshlaydi, muayyan kosmik maromga moslashadi. Insonning hayot faoliyati, shuningdek nojo‘ya qilmishlari u qancha qulay yoki noqulay paytda dunyoga kelganligiga bog‘liq bo‘ladi. Astrologiya inson sodir etgan muayyan qilmishning kosmos bilan sababiy bog‘lanishi to‘g‘risidagi savolga aniq javob bermaydi, lekin inson taqdiri quyoshga umumiy tarzda bog‘liq ekanligini qayd etadi. XVIII asr o‘rtalarida ishlab chiqilgan «omillar nazariyasi» jinoyatchilik sabablari va unga qarshi kurash chora-tadbirlari to‘g‘risidagi har xil ta’limotlar uchun eng rivojlangan, hatto klassik metodologik negiz bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu nazariyaning asoschisi fransuz faylasufi va huquqshunosi Sharl Lui Monteskyo (1689–1755) hisoblanadi. Sh.L. Monteskyo «Qonunlar ruhi haqida»gi falsafiy-huquqiy asarida inson xulq-atvoriga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadigan omillar qatorida quyidagilarni qayd etadi: davlat boshqaruv shakli, qonunchilik, mamlakatning geografik xossalari, iqlimi, tuprog‘ining sifati, o‘rni va katta-kichikligi, xalqning turmush tarzi (dehqonlar, ovchilar, cho‘ponlar), erkinlik darajasi, dini, aholining moyilliklari va soni, boyligi, savdo-sotiq, urf-odatlari va udumlari. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki,

Monteskyoning ushbu nazariyasi keyinchalik kriminologiyada jinoyatchilikni tushuntirishda ikki yo‘nalish: geografik omillar va iqlim omilining roli vujudga kelishini belgilab berdi. Ushbu ta’limotning yirik namoyandalaridan biri bo‘lgan ingliz huquqshunosi Iyeremiya Bentam (1748-1832) «Ma’naviyat va qonunchilik asoslariga kirish» nomli asarida inson xulq-atvoriga va umuman jinoyatchilikka ta’sir etuvchi 32 omilni sanab o‘tdi. Ular orasida quyidagilar bor: inson sog‘lig‘i, kuchi, quvvati, jisman nomukammallik, bilim miqdori va sifati, aqliy qobiliyatlar kuchi, o‘jarlik, moyilliklar, qiziqishlar, antipatiyaga moyillik, qiziqqonlik, ta’sirchanlik, simpatiyalar, pul bilan bog‘liq holatlar, simpatiya orqali aloqalar, antipatiya orqali aloqalar, tana tuzilishi, ruhiyat, jins, yosh, ijtimoiy holat, tarbiya, iqlim, kelib chiqish, boshqaruv shakli, din va hokazo. O‘zining eng muhim asari «Deontologiya yoki axloq haqidagi fan» (1834)da Bentam insonning xulq-atvor motivlarini lazzat olishga ishqibozlik yoki jafokashlik bilan bog‘laydi. Uning fikricha, axloqiylikni muayyan shaxsning biron- bir qilmishi (qilmishlari) natijasida olingan lazzat yoki chekilgan azob-uqubatlar nisbati tarzida matematik yo‘l bilan hisoblab chiqarish mumkin. XIX asrning birinchi yarmida belgiyalik olim Adolf Ketle statistik ma’lumotlarga asoslangan holda o‘zining jinoyatchilik omillari nazariyasini ishlab chiqdi. Uning asosiy asari – «Statistik fizika» (Bryussel, 1869) yuqorida qayd etilgan yondashuvni asoslashga bag‘ishlangan. «O‘rtacha odamning jinoyatga moyilligi»ni aniqlash uchun Ketle axloqqa iqlim, jins va yosh omillarining ta’sirini tadqiq qilish va ularning ta’siri ehtimollik darajasini aniqlash imkonini berish yo bermasligini farqlash vazifasini qo‘ydi. O‘z xulosalarini Ketle quyidagicha ta’riflab berdi: «Yosh jinoyatga moyillikning rivojlanishiga yoki kamayishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatuvchi sabab ekanligi shubhasizdir. Ushbu salbiy moyillik odamning jismoniy kuchi va ehtiroslari bilan teng darajada o‘sib boradi. O‘z ehtiroslari ta’siriga berilgan odam dastlab zo‘rlik ishlatish va nomusga tegishga beriladi; deyarli shu vaqtda u o‘g‘rilik yo‘liga kiradi va bu instinkt uni so‘nggi nafasi chiqquncha tark etmaydi; kuchining rivojlanishi uni zo‘ravonlik, odam

o‘ldirish, isyonkorlik va yo‘llarda talonchilik qilishga da’vat etadi. Nihoyat, odam jinoyat yo‘liga kirib, kuch bilan birga hiyla-nayrang ishlata boshlaydi va o‘z hayotining boshqa davrlaridagiga qaraganda ko‘proq darajada yolg‘onchi bo‘lib qoladi». Jinoyatchilikka yosh omilining ta’sirini aniqlab olgach, Ketle jins omilining ta’sirini aniqlashga o‘tadi: «Jinoyat sodir etishga moyillikka jinslar o‘rtasidagi farq ham katta ta’sir ko‘rsatadi». Bu ta’sirni Ketle jinslarning odatlari, xususan, ayol mahdud (boshqalar uchun yopiq) muhitda hayot kechirishi, u erkakka qaraganda kuchsizroq ekanligi bilan tushuntiradi. Jinoyatchilikka fasllar o‘zgarishining ta’sirini aniqlar ekan, Ketle «yil fasllari jinoyatchilikka moyillikka sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi; yozda shaxsga qarshi jinoyatlar ko‘proq va o‘zgalar mulkiga qarshi jinoyatlar kamroq sodir etiladi, qishda esa – buning teskarisi kuzatiladi», deb ta’kidlaydi. Shundan so‘ng u jinoyatchilikka iqlimning ta’sirini aniqlashga harakat qiladi: «Iqlim shaxsga qarshi jinoyatlarga moyillikka ko‘proq ta’sir ko‘rsatsa kerak». Ketle jinoyatchilik omillari sifatida yosh, jins va omilga asosiy e’tiborni qaratib, boshqa omillar haqida ham unutmaydi. Ular qatoriga Ketle sanoat va savdo-sotiqning rivojlanganligi, kishilar o‘rtasidagi tengsizlik, kasb-hunarlar roli, ma’rifat va kambag‘allikni kiritadi. Omillar ko‘pligi nazariyasini ishlab chiqqan ko‘pgina huquqshunoslar quyidagi asosiy qoidalarni qabul qildilar: – jinoyatchilikning tub sabablarini tushuntirishda jinoyatchilikka ta’sir ko‘rsatuvchi muayyan omillarni ajratishning zarurligi; – jinoyatchilikning rivojlanish qonuniyatlarini inson xulq-atvori alohida omillarining mexanik yig‘indisi tarzida tadqiq qilish zarurligi; – jinoyatga fizik-biologik va ijtimoiy omillar mahsuli sifatida qarash. Jinoyatchilikning doimiyligi, uning asosiy ko‘rsatkichlari o‘zgarmasligi shu qonuniyatlar bilan belgilanadi. Biologik nazariyalar. Jinoyatchilik sabablari haqidagi har xil biologik ta’limotlar jinoyatchilik sabablarini tushuntiruvchi nazariyalar orasida eng

rivojlanganidir. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, jinoyatchilikni biologiyaga bog‘lab tushuntirish hozirga qadar eng barqaror tendensiyalardan biri bo‘lib qolayotir. Quyida shu haqda mufassalroq to‘xtalib o‘tamiz. Italyan vrachi va kriminalisti, Turin universitetining anatomiya fanlari professori Chezare Lombrozo (1830-1909) jinoyatchilikning biologik omillari va ularni tasniflash muammosi bilan maxsus shug‘ullanib, «antropologik maktab»ga asos soldi va unga rahnamolik qildi. Lombrozo ishlab chiqqan jinoyatchilik sabablari nazariyasi pozitivizm falsafasi (Kant, Spenser), psixiatriya va statistikaga asoslanar edi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, Lombrozoning jinoyatchilik sabablariga nisbatan yondashuvi tadrijiy tarzda rivojlanib bordi. Ammo dastlabki «tug‘ma jinoyatchi» talqinida jinoyatchilik omillarini tasniflashga zarurat yo‘q yoki deyarli yo‘q edi. Bu yerda mohiyat e’tibori bilan bir asosiy omil – tug‘ma jinoyatchining biologik tabiati to‘g‘risida so‘z yuritilardi. O‘z ishiga izchil yondashishga o‘rgangan Lombrozo avval jinoyatchilik omillari sxemasini emas, balki tug‘ma jinoyatchining belgilari, alomatlari, «stigma»lari sxemasini ishlab chiqdi. Buni Lombrozoning ikki asosiy asari – «Jinoiy odam» (1876) va «Jinoyatchilik, uning sabablari va davolash vositalari» (1899)ni qiyosiy o‘rganish zarurligini tasdiqlaydi. «Jinoiy odam»da Lombrozo tug‘ma jinoyatchini tavsiflovchi belgilar (ko‘rsatkichlar)ni diqqat markazida tutadi. So‘ngra u har xil antropologik, biologik belgilarni, bundan tashqari, tug‘ma jinoyatchini, axloqan buzilgan, epileptik, isterik shaxsni tavsiflovchi biopsixologik belgilarni izchil tadqiq qiladi. Mana, uning taxminiy sxemasi: 1) bosh miya anomaliyalari, uning tuzilishi, jinoyatchi, aqli noraso shaxs va normal odam bosh miyasining o‘ziga xos xususiyatlari; 2) miya anomaliyalari, morfologik gistologik anomaliyalar; 3) ichki organlar: yurak, oshqozon va hokazolarning anomaliyalari; 4) antropometrik ko‘rsatkichlar: bo‘y, og‘irlik, bosh, yuz, quloq, burun, og‘iz, soch, terining o‘ziga xos xususiyatlari; 5) tana: ko‘krak, tomirlar va hokazolarning anomaliyalari;

6) biopsixologik xususiyatlar: tana temperaturasi, ta’sirchanlik, shafqatsizlik, mayga va qimor o‘yiniga ishqibozlik, dindorlik, axloqiy sezgilar, vijdon qiynalishi, o‘z qilmishidan pushaymon bo‘lish, adolat tuyg‘usi, dangasalik, yengiltaklik, sinizm, yolg‘onchilik, ma’lumot, jargon, imo-ishoralar, dastxat, tatuirovka. Bu shaxslarning barchasini tug‘ma jinoyatchilar deb hisoblaganligi uchun, Lombrozo ularning biologik belgilarini tavsiflash bilan kifoyalandi. Biroq, tug‘ma jinoyatchi tipi bilan bir qatorda, tasodifiy jinoyatchi tipi mavjudligini ham tan olgan Lombrozo kosmik, irsiy, etnik, shaxsiy va boshqa omillarning sxemalarini ishlab chiqishga ham ma’lum darajada e’tibor berdi. Lombrozo taklif qilgan jinoyatchilik omillari to‘g‘risidagi masalaning dastlabki yechimi ana shunday edi. Oradan yigirma yildan ko‘proq vaqt o‘tgach, Lombrozo o‘zining yangi tadqiqoti – «Jinoyat, uning sabablari va davolash vositalari» asarini e’lon qildi. Unda olim jinoyatchilik omillarining katta bir tizimini rivojlantirdi. Ushbu tadqiqotga yozgan qisqa so‘zboshisida u shunday deydi: «Har qanday jinoyatga juda ko‘p omillar sabab bo‘ladi». Lombrozo ushbu tadqiqotida jinoyatchilikning har xil omillarini aniqlaydi va ko‘p omilli jinoyatchilik yo‘nalishiga qadam qo‘yadi. U jinoyatchilik omillarini 15 guruhga ajratdi. Pirovardida ularni bir necha asosiy guruhlarga, chunonchi: fizik, biologik, psixologik va ijtimoiy omillar guruhlariga birlashtirish mumkin. Lombrozo ishlab chiqqan jinoyatchilik omillari ro‘yxati quyidagicha: 1) meteorologik omillar va iqlim omillari: haddan tashqari yuqori yoki past temperatura, mo‘tadil temperatura, yil fasllari, issiq yillar, jinoyatchilik kalendari, issiq mamlakatlar, boshqa ta’sirlar; 2) geografik omillar: geologiya, geografiya, malyariya (bezgak), odamlar o‘limi darajasi; 3) irqiy omillar: irqlar ta’siri, jinoyatchilar markazlari, delixotsefallar, braxitsefallar, sochning sarg‘ish yoki qoraligi, yahudiylar, bogemaliklar;

4) ma’rifiylik va vahshiylik omillari: vahshiylik, odamlar ko‘pligi yoki kamligi, emigratsiya, immigratsiya, tug‘ilish, ma’rifiylik, shahar, qishloq; 5) ovqatlanish omili; 6) alkogolizm va narkotizm omili: alkogolning zararli ta’siri, pauperizm, nikotin, morfiy, buzilgan mais; 7) ma’lumot omili: savodlilik, savodsizlik, ma’lumotlilik alomatlari; 8) iqtisodiy omil: narx-navo va soliqlar, ishsizlik, maosh beriladigan kunlar, omonat kassalari, qishloq xo‘jalik va sanoat hududlari, boylik, kambag‘allar jinoyatchiligi keng tarqalganligi; 9) din omili; 10) tarbiya omili: noqonuniy tug‘ilganlar, yetimlik, ota-onaning axloqsizligi, tarbiya; 11) irsiy omil: atavistik irsiyat, ota-onaning ruhiy kasalliklari, ota-ona epilepsiyasi, alkogolizm ko‘rinishidagi irsiyat, ota-onaning yoshi; 12) yosh omili: barvaqt rivojlanish, yosh; 13) jins omili: jins va yoshning o‘zaro nisbati, jinoyatchilikning jins bilan bog‘liq xususiyatlari, prostitutsiya; 14) fuqarolik holati omili: fuqarolik holati, kasb-hunar, harbiy xizmat, ishyoqmaslik; 15) boshqa omillar: turma, sensatsiya, taqlid. Ko‘rib turganimizdek, Lombrozo jinoyatchilik omillari nazariyasini ishlab chiqishda mazkur omillarni izchil tizimga solish maqsadini ko‘zlamagan. Bu omillar uning asarida o‘ta tartibsiz ko‘rinishda berilgan. Ammo shu yerning o‘zidayoq muhim va ikkinchi darajali, ta’sirchan va to‘qima omillarning aralashuvi, ijtimoiy hodisalar va ularning qonuniyatlari bilan individual xulq-atvor o‘rtasidagi farqlarni olim yaxshi tushunmaganligi, ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari bilan tushuntirishga intilish, ya’ni har xil hodisalar va jarayonlarni qo‘pol ravishda biologiya bilan bog‘lashga urinish ko‘zga tashlanadi.

Lombrozo nafaqat tug‘ma jinoyatchi nazariyasini, balki shaxsning tashqi belgilariga asoslangan holda jinoyatchilarning tiplari nazariyasini ham ishlab chiqdi. Uning fikricha, jinoyatchi, masalan, qotil ona qornidan jinoyatchi bo‘lib tug‘iladi. Bunday shaxs ibtidoiy odamlarga xos alohida fizik va ruhiy xususiyatlarga ega bo‘ladi. Lombrozoning qarashlari uning zamondoshlari tomonidan qattiq tanqid qilindi. Chunonchi, ingliz vrachi Gorant jinoyatchilar va oddiy odamlarni qiyosiy o‘rganishga asoslangan antropologik nazariya xulosalarini tahlil qilib, jinoyatchilarning anatomik tipi mavjud emasligini aniqladi. Boshqa bir mashhur kriminolog olim – Ferri jinoyatchi yashaydigan ijtimoiy muhit bilan bog‘liq jinoyatlarning ijtimoiy omillari qatoriga quyidagilarni kiritadi: aholi zichligi, jamoatchilik fikri, axloq, din, oiladagi hayot tarzi, maktabdagi tartib, sanoatning rivojlanish darajasi, alkogolizm, iqtisodiy va siyosiy tuzum, ma’muriy idoralar, adliya, militsiya va qonunchilik qurilishi. Xullas, lombrozichilar uchun jinoyatchilik omillari tizimida odamning tug‘ma belgilari birinchi o‘rinda turadi. Shu sababli mazkur nazariya kriminologiyaga oid adabiyotlarda «tug‘ma jinoyatchi» nazariyasi deb nomlanadi. Bu nazariyani izsiz yo‘qolgan deb bo‘lmaydi. Hozirda lombrozichilikning yangi yo‘nalishi – neolombrozichilik ham mavjud. Masalan, jinoiybiologik nazariyaga asosan, retsidivist jinoyatchilar, tasodifiy jinoyatchilardan farqli o‘laroq, tegishli fizik va psixologik xususiyatlarga ega bo‘ladilar, bu xususiyatlar ularga normal, jamiyat tomonidan ma’qullanadigan turmush kechirishga xalaqit beradi. Masalan, Krechmer fizik o‘ziga xoslik tiplarini farqlaydi va jinoiy xulq-atvorni shularga bog‘lab o‘rganadi. Sheldon va Glyuk jinoyatchining «morfologik» tipi to‘g‘risidagi ta’limotga asos soldilar. Bu ta’limotda ular odamning fizik, tashqi o‘ziga xosliklari bilan uning delinkvent salohiyati darajasi o‘rtasida bog‘lanish mavjudligini isbotlashga harakat qilganlar.

Genetik nazariya. Irsiyat hamda organizmlarning o‘zgaruvchanligi qonunlari to‘g‘risidagi fan, ma’lumki, biologiyada nisbatan yangi yo‘nalish – genetika vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Inson xulq-atvori, shu jumladan g‘ayriijtimoiy xulq-atvor sabablarining o‘ziga xos xususiyatlari haqidagi biologik ta’limotlardan biri genetik nazariyadir. Ushbu nazariya tarafdorlari har qanday odam hayotida genlar muhim rol o‘ynaydi, degan g‘oyaga asoslanadilar. Genlar – oqsil sintezi uchun javobgar bo‘lgan, pirovardida shaxsning muayyan xossalari va alomatlarini belgilaydigan nuklein kislota qismlaridir. Ayni vaqtda, ushbu xossalar va alomatlar genlarda tayyor holda mavjud bo‘lmasligini e’tiborga olish lozim. Genlar faqat tashqi muhitning muayyan sharoitida xossalar va belgilarning rivojlanish imkoniyatini belgilaydi, xolos. Genetiklar genlar har xil tiplar, biologik tarkiblarning rivojlanishiga va biologik jarayonlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatishini nazarda tutgan holda, «ular ruhiy xossalar bog‘liq bo‘lgan muayyan tarkiblar va funksiyalarga ham ta’sir ko‘rsatadi, genotiplardagi farqlar xulq-atvordagi farqlarga ham sabab bo‘lishi mumkin», deb taxmin qiladilar. Egizaklar o‘rtasidagi jinoyatchilik jinoiy xulq-atvorning genetik kod bilan bog‘lanishini tasdiqlovchi inkor etib bo‘lmaydigan dalillardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, egizaklar ikki har xil tuxum hujayralari bir vaqtda urug‘lanishi natijasida ham («ikki tuxumli» yoki dizigot egizaklar), bir urug‘langan tuxum hujayrasi xromosomalar va genlar to‘plami bir xil qo‘shni tuxum hujayralariga bo‘linishi natijasida ham tug‘ilishi mumkin. So‘nggi zikr etilgan holatda irsiy jihatdan bir xil egizaklar («bir tuxumli» yoki monozigot egizaklar) tug‘iladi. Egizaklar metodining ahamiyati shundaki, bir tuxumli egizaklar deyarli bir xil genotipga ega bo‘ladi. Ular ikki o‘g‘il yoki ikki qiz ko‘rinishida tug‘iladi. Bunday egizaklarni taqqoslab va juft doirasidagi muvofiqlik kattaligini baholab, ularning qaysi xususiyatlari genotip bilan, qaysilari – muhit va sharoit ta’siri bilan bog‘liqligini aniqlash mumkin. Bunday egizaklar morfologik, fi-ziologik va fizik xususiyatlarining ajabtovur tarzda o‘xshashligi bilan ajralib turadi. Ularning

tug‘ilish takroriyligi turli irq vakillari uchun har ming tug‘ishga nisbatan 3,2 – 5 atrofidadir. Binobarin, bir tuxumli egizaklar o‘rtasida biron-bir farq mavjud bo‘lsa, ular faqat bu egizaklarning rivojlanish shart-sharoiti bilan belgilanadi, chunki ularning irsiyati bir xildir. Birinchi egizaklar jinoyatchiligi qayd etilgan hollarda ikkinchi egizaklar jinoyatchiligining takroriylik darajasini aniqlash uchun yuqorida zikr etilgan holatdan foydalanildi. Bunda, tabiiyki, irsiy o‘xshashlik to‘liq bir xil bo‘lgan, ya’ni bir tuxumli egizaklarga oid ma’lumotlar tadqiqotga asos qilib olindi. Tadqiqotchilar jami 249 juft egizaklar xulq-atvorini o‘rganib chiqdilar. Ular bir tuxumli egizaklardan biri jinoyat sodir etgan bo‘lsa, tadqiq etilgan holatlarning 62,6 foizida ikkinchi egizak ham jinoyatga qo‘l urganligini aniqladilar. Bundan irsiy jinoiy «gen» mavjud degan xulosa kelib chiqadi. Egizaklarni o‘rgangan mualliflar aksariyat hollarda insonning intellekt darajasi irsiy omillar bilan belgilanadi, degan xulosaga keldilar. Bunda irsiyat ta’sirining ulushi 75-80%, muhit ta’sirining ulushi esa – 20-25% atrofida bo‘ladi. Ammo ma’lumotlar ko‘p jihatdan qarama-qarshi va subyektiv tarzda talqin qilinadi. Irsiy-genetik nazariyaning rivojlanishiga xromosomalar bilan bog‘liq anomaliyalar haqidagi ma’lumotlar ham hissa qo‘shdi. Mendelning sitologik mexanizmlarini kashf etgan irsiyatning xromosoma nazariyasiga amerikalik biolog Morgan Tomas Xant (1866-1945) asos solgan. Ushbu nazariya hujayra ichki jarayonlari hujayralarning bo‘linishi, gametogenez va urug‘lanish bilan genlarning aloqasini ko‘rsatib berdi va organizmlar rivojlanishi irsiyatga bog‘liqligi haqidagi ta’limotga asos soldi. Odamning odatdagi hujayra mag‘izi (yadrosi) 23 juft xromosomadan iborat bo‘ladi. Xromosomalarning normal taqsimlanishi maxsus «XY» formula ko‘rinishida ifodalanadi. Bu yerda «X» – erkak geterogametlik xususiyatiga ega bo‘lgan turlarda ayol jinsining rivojlanishini yoki gaplofazada jinsni belgilaydigan xromosoma; «Y» – faqat erkak jinsiga mansub turlarda uchraydigan xromosoma.

Ammo hayotda ba’zan (besh yuztadan bir va mingtadan bir holatda) 46 ta emas, balki 47 ta xromosomaga, ya’ni «nonormal» ortiqcha xromosomaga ega bo‘lgan odamlar ham uchraydi. Ba’zi bir tadqiqotlar xromosoma anomaliyalariga ega bo‘lgan shaxslar o‘ziga xos fe’l-atvorga ham ega bo‘lishini ko‘rsatdi. Xususan, «XXY» anomaliyasiga ega bo‘lgan shaxslar, odatda, hyezalaktabiat, erksiz, intellektual darajasi past bo‘ladi. Ortiqcha «Y» xromosomaga ega shaxslar baland bo‘yi, emotsional beqarorligi, agressiv xulq-atvori bilan ajralib turadi. Bundan xulosa shuki, xromosoma anomaliyalari jinoyat sodir etmagan shaxslarga qaraganda jinoyatchilarga taxminan 80 baravar ko‘proq xosdir. Demak, «ortiqcha» xromosoma jinoyat sodir etishga turtki beruvchi irsiy (biologik) sabablardan biridir. Jinoyatchilik omillari biologik nazariyasining rivojlanishini «endokrinologik» oqim ta’limotida kuzatish mumkin. Ushbu nazariya jinoiy xulqatvorni odamning ichki sekretsiya bezlari anomaliyalari bilan bog‘laydi. Mazkur yondashuv tarafdorlari muayyan jinoyat sodir etishga moyil odamlar tiplarining o‘ziga xos tasnifini ishlab chiqdilar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

Похожие

Jinoyatchilikning sabablari

Davlatning mohiyati to‘g‘risidagi nazariyalar

Jinoyatchilikning sababi

Jinoyatchilikning oldini olish

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari