Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari - Юриспруденция - Рефераты

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari Reja: 1. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari hamda ularni o‘rganishning metodologik asoslari 2. Jinoyatchilik sabablari va sharoitlarini tasniflash

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari Jinoyatchilikka qarshi kurashda samarali natijalarga erishish, uning miqdorini eng past darajagacha tushirish, salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun jinoyatchilikning jamiyatda bo‘lishini, rivojlanishini taqozo qiluvchi, belgilab beruvchi, ta’sir qiluvchi, sabablari sifatida harakat qiluvchi hodisalar, voqealar va jarayonlarni, ular o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishni o‘rganish kerak. Jinoyatchilik ijtimoiy hodisa ekan, uni keltirib chiqaradigan, rivojlanishini belgilab beradigan, o‘sishiga ta’sir qiladigan sabablar ham ijtimoiydir. Har qanday jamiyatdagi jinoyatchilikning sabablarini shu jamiyat ijtimoiy hayotidan izlash kerak. Kriminologiya jinoyatchilikning sabablarini o‘rganishda, dialektika nazariyalariga asoslanadi. Avvalo, dialektikadagi sababiyatlar nazariyasiga, ya’ni hodisa, voqea va jarayonlar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishlar haqidagi bilimlarga asoslanib jinoyatchilikning sabablarini tushuntirib beradi. Dialektikadan ma’lumki, tabiat, koinot va jamiyatdagi barcha voqea, hodisa va jarayonlar bir-biri bilan uzviy bog‘liqlikda. Hodisa, voqea, va jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqlik turli shakllarda bo‘lib, juda ham murakkabdir. Shuning uchun ham jinoyatchilikning sabablarini aniqlash, o‘rganish va tushuntirib berish uchun hodisa, voqea va jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni ochib berishimiz, tushuna bilishimiz lozim. Kriminologiyada jinoyatchilik sabablarini tushuntirishda «determinatsiya», ya’ni voqea, hodisa va jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni bildiruvchi aloqa haqidagi nazariyadan foydalaniladi. Dialektik determinizm tabiat va jamiyatdagi barcha hodisalar, jumladan kishilarning iroda va xulqlarining umumiy obyektiv qonuniyati borligi va ular bir-biriga bog‘liq bo‘lib, bir-birini taqozo etishini e’tirof etuvchi nazariyadir. Shuning uchun ham kriminologiyada jinoyatchilik sabablari dialektik determinizmning bir halqasi bo‘lgan sababiy bog‘lanishning quyida bayon etilgan qoidalarga asoslangan holda tushuntirib beriladi.

Birinchidan, dialektik determinizm qoidalariga asosan, sababiyat bu biri (sabab) ikkinchisi (oqibat)ni keltirib chiqaradigan hodisalar o‘rtasidagi obyektiv bog‘liqlikdir. Shuni ta’kidlash muhimki, bu yerda sababiy bog‘lanish obyektiv xususiyatga ega bo‘lib, u kishilar ongida emas, balki haqiqiy hayotda mavjuddir, kishilar hodisalarning sababiy bog‘liqligini o‘z onglarida vujudga keltirmaydi, balki uni biladi (anglaydi). Bundan shuni xulosa qilish mumkinki, jinoyatchilikning sabablari ham, obyektiv hayotning elementlaridir, ya’ni ular shu jamiyat ijtimoiy hayotida mavjud bo‘lgan hodisa, voqea va jarayonlardan iborat. Ikkinchidan, sababiy bog‘liqlik shunday aloqada bo‘lgan hodisalarning bir- biri bilan obyektiv qonuniy bog‘liqligini taqozo qiladi. Barcha haqiqat mana shu aloqada yashiringan bo‘lib, uning ortida hech qanday bilish mumkin bo‘lgan narsa yo‘qdir. Sabab va oqibat o‘rtasidagi aloqa turli, ya’ni mexanik, kimyoviy, fizik, ruhiy va boshqa shunga o‘xshash xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Jinoyatchilik kishilarning jinoiy xatti-harakatlari shaklida namoyon bo‘lganligi uchun ham uning sabablari ijtimoiy-psixologik xususiyatga ega. Chunki jinoyatchilikning sababini ma’lum bir obyekt, hodisa, jarayonlarning kishilar ongiga, ruhiyatiga ta’sir qilishi harakatga keltiradi. Uchinchidan, dialektika hodisalarning umumiy bog‘liqligini va birbirini taqozo qilishini tan oladi. Yuqorida aytganimizdek, har qanday hodisa boshqa hodisalar bilan u yoki bu darajada to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita bog‘liqdir. Jamiyat hayotining barcha sohalaridagi hodisa, voqea va jarayonlar ham ijtimoiy hodisa hisoblangan jinoyatchilik bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liqdir. Jamiyat hayotidagi barcha voqea, hodisa va jarayonlar jinoyatchilikka u yoki bu darajada ta’sir qilsa, jinoyatchilik ham bu hodisa, voqea va jarayonlarga aks ta’sir ko‘rsatadi. To‘rtinchidan, dialektikadagi hodisalarning umumiy bog‘liqligi, ular o‘rtasidagi bog‘liqlik bir-biri bilan teng qiymatga va teng ahamiyatga ega degani emas. Dialektika bog‘liqlikni ahamiyatga ega bo‘lgan va ahamiyatga ega bo‘lmagan, bevosita va bilvosita, to‘g‘ri va aks ta’sir etuvchi turlarga bo‘lib o‘rganadi. Bu esa, kriminologiyada jinoyatchilik bilan u yoki bu darajada bog‘liq

bo‘lgan hodisa, voqea va jarayonlarning qaysi biri, asosiy yoki asosiy bo‘lmagan, birinchi va ikkinchi darajali, tashqi va ichki sabablar ekanligini aniqlashga imkon beradi. Beshinchidan, dialektikada sababiy bog‘lanish boshqa turdagi bog‘liqliklardan farqlanadi. Ushbu qoidaning muhimligi shundaki, bu jinoyatchilik bilan bog‘liq bo‘lgan voqea, hodisa va jarayonlar jami yig‘indisining ichidan jinoyatchilikni oqibat sifatida keltirib chiqarayotgan, u bilan genetik bog‘liqlikda bo‘lganlarini aniqlashga imkon beradi. Chunki shunday hodisa va jarayonlarnigina jinoyatchilikning sabablari deb hisoblash kerak. Jinoyatga oid statistika sodir qilinayotgan jinoyatlarning miqdori bilan ular sodir qilingan vaqt o‘rtasidagi bog‘liqlikni (yilning fasllari, haftaning kunlari, kunning soatlari) qayd qiladi; jinoyatchilik darajasiga aholining o‘sish darajasi, migratsiya va urbanizatsiya jarayonlari ham ta’sir qiladi; transport vositalari bilan bog‘liq jinoyatlar avtomobillar soni, ular bosib o‘tgan yo‘l miqdori bilan ham bog‘liqdir. Barcha bunday holatlarda bog‘liqliklar genetik emas. Lekin jinoyatchilikka qarshi kurashni va uning oldini olishni tashkil qilishda bu holatlarning hammasi ham e’tiborga olinishi kerak bo‘ladi. Oltinchidan, kriminologiya uchun sababiy bog‘lanishlarni to‘g‘ri tushunishda, uning murakkab, ko‘p pog‘onali, bosqichma-bosqichlik xususiyatiga ega bo‘lishini bilish muhim ahamiyatga egadir. Har bir sabab o‘z sababiga ega, har bir oqibat esa yangi oqibatni keltirib chiqaradi. Shu bilan birga bir sabab bir necha oqibatlarni keltirib chiqarishi, bir oqibatning esa bir nechta sababi bo‘lishi mumkin. Bu esa, jinoyatchilikning sabablarini tushuntirib berishda juda ham muhim ahamiyatga egadir. Yettinchidan, sababiy bog‘lanish qoidalariga asosan, sabab qachonki sharoit mavjud bo‘lgandagina harakat qiladi, ya’ni oqibatni keltirib chiqaradi. Sabab va sharoit aloqada bo‘lgandagina oqibat kelib chiqadi. Agarda sabab mavjud bo‘lib, sharoit bo‘lmasa yoki sharoit bo‘lib, sabab bo‘lmasa, hech qachon oqibat kelib chiqmaydi. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini bir-biridan ajratish uchun ularning farqini bilish lozim. Bunda ham kriminologiya dialektikadagi sabab va

sharoitga berilgan tushunchalarga asoslanadi. Dialektikada sabab deb, ikkinchi bir yoki bir necha hodisa (oqibat)ni keltirib chiqaradigan hodisaga yoki hodisalarga aytiladi. Sharoit esa oqibatni keltirib chiqarmaydi, balki uning kelib chiqishini osonlashtiradi, yordam beradi yoki ko‘maklashadi. Sabab, sharoit va oqibat o‘rtasidagi sababiy bog‘lanish genetik bog‘liqdir. Amaldagi qonunlar jinoyatlarning sabab va sharoitlarini aniqlashni va ularni bartaraf qilish uchun chora-tadbirlar ko‘rishni talab qiladi. Bu esa, jinoyatchilikning oldini olishda uning sabablari bilan bir vaqtda sharoitlarini ham aniqlashni va ularni bartaraf qilish, kuchsizlantirish uchun ta’sir qilish choralari ishlab chiqishni vazifa qilib qo‘yadi. Jinoyatchilikning sabablarini bartaraf etishga qaraganda uning sharoitlariga ta’sir qilish bilan sababning harakatiga to‘sqinlik qilish orqali oqibatning, ya’ni jinoyatning oldini olish osonroq va qulayroqdir. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini bir-biridan ajratish juda ham murakkab bo‘lib, faqatgina muayyan jinoyatning sabab va sharoitlarini birbiridan ajratish, ya’ni muayyan shaxsning jinoiy qilmishini nima keltirib chiqarganini va nima uning kelib chiqishiga ko‘maklashganini yoki kelib chiqishini osonlashtirganini aniqlash mumkin. Yuqoriroq darajada, ya’ni alohida turdagi jinoyatlarning va umuman jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini bir-biridan ajratish juda ham murakkab, chunki u yoki bu hodisa, voqea yoxud jarayon ayrim holatda sabab sifatida harakat qilsa, boshqa vaziyatda esa sharoit sifatida namoyon bo‘ladi. Sakkizinchidan, dialektika hodisalarning sabab va sharoitga bo‘linishi nisbiy ekanligini tan oladi. Har qanday sabab ma’lum bir darajada sharoit hisoblanadi, har qanday sharoit boshqa bir darajada sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham kriminologiyada jinoyatchilik sabab va sharoitlarini tushuntirishda falsafadagi determinizm tushunchasidan foydalaniladi. Determinizm sababiy bog‘lanishdan kengroq tushuncha bo‘lib sabab va sharoitlar yig‘indisini va aloqasini ko‘rsatadi. Bu yerda sabab va sharoitlar determinantlar, kriminologiyada kriminogen determinantlar deb ataladi.

Muxtasar aytganda, jinoyatchilikning sabablarini jamiyatda jinoyatchilikning ijtimoiy hodisa sifatida bo‘lishini, uning alohida turlari mavjudligini, shaxsiy darajada esa muayyan jinoyatning sodir qilinishini taqozo qiladigan (belgilab beradigan) hodisa, voqea va jarayonlar yig‘indisi sifatida tushunish mumkin. Jinoyatchilikning sharoitlari – shunday hodisa va jarayonlarki, ular o‘zlaricha jinoyatchilikni keltirib chiqarmaydi. Lekin, ular jinoyatchilikning jamiyatda bo‘lishini taqozo qiluvchi, o‘sishini ta’minlovchi sabablarga ta’sir qilish va ko‘maklashish bilan ularning yuz berishini ta’minlaydi. Jamiyatdagi salbiy ijtimoiy hodisa va jarayonlar keltirib chiqarayotgan va oziqlantirayotgan jinoyatchilik o‘z navbatida bu salbiy ijtimoiy hodisa va jarayonlarni kuchaytirmoqda va chuqurlashtirmoqda, bu ma’noda u o‘zining sabablaridan biri sifatida namoyon bo‘lmoqda. Jinoyatchilik o‘zining sababi sifatida harakat qiladi, o‘zini o‘zi keltirib chiqaradi, o‘zini ko‘paytiradi, jinoyatlar kelib chiqadigan ildizni tashkil qiladi va mustahkamlaydi. Jinoyatchilik sabablari ijtimoiy-psixologik voqelik sifatida jinoyatchilik hamda jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi o‘ziga xos jarayonlar tizimidir. Aynan shu sabablar asosida jamiyatda kriminogen holatlar yuzaga keladi. G‘ayriinsoniy qarashlar, odatlar, qiziqishlar va qasd qilish kabilar jinoyatchilik sabablarini tashkil etadi. Shu bilan birga, ushbu tizimga kiruvchi shaxs tabiatida bo‘ladigan g‘arazgo‘ylik, ruju qo‘yish, birovlar hisobiga yashash, insonparvarlikka qarshi agressiv xususiyatga ega bo‘lish, millatchilik, jamiyatda mavjud tinchlik va xavfsizlikka rioya etmaslik kabi holatlar ham jinoyatchilikni mavjud bo‘lishi va o‘sib borishida salbiy o‘rin tutishini e’tiborga olish lozim. Jinoyatchilikning sharoitlari esa o‘ziga xos ravishda uning sabablari yuzaga kelishini jadallashtiruvchi holatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, xo‘jalik yuritishdagi boshqaruvni tashkil etishda xizmat mavqeidan g‘ayriqonuniy foydalanishning mavjudligi bu sohada jinoiy faoliyat yuritishdagi salbiy sharoitdir va jinoyat yo‘liga kirgan har bir shaxs ushbu sharoitdan «unumli» foydalanishi mumkin. Chunki bunday vaziyatda kelib chiquvchi xo‘jasizlik, nazoratning

sustligi, moddiy boyliklar saqlanishining ta’minlanmaganligi jinoyatga «yo‘l ochib» beradi. Yuqorida ta’kidlangan fikr-mulohazalarning umumlashtirish asosida quyidagicha xulosaga kelish mumkin: – jinoyatchilikka qarshi kurashda samarali natijalarga erishish, uning miqdorini eng past darajagacha tushirish, salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun jinoyatlarning sabab va sharoitlarini o‘rganish kerak. Aynan jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini o‘rganish va umumlashtirish orqali jinoyatlarning sodir etilishini taqozo qiladigan, uni oziqlantiradigan, ko‘payishini ta’minlaydigan hodisa, voqea va jarayonlar aniqlanadi hamda ularni bartaraf qilish choralari ishlab chiqiladi va amaliyotga tatbiq etiladi; – jinoyatchilik sabablari – jinoyatlarning sodir etilishini taqozo qiladigan, ularni oziqlantiradigan, ko‘payishini ta’minlaydigan hodisa, voqea va jarayonlarning yig‘indisi bo‘lsa, jinoyatchilik sharoitlari – jinoyatlarni bevosita keltirib chiqarmaydigan, lekin ularning sodir etilishiga ko‘maklashadigan hodisa, voqea va jarayonlarning majmui hisoblanadi. Sabablar, o‘z mazmuniga ko‘ra, ijtimoiy-psixologik holatlar bo‘lsa, sharoitlar esa iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, tashkiliy jihatdan yuzaga keluvchi holatlar hisoblanadi; – jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini bir-biridan ajratish juda ham murakkab bo‘lib, faqatgina muayyan shaxsning jinoiy qilmishini nima keltirib chiqarganini va nima uning kelib chiqishiga ko‘maklashganini aniqlash mumkin. Chunki u yoki bu hodisa, voqea yoki jarayon ayrim holatda sabab sifatida harakat qilsa, boshqa vaziyatda esa sharoit sifatida namoyon bo‘ladi. Jinoyatchilik sabablari va sharoitlarini tasniflash Jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida eng muhim, samarali va insonparvar yo‘nalishlardan biri – jinoyatchilik profilaktikasi hisoblanadi. Jinoyatchilik profilaktikasi, avvalo uning sabab va sharoitlarini aniqlash va bartaraf qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan tasniflashni talab qiladi.

Aynan jinoyatchilikning sabablarini o‘rganish va umumlashtirish orqali jamiyatda jinoyatchilikni mavjud bo‘lishini taqozo etuvchi, kishilar xulqiga ta’sir qiluvchi ziddiyatlar, yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar aniqlanadi va ularni bartaraf qilish choralari ishlab chiqiladi va amaliyotga tatbiq etiladi. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini tasniflash ularning kelib chiqishi, harakat qilish darajasi, mazmuni, harakat qilish yo‘nalishi, vaqt va mintaqaviy tarqalishi va boshqa turli asoslar bo‘yicha amalga oshiriladi. Kelib chiqishi bo‘yicha jinoyatchilik sabablari asosiy va asosiy bo‘lmagan sabablarga bo‘linadi. Asosiy sabablar sifatida jamiyat rivojining har qanday bosqichida ham jinoyatchilikning obyektiv hodisa sifatida mavjud bo‘lishini taqozo qiluvchi, belgilab beruvchi hodisa, voqea va jarayonlar yig‘indisini tushunish mumkin. Bunday sabablarga misol qilib ishlab chiqarish bilan iste’mol o‘rtasidagi, jamoat manfaati bilan shaxsiy manfaat o‘rtasidagi, aqliy mehnat bilan jismoniy mehnat o‘rtasidagi va shunga o‘xshash jamiyat rivojining obyektiv qonuniyatlariga asosan har qanday jamiyatda, uning barcha bosqichlarida mavjud bo‘ladigan qarama- qarshiliklarning salbiy tomonlarini keltirish mumkin. Asosiy bo‘lmagan sabablar deganda, jamiyat rivojining ma’lum bir bosqichida paydo bo‘lgan, vaqtinchalik va o‘tkinchilik xususiyatiga ega bo‘lgan hamda jinoyatchilikning bu bosqichda, shu darajada bo‘lishini taqozo qiluvchi, belgilab beruvchi voqea, hodisa va jarayonlar yig‘indisi tushuniladi. Asosiy bo‘lmagan sabablarga misol qilib hozirgi vaqtda ayrim obyekt va hududlarda xavfsizlik qoidalarning ta’minlanmaganligini, milliy valutani qadrsizlanishini, tashkiliy-boshqaruv sohasida yo‘l qo‘yilayotgan ayrim xato va kamchiliklarni keltirish mumkin. Shuni qayd etish joizki, jinoyatchilikning asosiy sabablari uning asosiy bo‘lmagan sabablarini keltirib chiqarsa, asosiy bo‘lmagan sabablar esa, o‘z navbatida, asosiy bo‘lgan sabablarni kuchaytiradi. Masalan, ishlab chiqarish bilan iste’mol o‘rtasidagi qarama-qarshilik ma’lum bir darajada taqchillikni keltirib chiqaradi yoki ortiqcha iste’mol buyumlarining yig‘ilib qolishiga olib keladi.

Iqtisodiy sohani boshqarishda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar esa ishlab chiqarish bilan iste’mol o‘rtasidagi ziddiyatlarni yanada keskinlashtiradi. Jinoyatchilikning sharoit va sabablari g‘oyat murakkab bo‘lib, jamiyatdagi ko‘plab ijtimoiy hodisalarning o‘zida yotadi va shunga ko‘ra, jinoyatlarning sabab va sharoitlarini turli darajalar (umumiy jinoyatchilik, alohida turdagi jinoyatlar va muayyan jinoyatlar)da o‘rganishni taqozo etadi. Darajalari bo‘yicha jinoyatchilikning sabab va sharoitlari umumijtimoiy, guruhiy va shaxsiy darajadagi sabab va sharoitlarga bo‘linadi. Umumijtimoiy darajadagi sabab va sharoitlar – bu jamiyatda jinoyatchilikning ijtimoiy-huquqiy hodisa sifatida obyektiv ravishda bo‘lishini taqozo qiladigan, belgilab beradigan sabab va sharoitlar. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini o‘rganish umumiy nazariy ahamiyatga ega va jinoyatchilikka qarshi kurash umumiy muammolarini hal qilishning ilmiy asosi hisoblanib jinoyatchilik sabab va sharoitlarini keyingi darajalarda tahlil qilish uchun dastlabki manba hisoblanadi. Guruhiy darajadagi sabab va sharoitlar alohida turdagi jinoyatchilikning (voyaga yetmaganlar, retsidiv, g‘arazgo‘ylik, zo‘ravonlik, ehtiyotsizlik va h.k.), muayyan jinoyatlarning (qotillik, odam savdosi, o‘g‘irlik, bosqinchilik va h. k.) sabab va sharoitlari bo‘lib, alohida turdagi jinoyatchilikning yoki muayyan jinoyatlarning jamiyatda bo‘lishini, sodir qilinishini talab qiladi. Shaxsiy darajadagi sabab va sharoitlar esa muayyan shaxsni jinoyat sodir etishga olib kelgan, asosan shaxsiy, subyektiv xususiyatga ega bo‘lgan sabab va muayyan hayotiy, tasodifiy sharoitlardir. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, barcha darajadagi sabab va sharoitlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, umumijtimoiy va guruhiy darajadagi sabab va sharoitlar shaxsiy darajadagi sabab va sharoitlarda ko‘rinadi, shaxsiy darajadagi ko‘p uchraydigan tipik sabab va sharoitlar esa umumijtimoiy darajadagi sabab va sharoitlarni tashkil qiladi. Umumijtimoiy darajadagi sabab va sharoitlarni o‘rganish ilmiy bilish ahamiyatiga ega va umumdavlat miqyosida yoki uning ma’lum bir mintaqalarida jinoyatchilik profilaktikasi chora-tadbirlarini ishlab chiqish va tashkil qilish uchun

zarurdir. Guruhiy darajada jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini o‘rganish esa umumdavlat miqyosida yoki uning ma’lum bir mintaqalarida alohida turdagi jinoyatchilikning yoki jinoyatlarning oldini olish, ularning miqdorini kamaytirish maqsadida profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirish uchun zarurdir. Shaxsiy darajadagi sabab va sharoitlarni aniqlash va o‘rganish amaliy ahamiyatga ega bo‘lib jinoyat sodir qilgan har bir shaxsga jazo tayinlashda yakka tartibda yondashish uchun va uni jinoyat sodir qilishiga ko‘maklashgan sharoitlarni bartaraf etish uchun zarurdir. Har bir muayyan jinoyatning sabab va sharoitlari o‘ziga xos xususiyatga ega va bir-biridan farq qiladi. Lekin har qanday muayyan hodisada ham hamma vaqt qandaydir umumiylik aks etadi. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari bir qancha kriminologik determinantlar yig‘indisidan iborat bo‘lib ijtimoiy, iqtisodiy, demografik, g‘oyaviy, ijtimoiy- ruhiy, tashkiliy-boshqaruv, siyosiy sohalardagi kamchiliklar o‘zining oqibati (determinanti) sifatida jinoyatchilik hodisasini mavjud bo‘lishini va o‘sib borishini taqozo etadi. Mazmuni bo‘yicha jinoyatchilikning sabab va sharoitlari quyidagicha tasniflanadi: 1) iqtisodiy sabab va sharoitlar (ishsizlik, alohida turdagi iste’mol buyumlarining tanqisligi, pulning qadrsizlanishi va h.k.); 2) siyosiy sabab va sharoitlar (globallashuv, geosiyosat, amaldagi konstitutsion tuzumga dushmanlik munosabati, konstitutsiyaga xilof yo‘llar bilan hokimiyat talashish va h.k.); 3) g‘oyaviy sabab va sharoitlar (ommaviy madaniyat, axborot xurujlari, g‘oyaviy bo‘shliq, g‘oyaviy-tarbiyaviy ishlardagi yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar va h.k.); 4) ijtimoiy-ruhiy sabab va sharoitlar (ayrim jamiyat a’zolarida shaxsiyatparastlik, g‘arazgo‘ylik, manfaatparastlik qarashlarining mavjudligi va h.k.); 5) tashkiliy-boshqaruvga oid sabab va sharoitlar (iqtisodni boshqarishda, xo‘jalik yuritishda yo‘l qo‘yilayotgan xatolar, nazoratni amalga oshiruvchi

organlar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatidagi xato va kamchiliklar, boshqaruv idoralari xodimlarining kishilar bilan bo‘ladigan rasmiy buyruqbozlik munosabati va h.k.); 6) huquqiy sabab va sharoitlar (qonunchilikdagi mavjud bo‘shliqlar, ziddiyatlar, ayrim turdagi munosabatlarni tartibga soladigan qonunlarning yo‘qligi va h.k.). Ta’kidlash joizki, jinoyatchilikning barcha sabab va sharoitlari kishilar psixologiyasida va ongida ko‘rinib, ular jamiyatga zid yo‘nalishni, qarashlarni, harakatlarni shakllantiradi yoki ularni kuchaytiradi, jonlantiradi. Shuning uchun ham jinoyatchilikning sabab va sharoitlari hamma vaqt ijtimoiy psixologik xususiyatga ega. Ijtimoiy-psixologik sabab va sharoitlar ijtimoiy sharoitlardan kelib chiqqan bo‘lib, ma’lum darajada mustaqildir. Jamiyatda jinoyatchilikning ijtimoiy-psixologik sabab va sharoitlarini ijtimoiy hayotning barcha sohalarida mavjud bo‘lgan asosan salbiy hodisa, voqea, jarayonlar keltirib chiqaradi. Har qanday jamiyatda, uning rivojlanishining barcha bosqichlarida ham ijtimoiy- psixologik sabab va sharoitlarni keltirib chiqaradigan obyektiv va subyektiv sabab va sharoitlar mavjud, lekin ular turli darajada bo‘ladi. Subyektiv sabab va sharoitlar – har qanday muayyan jinoyat sodir qilinishining asosida yotgan ijtimoiy-psixologik hodisalar, ya’ni jamiyatga zid qarashlar, odatlar, ko‘nikmalar, niyatlardir. Subyektiv sabab va sharoitlar odamlar, ularning birlashmalari xohish-irodasi va faoliyati bilan belgilanadi. Obyektiv sabab va sharoitlar – shaxsdan tashqarida bo‘lgan va uning psixologiyasiga ta’sir qilib, unda jamiyatga zid yo‘nalish, qarash, odatlarni shakllantiradigan va mustahkamlaydigan hodisa, voqea, jarayonlardir. Mavjudligi shaxsning xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmagan sabablar obyektiv sabablar hisoblanadi. Falsafada esa jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini obyektiv va subyektiv sabab va sharoitlarga bo‘lish boshqacharoq talqin qilinadi. Bunda odamlar irodasi va ongiga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘ladigan sabab va sharoitlar obyektiv sabab va sharoitlar hisoblanadi. Subyektiv sabab va sharoitlar esa odamlar faoliyati

bilan bog‘liq holda, ya’ni ular faoliyatida yo‘l qo‘yilgan xatolar, kamchiliklar natijasida vujudga kelgan sabab va sharoitlar hisoblanadi. Jamiyat rivojining barcha bosqichlarida obyektiv va subyektiv sabab va sharoitlar bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Obyektiv sabab va sharoitlarning kuchayib borishi o‘z vaqtida yangi- yangi subyektiv sabab va sharoitlarni keltirib chiqaradi yoki subyektiv sabab va sharoitlarning kuchayib borishi obyektiv sabab va sharoitlarning yana ham kuchayishiga olib keladi. Obyektiv sabab, sharoitlarni kamaytirish o‘z vaqtida subyektiv sabab va sharoitlarni bartaraf qilish uchun imkoniyat tug‘diradi yoki subyektiv sabab va sharoitlarni kamaytirish obyektiv sabab va sharoitlarni bartaraf qilishga, ularning ta’sirini kuchsizlantirishga imkoniyat yaratadi. Vaqt nuqtai nazaridan jinoyatchilikning sabab va sharoitlari doimiy va vaqtincha harakat qiluvchi sabab va sharoitlarga bo‘linadi. Tarqalish maydoni nuqtai nazaridan jinoyatchilik sabab va sharoitlari davlat miqyosida, alohida olingan mintaqada, qishloq va shahar joylardagi sabab va sharoitlarga bo‘linadi. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini bunday tasniflash zarur profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni qayerlarda amalga oshirish kerakligini aniqlashga yordam beradi. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini ichki va tashqi manbalarga qarab tasniflash ham mumkin. Ichki manbalar jamiyatimizning o‘zidagi ziddiyatlar bo‘lsa, tashqi manbalarga xalqaro xarakterdagi ziddiyatlar kiradi. Jinoyatchilik sabablarini tasniflashning ushbu sxemasini mukammal deb bo‘lmaydi. Biz bu yerda faqat umumiy e’tirof etilgan tasniflarga to‘xtalib o‘tdik. Shu bilan birga, jinoyatchilik sabablarini boshqa bir qancha mezonlarga ko‘ra tasniflash uchun imkoniyat va zarurat mavjud. Birinchidan, jinoyatchilik sabablarini manbalari soniga ko‘ra, bir omilli va ko‘p omilli sabablarini farqlash mumkin. Buni jinoyatchilik sabablarini o‘rganish tarixi (masalan, «omillar» nazariyasi yoki «xromosomalar» nazariyasi) ko‘rsatadi. Ikkinchidan, sabablarni jinoiy xulq-atvor turlari va xususiyatiga ko‘ra tasniflash mumkin. Mulkka qarshi, zo‘ravonlik, davlatga qarshi, transportga oid, harbiy va boshqa jinoyatlarning sabablari shular jumlasidan.

Uchinchidan, jinoyatchilik sabablarini ular namoyon bo‘lgan sohalarga ko‘ra tasniflash mumkin (qishloq xo‘jalik, savdo, qurilish sohasidagi, jamoat joylaridagi jinoyatlar va h.k.). To‘rtinchidan, jinoyatchilik sabablarini jinoyat sodir etgan shaxslarning belgilariga qarab tasniflash mumkin (masalan, mahkumlar orasidagi jinoyatchilik, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi, retsidiv jinoyatchilik, mansabdorlik jinoyatlari va h.k.). Nihoyat, jinoyatchilik sabablarini jinoyat sodir etgan shaxslarning ayb shakliga ko‘ra tasniflash mumkin (masalan, muayyan sohada ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyatlarning sabablari va shartlari, muayyan sohada ma’lum shaxslar tomonidan qasddan sodir etilgan jinoyatlarning sabablari va shartlari va h.k.). Mazkur tasnif nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir, chunki u jinoyatchilikka qarshi kurashish profilaktik choratadbirlari tizimini yanada aniqroq va mufassalroq ishlab chiqishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

Похожие

Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Jinoyatchilikning sababi

Jinoyatchilikning sabablari