Alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari - Юриспруденция - Рефераты

Alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110 KB

Alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari Reja: 1. Alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari tushunchasi 2. Alohida olingan jinoyatlar sodir etilishi mexanizmi 3. Shaxsning ma’naviy shakllanishiga salbiy ta’sir etuvchi sharoitlar va ularning kriminologik xususiyatlari 4. Jinoyat sodir etilishida muayyan hayotiy vaziyatning tutgan o‘rni

Alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari tushunchasi Ijtimoiy hayotda jamiyat manfaatlariga zid bo‘lgan holatlar, shu jumladan, odamning g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari orqali yuzaga keluvchi jinoyat jamiyat hayotidagi ijtimoiy munosabatlar zaminida shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari hamda mavjud voqelik asosida kelib chiquvchi vaziyatlarda o‘zini tutishi va nimalarga amal qilish yoki qilmaslik borasida jazm etishidir. Buning oqibatida jinoyat jinoyatchi shaxsining o‘ziga xos xususiyat lariga mos ravishda sodir etiladi. Ya’ni bir turdagi jinoyat bir necha jinoyatchi shaxslar tomonidan sodir etilgan bo‘lsa-da, har bir jinoyat o‘ziga xos tarzda sodir bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham kriminologiya jinoyatlarni ilmiy jihatdan ko‘rib chiqishda har bir jinoyatning sodir bo‘lishi xususiyatlariga alohida yondashadi. Chunki har bir sodir etilgan jinoyat, jinoyat qonunchiligida qayd etilgan turiga ko‘ra, kriminologiya nuqtai nazaridan o‘rganilsa, ma’lum bir sabab va sharoit asosida sodir etilganligi ma’lum bo‘ladi. Binobarin, har bir jinoyat shaxsning o‘ziga xos shakllanishiga ta’sir etgan ichki va tashqi holatlar asosida kelib chiqadigan salbiy ma’naviy-ruhiy xislatlarining oqibatidir va bu holat jinoyatni yuzaga keltiruvchi holat hisoblanadi (ya’ni kriminogen holat). Ushbu xulosa, biz avvalgi paragraflarda ko‘rib chiqqanimizdek, ikki xil, ya’ni shaxs bilan jinoyat sodir etilishidagi mavjud ijtimoiy voqelikning o‘zaro bog‘liqligi asosida yuzaga keladi. Shaxsning ma’naviy shakllanganligi va jinoyat sodir etilishidagi aniq vaziyatlarning mavjudligi jinoyat uchun asos hisoblanadi. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari o‘ziga xos ravishda shaxs ma’naviy jihatlarining shakllanishini o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, shaxsning xatti- harakatlari yuzaga kelishiga imkon yaratuvchi aniq vaziyatlarni ham belgilashga yordam beradi. O‘z navbatida, alohida olingan jinoyatlar ham individual miqyosda, aniq bir voqelikda yuzaga keluvchi jinoyatchilikning sabablarini va aniq vaziyatlarni o‘zida aks ettiradi. Demak, har bir alohida olingan jinoyat o‘z sabablari hamda sharoitlarini yuzaga keltirishi asosida umumiy jinoyat chilikning sabab va

sharoitlari kelib chiqishiga ta’sir etib boradi. Shuning uchun ham huquqni muhofaza qilish va huquq tartibot idoralari faoliyatida jinoyatlarning oldini olish har ikki miqyosda - jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi sharoitlarni aniqlash, oilada, o‘quv maskanlarida, ishlab chiqarish, tadbirkorlik jamoalarida va ijtimoiy hayot yo‘nalishlarida shaxsni ma’naviy shakllanishiga salbiy ta’sir etuvchi holatlarni (yakka tartibdagi profilaktika, ya’ni oldini olish choralari orqali) aniqlash, ularga barham berish va kriminogen holatlarni tugatish hamda aniq bir jinoyat sodir bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kabi vazifalarni bajarish orqali amalga oshiriladi. Zotan, xizmat sohalari bo‘yicha ichki ishlar organlari o‘z faoliyat yo‘nalishlaridan kelib chiqqan holda, jumladan, jinoyat-qidiruv yo‘nalishida bosqinchilik, talonchilik yoki bir qator kuch ishlatish va zo‘ravonlik orqasida sodir etiladigan jinoyatlarda; iqtisodiyot sohasidagi, ayniqsa, korrupsiya, reket, terror kabi jinoyatlarda yuzaga keladigan poraxo‘rlik, ta’magirlik, o‘zgalar mulkini turli yo‘llar bilan o‘zlashtirish kabilarning oldini olishda; profilaktika inspektorlari voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini olishni yo‘lga qo‘yish va bunda shaxsning ma’naviy-ruhiy holatlarini inobatga olish yoki ma’muriy hududda turli jinoyatlarga yo‘l qo‘ymaslik kabi chora- tadbirlarni yo‘lga qo‘yish ishlarini amalga oshiradilar. Bu kabi tahliliy ishlar jinoiy qilmishning individual, ijtimoiy-ruhiy holatini ko‘rib chiqishga imkon yaratishi bilan birga, shaxsning ijtimoiy- ruhiy jihatdan alohida olingan jinoyat sodir etishining sabab va sharoitlarini tadqiq etishga yordam beradi. Alohida olingan jinoyatlar sodir etilishi mexanizmi Shaxs tomonidan sodir etiladigan har bir nojo‘ya xatti-harakat yoki jinoyat o‘ziga xos bo‘lgan sodir etish mexanizmi asosida yuzaga keladi. Shunga ko‘ra, ushbu holatlarning kelib chiqishiga va, umuman, alohida olingan jinoyatlarning ijtimoiy-ruhiy mexanizmi bir qator belgilarga hamda bosqichlarga egaligini e’tiborga olish lozim. Alohida olingan nojo‘ya va jinoiy xatti-harakatlarning ijtimoiy-ruhiy mexanizmi belgilari shaxsning ma’naviy xususiyatlari hisoblanadi.

Shaxsning ma’naviy xususiyatlari uning ehtiyojlari, qiziqishlari, maqsadlari, qolaversa, huquqbuzarlik sodir etishdagi mavjud qasdlarini ham o‘z ichiga oladi. Ushbu mexanizm o‘z xususiyatlariga ko‘ra ma’lum bir bosqichlarga ega. Ya’ni shaxsning ma’naviy jihatdan shakllanishi, undagi ma’naviy shakllanishning keskinlashuvi, o‘zini tutishi, huquqbuzarlik yo‘liga kirishga jazm qilishi va uni amalga oshirilishi kabilardan iboratdir. Nojo‘ya xatti-harakatlarning jinoyat sari yo‘nalishi o‘ziga xos ravishda ruhiy mexanizmning alohida belgisi hisoblanmaydi, balki umumiy mexanizmning ma’lum bir bosqichi shakllanishidagi kamchilik yoki buzilish holatlaridir. Kamchilik yoki buzilish holatlari oqibati esa nojo‘ya xatti- harakatni jinoyat tomon boshlashi bilan ajralib turadi va bu holat biz sanab o‘tgan bosqichlarning biriga yoki har biriga o‘ziga xos ravishda ta’sir ko‘rsatadi. Shu o‘rinda, umumiy hisobda shaxsning ma’naviy shakllanishidagi kamchilik va buzilishlar jinoyatga qasd tug‘ilganidan to uni sodir etilishi- gacha bo‘lgan vaqt oralig‘ida yuzaga keladi, deb hisoblash to‘g‘ri emas. Chunki jinoyatga qasd etish va uni sodir etish oralig‘idagi vaqt ma’naviy shakllanish jarayonida yuzaga keluvchi bosqichlar oralig‘idagi vaqt bilan bir xil emasligini unutmaslik zarur. Ayniqsa, bu jarayon katta yoshdagi shaxslarga taalluqli emasligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, ba’zi kam ahamiyatli jinoiy harakatlarning sabab va sharoitlarini «vaqt oralig‘idagi siljishi» ruhiy mexanizm bosqichlariga xos bo‘lgan, shaxsning jinoyat qilishiga jazm qilishi va ehtiyojlarini ortib borishi bosqichlariga qiyosan: jazm qilish va ehtiyojlarni ortib borishi jinoyatlarni sodir etilishida ma’lum bir vaqt oralig‘ida ortda qolishi mumkin. Bu shaxs uchun o‘ylab ko‘rish, tayyorgarlik ko‘rish, moddiy manbalar topish, aniq fursatning yetilishini kutish kabilarni amalga oshirishni taqozo etadi. Jinoyat sodir etishga kirishish va sodir etish oralig‘ida vaqt mavjud emas. Bu oraliq ko‘pincha jinoyatchining shaxsi bilan sharoitiga bog‘liq. Jinoiy xatti-harakatlar ruhiy mexanizmining tarmoq va bosqichlarini tadqiq etish asosida jinoyatga olib keluvchi kamchiliklar va buzilishlarni aniqlash, shu

orqali sabab va sharoit nimalarda ekanligini bilish hamda jinoyatlarning oldini olish chora-tadbirlarini qo‘llash mumkin bo‘ladi. Alohida olingan jinoyatlar ruhiy mexanizmida o‘ziga xos bo‘lgan g‘ayriqo- nuniy qilmishlarning tabiatini aniqlash mavjud ekanligini yodda tutish lozim. Barcha nojo‘ya xatti-harakatlar kabi jinoyat ham ixtiyoriy, shuningdek, salbiy oqibatlarini bilgan holda amalga oshirilishi xammaga yaxshi ma’lum. Har qanday qilmish shaxs tomonidan o‘z ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan harakatlarning bir ko‘rinishidir. To‘g‘ri, insonning ehtiyojlari turlicha va turli yo‘nalishlarga qaratilganligi bilan e’tiborlidir. Bu ehtiyojlar oddiydan murakkabga qarab shakllanadi. Oddiy ehtiyojlar - inson biologik, fiziologik (jismonan) tomondan o‘zini ta’minlashi (ovqatlanish, issiq-sovuqning me’yorida bo‘lishi, kiyim-kechak) va irsiy ehtiyojlar (sevgi, onalik, bolalik bo‘lish)dan iborat. Murakkab ehtiyojlar - ijtimoiy talablarni qondirish maqsadidagi moddiy va ma’naviy (axborot olish, bilim olish, mehnat qilish, ijod, o‘zaro muloqot, o‘z fikrini ifodalash, o‘z fikrida turish, ijtimoiy-siyosiy faoliyat) ehtiyojlardir. Inson manfaatlarini qondiruvchi, zaruriy e’tirof etilgan ehtiyojlar uning qiziqishlari chegarasini belgilaydi. Qiziqish - bu shaxsning ma’lum bir faoliyatidagi yo‘nalish xususiyatlari hamda u yoki bu yo‘ldan borishga ta’sir etuvchi subyektiv va o‘ziga xoslik yig‘indisidir. Shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarning o‘zaro mos kelmasligi shaxsiy manfaatlarni qonun asosida qo‘riqlanadigan jamiyat manfaatlariga qarshi qo‘yish va, umuman, o‘z manfaatlarini o‘ylash, tabiiyki, o‘zaro qarama- qarshiliklarni yuzaga keltiradi va oqibatda jinoyat sodir etilishiga yo‘l ochadi. Shuning uchun ham jamiyatning har bir a’zosi o‘z ehtiyojlarini bel- gilangan me’yorlar va qonunga itoatkorlik asosida qondirmog‘i lozim. Jamiyat a’zolarini qonunga itoatkorlik ruhida tarbiyalash esa o‘ziga xos bo‘lgan va jinoyatchilikka qarshi kurashdagi katta chora-tadbirlardan biridir. Bayon etilganlardan ma’lum bo‘ladiki, alohida olingan jinoyatlarning sodir

etilishida birinchi galda shaxs ruhiyatida mavjud bo‘lgan holat, ya’ni shaxs o‘z ehtiyojlarini qonunga xilof ravishda qondirishidir. Shundan kelib chiqqan holda, shaxs manfaatlarini quyidagicha tasniflash mumkin: - odamning yashashi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar (oziq-ovqat, zarur harorat, o‘zini saqlash imkoniyatlari kabilar); - tabiiy va ijtimoiy tomonidan e’tirof etilgan shart-sharoitlar (ilm olish, muloqotda bo‘lish, o‘z fikrini izhor qilish, yashash uchun zarur maishiy sharoitga egalik qilish); - hayot uchun normada bo‘lgan holatlar (hayot normalarini zarurat yuzasidan shaklan va mazmunan o‘zgartirish); - jamiyat manfaatlariga zid keluvchi ehtiyojlar (ichkilikbozlik, o‘zgalar hisobiga kun ko‘rish, jinsiy palapartishlik, giyohvandlik, turli xil dori- darmonlarni iste’mol qilishga ko‘nikish, ya’ni toksikomaniya kabilar). Ushbu guruhga kiritilganlar ichida o‘ziga xos xavf keltiruvchi va jinoyat qilishga monelik tug‘diruvchi ehtiyoj jamiyat manfaatlariga va axloqqa zid bo‘lgan noo‘rin ehtiyojdir. Shunday bo‘lsa-da, jinoyatchilikning umumiy ko‘rsatkichlarida bunday yo‘l bilan ehtiyojlarni qondirish bor-yo‘g‘i 15 foizni tashkil etadi. Chunki jinoiy qilmish sodir etilishida ehtiyojlar mazmuniga ko‘ra emas, balki uni qanday va qaysi yo‘l bilan qondirish taqozo etiladi. Ma’lumki, o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida har bir shaxs birinchi galda o‘zining kuch va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda qanday yo‘l tutish va zarur vositalarga tayanishni hisobga oladi. Ushbu ruhiy jarayonning o‘ziga xos tomoni odamda ehtiyojni qondirish uchun qanday yo‘l tutishi lozimligini anglashidir. Shuning uchun jinoiy qilmishga jazm qilgan kimsa o‘z ehtiyojlarini qaysi yo‘l bilan qondirish va qanday amalga oshirish bo‘yicha zarur qarorga kelishi lozim. Chunki har qanday holatda vaziyat nuqtai nazaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, biror-bir jinoiy qilmishni amalga oshirish uchun shaxs oldida bir necha yo‘l bo‘lishi tabiiy holdir.

Agar qulay sharoit bo‘lmasa yoki tegishli jinoiy qilmishni sodir etishga jazm etilmasa, u holda nojo‘ya xatti-harakatlar amalga oshirilganda ham jinoyat sodir bo‘lishiga olib kelmaydi. Demak, shaxsning jinoiy yo‘lga kirishi uchun zarur to‘xtamga kelish holatini aniqlash katta ahamiyatga ega. Hech shubha yo‘qki, har bir insonda o‘z fikrini izhor qilish yoki o‘z fikrida qat’iy turish tuyg‘usi mavjud. Ushbu tuyg‘u asosida shaxs o‘zini ko‘rsatish, o‘zgalar e’tiborini o‘ziga qaratish va u bilan hisoblashishlarini xohlash mavjudligini ko‘rish mumkin. Shunga ko‘ra ayrim shaxslar o‘z oldilariga yuqori lavozimlarga erishishni maqsad qilib oladilar, ayrimlari esa boshqa yo‘ldan boradilar, ya’ni beboshligini, bezoriligini namoyish etish orqali o‘zlarini ko‘rsatishga intiladi. Birinchisida shaxs jamiyat tomonidan e’tirof etilgan ehtiyojlar orqali (bilim olish, kasb malakasini oshirish, jamoat ishlarida ishtirok etish kabilar) o‘z niyatiga erishishi mumkin yoki aksincha, yolg‘onchilik, qalloblik, pora evaziga hamda xizmat mavqeini o‘z manfaatlari uchun ishlatish kabi yo‘llar orqali ham o‘z maqsadiga erishishga, aniqrog‘i, ehtiyojini qondirishga intiladilar. Ehtiyojlarini qondirish yo‘lini tanlashda shaxs o‘zi yashab turgan ijtimoiy muhit imkoniyatlaridan foydalanadi. Qanday yo‘l tutish esa shaxsning ma’naviy xususiyatlari bilan uzviy bog‘liqdir. Shu bilan birga, shaxs harakatlaridagi jinoiylik o‘z ehtiyojlarini qondirilishidagi tabiiy yondashishni belgilamaydi, balki bu kabi holatlarda taqiqlangan usul va vositalar orqali hamda qanday bo‘lmasin jamiyat manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan me’yoriy asoslarni buzish orqali amalga oshirilishini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, moddiy boyliklarga ega bo‘lishga intilish zaminida mulkni g‘ayriqonuniy ravishda o‘zlashtirish yoki talon-toroj qilish yotadi. Bu xatti- harakatning jamiyat manfaatlariga zidligi o‘quvchiga yaxshi ayon. Moddiy boyliklarga ega bo‘lish ehtiyojini qondirish jamiyatdagi mavjud va tegishli taqsimot prinsiplari asosida, o‘zaro hamjihatlikda hal etilishi lozim. Ammo ushbu prinsiplarga rioya etmay, turli xil yo‘llar bilan buni inkor etish yana o‘sha jamiyat manfaatlariga zidlik holatini va jinoyatni yuzaga keltirib

chiqaradi. Hatto yashash uchun zarur ehtiyojni jamiyat manfaatlariga zid holda sodir etish (masalan, och qolgan holda oziq-ovqat mahsulotlarini topish uchun bosqinchilik yoki talonchilik yo‘li bilan o‘z ehtiyojini qondirish) ham jinoyat deb topiladi. Nazariy jihatdan va yuqorida bayon etilganlarga asosan aytish mumkinki, jinoyatchilikning oldini olish va zarur profilaktik chora- tadbirlarni ishlab chiqishda shaxsning o‘z manfaatlarini qondirishdagi ijobiy va salbiy yo‘l tutish holatlari mavjudligini inobatga olish katta ahamiyatga ega. Zotan, shaxsning ijtimoiy jihatdan e’tirof etilgan manfaatlarini qondi- rishga, bu manfaatlarini qondirish davomida jamiyat manfaatlarini hurmat qilish ruhida tarbiyalashga alohida e’tibor bermoq lozim. Umuman olganda, ma’lum bir nojo‘ya xatti-harakatlar qilishga ta’sir etuvchi ma’naviy omillar shaxs tug‘ilganida emas, balki u yashayotgan muhit asosida uning ruhiyatida yuzaga keladigan o‘zgarish ekanligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Binobarin, shaxsning shakllanishiga uzviy ta’sir etuvchi ijtimoiy omillarni atroflicha o‘rganish ham katta kriminologik ahamiyatga ega. Shaxsni shakllanishiga salbiy ta’sir etuvchi har qanday sharoit o‘z vaqtida bartaraf etilmog‘i ichki ishlar organlari faoliyatida eng dolzarb masala ekanligini unutmasligimiz даркор . Shaxsning ma’naviy shakllanishiga salbiy ta’sir etuvchi sharoitlar va ularning kriminologik xususiyatlari Shaxsning ma’naviy shakllanish jarayonini uni o‘rab turgan o‘ziga xos ijtimoiy muhitdan ajratilgan holda o‘rganish aslo mumkin emas. Shu bilan birga, ushbu ijtimoiy sharoitning turli-tumanligi shaxsning shakllanishiga ma’lum tarzda ta’sir o‘tkazishini ham e’tiborga olish lozim. Ma’lumki, shaxs ijtimoiy faoliyatini mazmunan o‘rganuvchi sosiologiya fanida ijtimoiy yashash jarayoniga ta’sir etuvchi ijtimoiy sharoitlarni quyidagi turlarga ajratgan holda tadqiq etish belgilangan. Bular: oila-tur- mush, o‘quv- tarbiya, mehnat va ishlab chiqarish, ijtimoiy-siyosiy, madaniy- ma’rifiy, harbiy, sport va diniy yo‘nalishlardir.

Kriminologiyada esa uch xil sharoitni o‘rganishga alohida e’tibor qaratiladi. Chunki shaxsning ma’naviy xususiyatlarini o‘rganishda aynan oila-turmush, o‘quv-tarbiya, mehnat va ishlab chiqarish sharoitlarini o‘rga- nish uning shakllanishidagi salbiy va ijobiy jihatlarini o‘rganishga keng imkoniyat yaratadi. Ma’lumki, kriminologiya o‘z tadqiqotlari doirasida asosan jinoyat chilikka qarshi kurashni tashkil etishning ilmiy asoslarini o‘rganadi, shuningdek, retsidiv jinoyatlar va ularning yuzaga kelishini o‘rganish ham ushbu fanning obyekti hisoblanadi. Demak, yuqorida sanab o‘tilgan uch toifa qatoriga o‘zi xos bo‘lgan majburiy-tarbiyaviy faoliyat yo‘nalishidagi sharoitni ham qo‘shish zarur. Oila shaxsning ilk shakllanish o‘chog‘idir. Zero, uning dunyoqarashi, ruhiy shakllanishi aynan oiladagi sharoit asosida shakllanadi. Shuning uchun ham kriminologik tadqiqotlarda oila va undagi mavjud sharoitga alohida e’tibor qaratiladi. Avvalo shuni ta’kidlash joizki, har bir oila betakror bo‘lib, o‘zining obyektiv va subyektiv xususiyatlariga ega. Ushbu xususiyatlar esa shaxsning shakllanishida salbiy yoki ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Jumladan, oiladagi nosog‘- lom va nomaqbul muhit shaxsning ma’naviy shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada shaxs ma’naviyatida kishilarga ishonchsizlik, o‘zbo- shimchalik, faqat o‘z manfaatlarini o‘ylash kabi illatlar yuzaga keladi. Agar biz obyektiv holatlardan kelib chiqadigan bo‘lsak, oila a’zolarining to‘liq emasligi (er yoki xotindan birining yo‘qligi), ota-onalarning betobligi, moddiy yetishmovchilik kabilar o‘ziga xos kriminologik holatlarning yuzaga kelishidagi asosiy omillardir. Yoki oilada ma’naviy tarbiya yo‘nalishida ota- onaning faqat tarbiyachi vazifasini bajarishini ham misol sifatida keltirish mumkin. Ma’naviy tarbiya har bir oilada o‘ziga xos shaklda namoyon bo‘ladi. Eng achinarlisi, aynan shu tarbiya jarayonida kattalar tomonidan yoshlarni jinoyat yo‘liga tortishni o‘z oldilariga maqsad qilib olishdek holatning mavjudligidir. Tabiiyki, bunday vaziyatlarda yoshlar tarbiyalovchilar ta’siri- dan chiqib keta olmaydilar. To‘g‘ri, ko‘p holatlarda ichkilikbozlik, tilanchilik, fohishabozlik kabi illatlarni kelib chiqishi aytib o‘tilgan tarbiya ta’sirida yuzaga kelishini ham ko‘rish

mumkin. Zotan, ushbu nomaqbul sharoitlar oilalarda nisbatan kam kuzatilsa-da, uning salbiy oqibatlari jamiyatda g‘oyatda achinarli holatlarni keltirib chiqaradi. Bu kabi salbiy holatlar ma’naviy-tarbiyaviy ishlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ya’ni ota-onalar tomonidan bolani jinoyat yo‘liga boshlashni maqsad qilib olinmagan bo‘lsa-da, oilada ushbu holatlarning mavjudligi oila a’zolarining, ayniqsa, yosh bolalarning jinoyat yo‘liga kirishiga zamin yaratadi. Kriminologik tadqiqotlardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, jinoyat yo‘liga kirgan 30 foiz shaxslarning oilaviy sharoitlarida ota-onalarning muntazam ichkilikbozlikka berilganligi, rahm-shafqatsizligi, ota-onalar yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslarning ahloqan buzuqligi kabi illatlarni uchratish mumkin. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, har besh nafar shaxsdan birining ota- onasi, yaqin qarindoshlari, opa yoki akasi muqaddam sudlanganligi yoki jamiyat uchun foydali ishlar bilan shug‘ullanmaganligini ko‘rish mumkin. Bunday holatlarda oiladagi sharoit shaxsning shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatgani holda, jamiyat manfaatlariga ham ziyon keltiradi. Kriminologiya nazariyotidan yaxshi ma’lumki, shaxs yoshligidan boshlab jinoyat yo‘liga kirsa, sudlansa, bu retsidiv jinoyatchilikning oshishiga olib keladi. Oilada ma’naviy tarbiya nomaqbulligining yana bir ko‘rinishi - oilada jamiyatga qarshi bo‘lgan g‘arazli fikrlarning mavjudligi, jinoyat olamiga xos odatlar, ko‘nikmalarning yuzaga kelishi ham jinoyat yo‘liga to‘g‘ridan- to‘g‘ri boshlamasa-da, jinoyatga o‘ziga xos qiziqish uyg‘otadi (masalan, o‘zgalarning ma’naviy munofiqligiga havas bilan qarash, mehnatga va o‘z fuqarolik burchiga mensimaslik bilan qarash va h. k.). Oilada ma’naviy tarbiyaning yaxshi emasligiga yana bir sabab unda nosog‘lom muhitning mavjudligidir, ya’ni axloqiy kelishmovchiliklar natijasida kelib chiqadigan o‘zaro janjal hamda bir-biriga nisbatan qo‘pol munosabatda bo‘lish kuzatilgan oilada jinoyatga moyil shaxslarning shakllanishi yaxshi sharoitdagi oilaga nisbatan ko‘pchilikni tashkil etishini ko‘rish mumkin. O‘ziga xos ravishda ko‘zga tashlanmasa-da, ammo xavf tug‘dirishi bo‘yicha oilada noto‘g‘ri tarbiya ham alohida e’tiborni qaratishni talab etadi. Chunki noto‘g‘ri

tarbiya oqibatida o‘ziga xos yaxshi oilada ham jinoyatga moyil shaxslarning yetishishiga zamin yaratilishi mumkin. Noto‘g‘ri tarbiyaga bolalarning erka bo‘lib o‘sishi, o‘jarliklari, og‘ir mehnatdan ozod bo‘lishlari uchun «alohida sharoit» yaratish kabilarni kiritish mumkin. Buning oqibatida esa shaxs kelgusida ishyoqmas, manman, o‘zgalarning qiziqishlari va maqsadlariga befarqlik kabi illatlarga ega bo‘lib qolishi mumkinligini ko‘rish mumkin. To‘g‘ri, bozor iqtisodiyoti natijasida jamiyatda o‘ziga xos ijtimoiy-ruhiy qarashlar yuzaga kelmoqda. Biroq bu oilada amalga oshiriladigan tarbiyaga bir tomonlama yondashish zarur degani emas, albatta. Zotan, ko‘p hollarda bolalarni o‘qishdan ajratib, oldi-sotdi ishlariga jalb qilish yoki tijorat ishlarining turli yo‘nalishlarida bolalar xizmatidan foydalanish oqibatlari o‘ziga xos ravishda kriminologik tadqiqotlar doirasiga kirib kelmokda. Moddiy manfaatdorlik maqsadida tarbiya ishlarini chetga surish ijobiy natija bermasligini yodda tutish zarur. Oilada tarbiyaning noto‘g‘ri yo‘nalishda olib borilishi sifatida tarbiya ishlarining o‘z holiga tashlab qo‘yilishi, ota-onalar farzandlariga g‘amxo‘rlik qilishdek konstitutsiyaviy burchlarini bajarishlariga e’tibor qaratilmasligini ko‘rsatish mumkin. Bu esa oilada tarbiya ishlarida o‘ziga xos aniq bir yo‘nalish yo‘qligini bildiradi. Ushbu holatni tadqiq etish bo‘yicha o‘tkazilgan so‘rov ishlaridan ma’lum bo‘ldiki, 12 foiz mahkumlar va 20 foiz muntazam tartibbuzarliklar sodir etuvchi shaxslar asosan shunday oila sharoitida yashaganlar. Shuning dek, bu kabi holatlar voyaga yetmasdan jinoyat yo‘liga kirgan shaxslarning beshdan to‘rt nafarida ham kuzatilgan. Shaxsni ma’naviy shakllanishiga ta’sir etuvchi yana bir muhit - maktab yoki boshqa o‘quv yurtlari. Aynan maktabda yoki ma’lum bir kasb-hunar beruvchi tarbiya muassasalarida shaxsni jamiyatning ijtimoiy yashash qoidalariga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalash amalga oshiriladi.

Shuning uchun ham hozirgi kunda mamlakatimizda ta’lim tizimini tubdan yaxshilashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shuningdek, zamon talabiga mos ravishda litsey, kollej shaklidagi o‘quv yurtlarining tashkil etilishi o‘quv-tarbiya ishlarini yanada yaxshilashga keng imkoniyatlar yaratmoqda. Eng asosiysi, yangi shakldagi o‘quv yurtlarida yuqori malakali pe- dagoglar va zarur mutaxassislikdagi olimlarning faoliyat ko‘rsatayotganligi tarbiya ishlarini yuqori darajada bo‘lishini ta’minlaydi. O‘quv yurtlarida va, ayniqsa, kasb-hunar, umumta’lim maktablarida ta’lim olayotgan o‘quvchi- larga o‘quv jarayoniga ta’sir etmaydigan sharoitlarda 14 yoshdan boshlab ishlashga ruxsat etilganligi tarbiya ishlariga ijobiy yordam berayotganligini ko‘rish mumkin. Albatta, 14 yoshga to‘lgan shaxsning ishga joylashishiga ota-onalaridan birining yozma ravishda bergan roziligi kerak bo‘ladi. Sanab o‘tilganlar shaxsni jismoniy va ma’naviy jihatdan kamol topishiga imkon yaratishni maqsad qilib olganligi bilan e’tiborga loyiqdir. Biroq tarbiya jarayoni o‘ziga xos murakkab jarayonligi va shaxs tarbiyasini amalga oshirishda har bir shaxsning individual xususiyatlarini hisobga olish lozimligi pedagogikaning asosiy prinsiplaridan biri ekanligini e’tiborga olish lozimdir. O‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishga, yuqorida ta’kidlan- ganidek, zamon talablari asosida yondashish bir qator ijtimoiy muammolarni hal etish imkoniyatini yaratadi. To‘g‘ri, o‘quv-tarbiya jarayonida ham o‘ziga xos kamchiliklar mavjud va ular jumlasiga noto‘g‘ri va ilmiy asoslanmagan metodlardan foydalanish; tarbiyaning zarur shakli va vositalarini o‘z o‘rnida qo‘llamaslik; o‘quv- tarbiya jarayonida faqat ma’muriy-boshqaruv nuqtai nazaridan yondashish, o‘quvchi yoki talaba bilan individual tarbiya ishlarini yo‘lga qo‘ymaslik; yoshlar ruhiyatiga xos bo‘lgan holatlarni tushunmaslik va rad etish, shaxsdagi mavjud yaxshi fazilatlarga baho bermaslik yoki uning salbiy jihatlarini yashirish; tarbiyalanuvchiga nisbatan talabchanlikni susaytirish, uning intizomi va o‘zini tutishidagi yomon illatlariga e’tibor bermaslik; ota- ona, jamoatchilik bilan hamkorlikda yashash joyida o‘zini tutishi, xulqi kabilarni muhokama etmaslik; ayrim pedagogik jamoalardagi nosog‘lom muhit; ba’zi o‘quv-tarbiya faoliyatini yurituvchi murabbiylarning

kasbiy mahorati kamligini kiritish mumkin. O‘quv-tarbiya jarayonidagi yana bir salbiy holat - o‘quvchilarning darsdan bo‘sh vaqtlarini e’tibordan chetda qoldirish. Darsdan bo‘sh vaqtlarda zerikarli va rasmiy tadbirlarning o‘tkazilishi tarbiyalanuvchilarda qiziqish uyg‘otmasligi va buning oqibatida ular o‘z vaqtlarini boshqa, nomaqbul ishlar qilishga sarflashlari mumkin. Ayniqsa, bunday «bo‘sh vaqtlar» natijasida voyaga yetmagan yoshlar norasmiy uyushmalar ta’siriga tushib qolayotganliklarini hayotning o‘zi ko‘rsatmoqda. Hozirgi paytda yoshlar tarbiyasida huquqiy tarbiyani amalga oshi- rishning muhimligi nazariy jihatdan o‘z isbotini topgan, deyish mumkin. Huquqiy tarbiyani amalga oshirishda maktab va huquqni muhofaza qilish organlarining o‘zaro hamkorligini ta’minlash ham kutilgan natijani beradi. Maktab, litsey, kollej kabi o‘quv-tarbiya maskanlarida huquqiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish nafaqat voyaga yetmaganlar tomonidan huquqbuzarliklarning oldini olishga, balki yoshlar tomonidan turli xil jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi holatlarning oldini olishga zamin tayyorlaydi. Kriminologik tadqiqotlardan aniqlanishicha, o‘quvchi yoshlar huquqiy ongining yetarlicha shakllanmaganligi, oddiy huquqiy tushunchaga yoki normativ hujjatlarning mazmun va mohiyati yuzasidan zarur bilimga ega bo‘lmaslik, shu bilan birga, huquq-tartibot organlarining asosiy faoliyatlarini bilmasliklari ularni to‘g‘ri, qonuniy yo‘l tutishlarida qiyinchiliklar tug‘diradi. Shuning uchun ham huquqiy tarbiyani boshlang‘ich sinflardan boshlash maqsadga muvofiqdir. Huquqiy tarbiya yo‘nalishi bo‘yicha ishlab chiqilgan maktab o‘quv dasturlariga, nafaqat davlat va huquq asoslari yoki jinoyat huquqi bo‘yicha, balki hozirgi bozor iqtisodiyoti munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan ma’muriy, fuqarolik, oila va mehnat huquqiga oid mavzularni kiritish katta ahamiyatga egadir. Ma’lumki, huquqiy tarbiya bilan bog‘liq hollarda o‘quvchilarga faqat huquqiy prinsiplar va huquqiy tartibot bilan bog‘liq bilimlargina beriladi. Ammo u bilan uzviy bog‘liq amaliyot muammolari, huquqiy normalarni tatbiq etishda sud, davlat boshqaruv organlari va jamoat tashkilotlarining tutgan o‘rni hamda vakolatlari

xususida yetarlicha tushuncha berilmaydi. Natijada o‘quvchi-yoshlarning huquqiy ongi o‘z ehtiyojlarini qondirishlariga javob bermaydi. Ota-onalarning ham huquqiy tayyorgarligini oshirish dolzarb masalalar qatoriga kirishini unutmaslik zarur. Shaxsni ijtimoiy-ruhiy shakllanishiga ta’sir etuvchi yana bir muhit - mehnat, ishlab chiqarish va undagi mavjud ijtimoiy munosabatlar hisob lanadi. Aynan ishlab chiqarish va uning asosida shakllangan mehnat jamoa- sidagi o‘ziga xos ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy munosabatlar shaxsning shakllanishida alohida o‘rin tutishi kriminologiya fanining ilmiy tadqiqotlarida o‘z isbotini topgan. Binobarin, shaxsning ma’naviy-ruhiy shakllanishidagi uzviy bog‘liqlik jamoada mavjud bo‘lgan sharoit bilan birga kechishini unutmaslik zarur. To‘g‘ri, mehnat jamoasi va uning har bir a’zosi birinchi galda o‘z moddiy ehtiyojlarini qondirishdan manfaatdordir. Bu, albatta, qonun talablari asosida bo‘lmog‘i lozim. Biroq mehnat qilish qonun ustuvorligini ta’minlash asosida yo‘lga qo‘yilmagan holatlarning mavjudligi, jamoada o‘zaro hamjihatlik va totuvlikning yo‘qligi shaxsning shakllanishiga salbiy ta’sir etadi. Umuman olganda, mehnat va ishlab chiqarish jamoalaridagi sharoitning tahlili quyidagi salbiy holatlar mavjudligini ko‘rsatadi: - ishlab chiqarishni qoniqarsiz tashkil etilganligi, iqtisodiy ko‘rsat- kichlarning pastligi, xo‘jasizlik va rahbariyatning o‘z vazifalarini bajarish- laridagi mas’uliyatsizliklari; - boshqaruvda demokratik prinsiplarga rioya etilmasligi, ayniqsa, oshkoralik asosida ish yuritilmasligi; - talonchilikka shart-sharoit yaratuvchi sharoitning mavjudligi, ya’ni moddiy boyliklar hisobi va xavfsizligining ta’minlamaganligi; - jamoada g‘ayrioddiy xulqqa ega shaxslar bilan tarbiyaviy ishlarning yo‘lga qo‘yilmaganligi; - rahbariyat va kasaba uyushmalari tomonidan xodimlarning ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan faoliyatlariga e’tiborsizlik bilan qarash hamda ishlab chiqarishda texnika xavfsizligining ta’minlanmaganligi,

xodimlar uchun kasb mahoratini oshirish va hordiq chiqarish kabi tadbirlarning yo‘lga qo‘yilmaganligi; - shaxslarga nisbatan to‘rachilik asosida munosabatda bo‘lish, ularning moddiy-maishiy extiyojlariga befarq qarash, ruhiy madad bermaslik hamda jamoa a’zolariga qo‘pol muomalada bo‘lish, tanqid uchun jazolash, xushomadgo‘ylikni taqdirlash; - rahbarlik lavozimlariga o‘z xulqi va ma’naviyatida salbiy xusu- siyatlarga ega shaxslarni tayinlash yoki saylanib qolishiga imkoniyat yaratish; - jamoada qarindosh-urug‘chilik, tarafkashlikka bo‘linish kabi ho latlarning yuzaga kelishi; - jamoada ichkilikbozlik, mehnat intizomining buzilishiga e’tiborsizlik, bajarilmagan ishga ko‘zbo‘yamachilik asosida qo‘shib yozish holatlarining uchrab turishi; - shaxslarning o‘zini tutishida yuzaga kelgan salbiy holatlarni o‘z vaqtida aniqlamaslik va bunda jamoatchilik yordamiga tayanmaslik, fuqarolarning ijtimoiy faolligini oshirish ishlari talab darajasida emasligi va boshqalar. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, hozirgi bozor iqtisodiyoti jarayoni va mulkka nisbatan egalik qilish huquqining bozor munosabatlari asosida shakllanishi mehnat - ishlab chiqarish jamoalarining sifat jihatdan o‘ziga xos shakllanishini yuzaga keltirmokda. Mehnat jamoasi o‘ziga xos ravishda, xususiy mulk sektorida shakllanayotganligini e’tiborga olish borasida ham kriminologiya fanida o‘ziga xos yondashuv mavjudligini e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Chunki davlat va xususiy mulk sektorida yuzaga kelayotgan ijtimoiy sharoit ma’lum bir umumiylik, shu bilan birga, o‘ziga xosligi bilan farqlanadi. Umumiylik nuqtai nazaridan mehnat va u bilan bog‘liq tashkiliy ishlarning barchasi har ikki sektorda amaldagi qonun talablari asosida bo‘lishi taqozo etiladi. O‘ziga xosligi nuqtai nazaridan olinganda esa xususiy sektorda faoliyat ko‘rsatayotgan jamoalarda yuqorida sanab o‘tilgan ijtimoiy-ruhiy xususiyat- larga qo‘shimcha ravishda xodimning kasbiy mahorati yuqori bo‘lishiga ham qat’iy talablar, mehnat intizomini tashkil etishdagi aniqlik hamda mehnatga haq to‘lash

o‘zaro shartnoma asosida bo‘lishi bu kabi mehnat jamoalarining a’zolariga juda katta mas’uliyatni yuklaydi. To‘g‘ri, har bir mehnat jamoasi o‘z an’analariga ko‘ra tarbiyalashning turli usul va vositalariga ega. Ammo mulkchilikning turli shakli asosida faoliyat ko‘rsatuvchi har bir jamoada umumiy bo‘lgan xalq an’analari va, qolaversa, amaldagi qonunlar ustuvor bo‘lishi lozim. Shaxsning ijtimoiy-ruhiy shakllanishida katta o‘rin tutuvchi va kriminologiya hamda pedagogika nuqtai nazaridan atroflicha tahlil etilishi lozim bo‘lgan ijtimoiy sharoit shaxsning oiladan tashqaridagi maishiy turmushidir. Shaxsning oiladan tashqaridagi maishiy turmush sharoiti aynan oilaviy munosabatlar tarkibiga kirmasa-da, o‘z xususiyatlariga ko‘ra oila bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi, shuningdek, oilaviy munosabatlardan o‘ziga xos tarzda farqlanadi. Ushbu turmush tarzi shaxsning shakllanishiga ma’lum darajada ta’sir o‘tkazadi. Shaxsning oiladan tashqarida bo‘ladigan faoliyati dam olishi yoki o‘z ma’naviy qiziqish va ehtiyojlarini do‘stlari, birodarlari bilan birga tashkil etishidir. Bunda shaxsning ma’naviy shakllanishi atrofidagilarning ta’siri (salbiy yoki ijobiy) ostida bo‘ladi. Shaxsning g‘ayriaxloqiy ta’sirlar ostiga tushib qolishi (norasmiy tashkilotlar yoki guruhlar, ma’naviy va maishiy buzuq tomoshalar yoki ko‘ngilochar kechalarni tashkil etuvchi shaxslar ta’sirida qolish) uning dunyoqarashi o‘zgarishiga va xulqining buzilishiga olib keladi. Ijobiy jihatdan esa shaxs o‘z maishiy ehtiyojlarini turli xil madaniy va sport tadbirlariga qatnashishi orqali qondirishi mumkin. Bunday vaziyatlarda shaxsning ma’naviy tarbiyasi jamiyat tomonidan e’tirof etilgan yashash qoidalariga mos ravishda shakllanadi. Bu, ayniqsa, voyaga yetmagan shaxslarni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Aksincha, yuqorida ta’kidlaganimizdek, «ko‘cha»ning shaxs ma’na- viyatini shakllanishidagi salbiy ta’siri oqibatlarini tugatish va uni to‘g‘ri yo‘lga solish og‘ir kechishini unutmaslik zarur. «Ko‘cha» sharoitida yuzaga keluvchi eng achinarli holat shaxsning ichkilikbozlik, giyohvandlik yo‘liga kirib qolishidir. Kriminologiya fanida bu kabi holatlar ko‘proq oiladagi muhit bilan bog‘lanadi. Biroq, aytib o‘tilgandek, «oila» va «ko‘cha» ta’sirida yuzaga keladigan har bir

ijtimoiy-ma’naviy muhit o‘zaro bog‘liqdir. Ichkilikbozlik yoki giyohvandlik illatlarining yuzaga kelishida har ikki holat birdek sharoit yaratishi mumkin. Shuningdek, shaxsning biologik kelib chiqishi, aniqrog‘i jinsiy nuqtai nazardan qaralsa, erkak yoki ayol jinsidagi shaxslarga «ko‘cha» sharoiti turlicha ta’sir etadi va ma’naviy buzilish holatlari o‘ziga xos shaklda namoyon bo‘ladi. Masalan, fohishabozlikning yuzaga kelishi ko‘p jihatdan oiladan tashqarida bo‘ladigan maishiy hayot tarzi bilan uzviy bog‘liqdir. Shaxsning ijtimoiy-ma’naviy shakllanishiga ta’sir etuvchi sharoitning yana bir shakli - majburiy tarbiya jarayoni. Majburiy tarbiya ishlari asosan jazoni ijro etish muassasalari tomonidan amalga oshiriladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra, bu tadbir ma’lum bir sharoitda, ya’ni shaxsni jamiyatdan ajratgan holda o‘tkazilishi bilan e’tiborga loyiqdir. Chunki bunday holatlarda shaxs maxsus sharoitdagi qamoqxona yoki jazoni ijro etish muassasalariga joylash- tiriladi, mehnatga jalb etiladi va tarbiyalanadi. Tabiiyki, bu kabi vaziyatlarda, amaldagi qonun talablariga ko‘ra, shaxs ishlab chiqarish, mulkiy, ijtimoiy, oilaga doir huquqiy munosabatlarining ma’lum bir darajasida huquqiy cheklanishlar amalga oshiriladi va shaxs o‘ziga o‘xshash bo‘lgan mahkumlar jamoasiga qo‘shiladi. Ushbu muassasalarning asosiy faoliyat yo‘nalishlari mahkumlarning ma’naviyatiga salbiy ta’sir etuvchi sharoitni yaratmaslik hamda muassasa- lardagi yomon xulqli va tarbiyaga bo‘yin egmaydigan toifadagi mahkumlar (ashaddiy jinoyatchi-retsidivistlar, jinoyat olamining an’analari, ko‘pchilikni o‘z ta’sirida ushlab turish va shu maqsadda har qanday razillikdan qaytmaydigan shaxslarning norasmiy tuzilmalari) ta’sirining keng yoyil- masligini ta’minlashdan iboratdir. Jazoni ijro etish muassasalarida shaxsning ma’naviy shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi quyidagi holatlarni ham ko‘rish mumkin. Bu, birinchidan, mah kumlar o‘rtasida tarbiyaviy ishlarning talab darajasida tashkil etilmaganligi bo‘lsa, ikkinchidan, buning oqibatida muassasadagi mahkumlarning nosog‘lom kayfiyatdagilari tomonidan o‘zaro nizoli guruhlarning yuzaga kelishidir. Bunday vaziyatlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, mahkumlarning zarur ish yoki faoliyat bilan shug‘ullanishini noto‘g‘ri tashkil etish ularning bo‘sh vaqtlari qolishiga va

natijada mahkumlar o‘rtasida yuqorida bayon etilgan salbiy holatlarning yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Ko‘rinib turibdiki, jazoni ijro etish muassasalarida tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yishda mahkumlarni o‘z vaqtida ish bilan ta’minlash, zarur hollarda ularga kasb o‘rgatish va doimiy ravishda kasb mahoratlarini oshirib borishlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Shu bilan birga, har bir mahkumning o‘ziga xos xislatlarini o‘rganib borish va bunda tegishli mutaxassis yordamiga tayanish maqsadga muvo fiqdir. Jumladan, muassasalarda yuqori malakali ruhshunoslar bo‘lishini ta’minlash zarur ahamiyatga ega. Tarbiya va qayta tarbiya ishlariga muassasaning har bir xodimi ishtirokini ta’minlash, shuningdek, jamoatchilik vakillari va jazoni ijro etish bo‘yicha mas’ul davlat organlari xodimlari ham tarbiya ishlariga jalb etilishi ta’sir chorasining samarasini oshiradi. Bunda rasmiyatchilik uchun emas, balki amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan uchrashuv va suhbatlar uyushtirish yaxshi samara beradi. Agar bunday tadbirlar muntazam ravishda olib borilsa, muassasalardan jazoni o‘tab, kundalik turmush tarziga qaytayotgan shaxslarda ozodlikka chiqqanidan so‘ng nima bilan shug‘ullanishlari borasida oldindan aniq bir xulosa chiqarish imkoniyati yuzaga keladi hamda ozodlikka chiqqanidan so‘ng ijtimoiy moslashuvi jarayonida unga zarur yordam ko‘rsatishga ham imkon tug‘iladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, jazoni ijro etish muassasalarida mah- kumlarni tarbiyalash jarayonida muassasa xodimlarining noqonuniy hara- katlariga, mahkumlar bilan xizmat talabiga kirmaydigan muloqotda bo‘lish- lariga, o‘z xizmat mavqelarini suiiste’mol qilish holatlariga aslo yo‘l qo‘ymaslik lozim. Chunki bunday holatning yuzaga kelishi qayta tarbiyalash jarayonini izdan chiqarishga olib keladi. Demak, shaxsning ijtimoiy-ma’naviy va ruhiy shakllanishiga ta’sir etuvchi sharoitning turli shakllari mavjud ekan. Shaxsning shakllanishiga salbiy ta’sir etuvchi omillarni kriminologiya nuqtai nazardan baholash orqali mavjud sharoitni salbiy yoki ijobiy ekanligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Har qanday muhit shaxsni tarbiyalashda o‘ziga xos pedagogik asoslarga tayangan yo‘nalishlarda amalga oshirilmog‘i lozim. Ayniqsa shaxsni tarbiyalash

jamiyatda shakllangan ijobiy an’ana va udumlar asosida amalga oshirilishi kutilgan natijani berishi shubhasizdir. Shuningdek, ijtimoiy - siyosiy, madaniy-oqartuv, harbiy, sport va diniy yo‘nalishlardagi tadbirlar ham masalaning mohiyatini buzmaydi. Ijtimoiy sharoitni huquqiy, milliy- etnik, jinsiy, yosh va boshqa belgilar asosida shakllarga ajratilganligini ham ko‘rish mumkin. Ijtimoiy muhitning biz ko‘rib chiqqan shakllari va ularning shaxsning shakllanishidagi ta’siri turli yo‘nalishlarda bo‘lishini hamda ular orasida umumiy va o‘zaro bog‘liqlik mavjudligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Ushbu o‘zaro bog‘liqlik ma’lum tarzda namoyon bo‘ladi. Masalan, bir shakldagi ijobiy ta’sir qiluvchi holat ikkinchi bir shakldagi ijobiy holat bilan bir- birini to‘ldirgan holda shaxsning ma’naviy shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib boradi. Yoki bir shakldagi salbiy holat aynan shu kabi salbiy ta’sirni kuchaytiradi. Bir sharoitdagi mavjud salbiy holat esa o‘z vaqtida shaxs ruhiyatida shakllangan ma’lum bir salbiy xislatlarni to‘xtatishga yoki yaxshi fazilatlarga aylanishiga imkon yaratadi, shuning aksi sifatida shaxsdagi yaxshi fazilatlar salbiy sharoit ta’sirida umuman yo‘qolib ketishi mumkin. Turli shakllardagi o‘zaro bog‘liqlik shaxsning shakllanishida o‘ziga xos uzviylikni tashkil etadi. Masalan, foydali mehnat bilan band bo‘lmaslik yoki ijobiy sifatlarga ega bo‘lmagan mehnat jamoasida ishlash natijasida shaxs shaxsiy vaqti yoki madaniy hordiq chiqarish jarayonida turli jinoyatlarga moyil shaxslar yoki guruhlar ta’siriga tushib qolishi mumkin. Shuning uchun ijtimoiy muhit va undagi o‘zaro bog‘liqlik qonuniyatlarini bilish orqali tarbiya ishlarini yo‘lga qo‘yish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shaxsning shakllanishi muammolari kriminologiyada katta tadqiqot obyekti sifatida psixologiya va ijtimoiy psixologiya muammolari bilan birgalikda o‘rganiladi. Shu bois shaxs ruhiyati va unga tarbiyaviy ta’sir etish muammolari xususida o‘quvchi sanab o‘tilgan fanlar tavsiyalari bilan yaqindan tanish bo‘lmog‘i lozim.

Jinoyat sodir etilishida muayyan hayotiy vaziyatning tutgan o‘rni Shaxsning salbiy xulqi ijtimoiy-maishiy hayotda yuzaga keladigan ayrim holatlarda jinoiy xatti-harakatlar sodir etishiga imkoniyat yaratishini bilish kriminologiya fanining asosiy vazifalari jumlasiga kiradi. Bunday holatlar kriminogen vaziyatlarni keltirib chiqarishi bilan ajralib turadi. Bu esa jinoyat sodir etish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan shaxs hamda aniq bir ijtimoiy muhit o‘rtasidagi jinoiy bog‘lanish, ya’ni jinoyatni kelib chiqishidir. Aynan shunday vaziyatda shaxsning jinoyatga moyilligi amalda jinoiy xatti- harakatlar sodir etishiga olib keladi. Bunday holatlar o‘ziga xos ravishda ijtimoiy hayotning turli yo‘nalishlarida va miqyosiga ko‘ra katta bir hududda yuzaga kelishi mumkin. Aytaylik jamiyatda kishilar ehtiyojini qondirishda muhim o‘rin tutadigan tovarlarning yetishmasligi savdo va, umuman, tijorat ishlarida jinoiy maqsadlarni yuzaga keltiradi. Yoki oiladagi janjalli vaziyatning yuzaga kelishi ma’lum bir vaqt oralig‘ida turli xil jinoyatlar sodir bo‘lishiga sharoit yaratadi. Shu bilan birga, ma’lum bir vaqt oralig‘ida bo‘lishidan farqli o‘laroq, dabdurustdan sodir bo‘ladigan holatlar ham mavjuddir (masalan, o‘zaro janjal va h. k.). Jinoyat sodir bo‘lishida uning vaqt oralig‘ida «yetilishi» hamda to‘satdan yoki dabdurustdan yuzaga kelishi alohida e’tiborga loyiqdir. Kriminologiyada bunday holatlarni aniq bilish jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotida ularning oldini olish choralarini ishlab chiqishga imkon yaratadi. O‘z miqyosiga ko‘ra vaziyat lokal bo‘lishi va bu vaziyatlar orqali faqat bir yoki bir necha kishi jabrlanishi mumkin (betoblik, jarohat olish, mulkning nobud bo‘lishi, o‘zaro janjal kabilar), shuningdek, bir guruh shaxslarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin (jamoadagi o‘zaro qarama-qarshilik, tabiiy ofatlarning yuzaga kelishi kabilar). Ma’lum bir ijtimoiy-maishiy holatlarning yuzaga kelishi boshlang‘ich manba bo‘lib, shaxsning ma’lum bir harakatlari yoki tabiatda sodir bo‘ladigan baxtsiz hodisalar oqibati (zilzila, suv toshqini, yong‘in, sel kabilar) ham bo‘lishi mumkin.

Shaxslar tomonidan yuzaga keltiriladigan holatlar bevosita aybdor yoki boshqa shaxslarga tegishli bo‘ladi. Sanab o‘tilgan har ikki holatda ham shaxs harakatlari qonuniy, g‘ayriqonuniy yoki umuman jinoiy bo‘lishi bilan birga, o‘ziga xos aralash vaziyatlarda ham yuzaga keladi. Ya’ni shaxs harakatlari tabiatda yuzaga keladigan baxtsiz hodisa bilan yaqindan bog‘liq holda vujudga kelishi mumkin (masalan, yomon ob-havo sharoitida avtomobildan foydalanish qoidalarining buzilishi). O‘z mazmuniga ko‘ra, ijtimoiy-maishiy hayotdagi ayrim vaziyatlar quyidagicha namoyon bo‘lishi mumkin: - turmush tashvishlari, ya’ni shaxs o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga yetishishi yo‘lida uchraydigan qiyinchiliklar va to‘siqlar mavjudligi (masalan, yangi oila qurish davrida kelin va kuyov tomonidan qo‘yiladigan murakkab mulkiy, moliyaviy talablar yoki biror-bir buyum sotib olish maqsadida mablag‘ yig‘ish kabilar); - janjal va nizoli, ya’ni ijtimoiy, iqtisodiy, maishiy hayot yo‘nalishlarida tomonlarning aybli va boshqa shaxslar, davlat yoki jamoat tashkilotlarining o‘z qiziqishlari yoki ehtiyojlarini qondirishi bilan bog‘liq bo‘lgan nizolar (oilaviy janjallar yoki ish joyidagi o‘zaro kelishmovchiliklar); O‘z tabiatiga ko‘ra aybdorga ta’sir etuvchi holatlar quyidagicha bo‘lishi mumkin: - ekstremal holatlar, ya’ni ma’lum bir shaxsga xos bo‘lmagan va uning shaxsiyatiga kuchli ta’sir etuvchi holatlar; - shaxsni «yo‘ldan uruvchi» yoki jinoyat qilishga da’vat etuvchi holatlar; - vaziyatni bo‘shashtiruvchi, ya’ni shaxsning ruhiy zo‘riqishiga o‘ziga xos ta’sir etuvchi holatlarning mavjudligi. Kriminogen holatlarni yuzaga keltiruvchi ushbu vaziyatlar jinoyat larning yuzaga kelishida asosiy o‘rin tutadi va tegishli qasd hamda jinoiy maqsadlarni yuzaga keltiradi. Shu o‘rinda jinoyatlarning sodir etilishiga olib keluvchi holatlar o‘z obyektiv xususiyatlari, ya’ni mavjud holatdan kelib chiqqan holda va jismoniy xatti-

harakatlarni amalga oshirish bilan bog‘liq obyektiv vaziyatni idrok qilishda shaxsning o‘ziga xos xislatlari ham muhim o‘rin tutadi. Binobarin, obyektiv holat va subyektiv qarashlar o‘zaro mos kelmasligi mumkin, aksincha, har ikki holatning o‘zaro bog‘liqligida juda katta farq yuzaga kelishini ham e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Vaziyatni subyektiv tomondan idrok qilishda, aytib o‘tilganidek, shaxsning o‘ziga xos xislatlari katta o‘rin tutadi. Bunda shaxsning ruhiyatida mavjud bo‘lgan (ko‘rolmaslik, vahshiylik, ichkilikka ruju qo‘yish, g‘arazgo‘ylik kabilar) yoki shaxsning ruhiyatida vaziyatni to‘g‘ri baholay olmaslik kabi illatlarning mavjudligi (xavfning mavjudligini aniq idrok etmasligi natijasida zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish, yo‘l- transport holatlari bilan bog‘liq vaziyatlarni noto‘g‘ri baholash kabilar) vaziyatni murakkablashtiradi va oxir-oqibat jinoiy harakatlar qilishiga olib keladi. Ijtimoiy-maishiy hayotning ayrim holatlari nafaqat biror-bir qaror chiqarish mazmunini o‘z ichiga oladi, balki to‘g‘ri qaror yoki yechimga kelishga salbiy ta’sir etuvchi vaziyatlarni aniqlash bilan ham uzviy bog‘liqdir. Aynan shu ikki vaziyatga ko‘ra kriminogen holatlarning darajasini ham aniqlash imkoniyati mavjudligiga e’tiborni qaratish lozim. Ya’ni shaxsni jinoyat yo‘liga kirishiga yo‘naltirish, g‘arazli maqsadlarda jinoyat qilishiga yordam berish, osonlashtiruvchi vaziyatlarni yuzaga keltirish yoki jinoyat sodir etilishiga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rmaslik va boshqalar. Biroq ushbu kriminogen holatlarda shaxsning qanday yo‘l tutishi kriminogen vaziyatning qay darajada ekanligidan emas, balki shaxsning ma’naviy- ruhiy xususiyati va kriminogen holat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik nisbatini ham e’tiborga olish darkor. Masalan, o‘ziga xos murakkab va og‘ir vaziyatlarda jinoyat qilishga moyil bo‘lmagan va yaxshi xulq-atvorga ega shaxs ham bu kabi holatlarga qarshi turishda ma’lum bir qat’iyatsizligi tufayli jinoyat qilishi mumkin. Yoki, aksincha, o‘ziga xos ravishda g‘ayriqonuniy xislatlarga ega bo‘lgan shaxs (retsidevist, o‘z ma’naviyatini yo‘qotgan aroqxo‘r) jinoyat qilishga zarurat bo‘lmasa-da, o‘z «qat’iyatliligi» tufayli jinoyat sodir etishi mumkin.

Yuqorida bayon etilganlardan kelib chiqib aytish mumkinki, ji noyatlarning oldini olish va ularga yo‘l qo‘ymaslikda, birinchidan, kri minogen holatlarni tugatish, ikkinchidan, shaxslarning ma’naviy jihatdan shakllanishiga erishish imkoniyatlarini topish, salbiy xislatlarini yo‘qotish hamda ijobiy tomondan kamol topishiga erishish katta ahamiyatga ega. Shuningdek, kriminogen holatlarning o‘ziga xos xususiyati, ya’ni jinoyatlar sodir bo‘lishiga ta’sir etuvchi holatlarning mavjud ekanligini ham e’tiborga olish zarur. Jinoyatlar sodir bo‘lishiga ta’sir etuvchi holatlar ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotdagi tashkiliy-xo‘jalik, jamiyat a’zolarining xatti-harakatlaridagi va tabiatdagi baxtsiz voqealar tufayli kelib chiqadigan kamchiliklardir. Xususan, moddiy boyliklarning xavfsizligi ta’minlanmaganligi, hisob va nazorat ishlarining bo‘shligi natijasida mulkni talon-toroj qilish, jabrlanuvchini talash va mulkiga qasd qilish uchun mastlik holatiga keltirish, ob-havoning yomonligi yoki sovuqligi oqibatida jazoni ijro etish muassasasidan xavfli jinoyatchilarning qochib ketishiga imkoniyat yaratilishi kabi turli holatlarga jinoyatlarning sodir etilishidagi shart-sharoit deb qarash mumkin. Yuqoridagi vaziyatlarning yuzaga kelishining o‘zi jinoyat tarkibini keltirib chiqarishini alohida ta’kidlash lozim. Chunki bunday holatlar jinoyatning sababi bo‘lib emas, balki jinoyatni sodir etishga imkon yaratuvchi holat deb qaralishi kerak. Zotan, bunday vaziyatlarda shaxs to‘g‘ridan-to‘g‘ri jinoyatga qasd qilmagan bo‘lsa-da, ammo uning harakatlari jinoyat sodir bo‘lishiga imkon yaratishini anglashi maqsadga muvofiqdir. Bu kabi holatlar shaxs tomonidan jinoyat sodir etilishida hal qiluvchi rol o‘ynagan taqdirda, bu vaziyatni jinoyat sodir etilishining ruhiy mexanizmiga xos bo‘lgan shaxs ruhiyatidagi jinoiy xatti-harakatlarga moyilligini ifodalanishi ekanligini yodda tutish zarur. Ta’kidlash joizki, jinoyatchilikka qarshi kurashda faoliyat ko‘rsatuvchi ichki ishlar organlarining har bir xodimi jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini o‘z vaqtida aniqlashlari hamda tegishli chora-tadbirlarni ko‘rishlari katta ahamiyatga ega. Ushbu nazariy tavsiyaga amal qilmaslik jinoyatlarga qarshi kurashda

profilaktika ishlarini tashkil etish samarasini kamaytiradi, ayniqsa, yakka tartibdagi (individual) tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda salbiy natijalarni berishi mumkin. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini ilmiy-nazariy jihatdan to‘g‘ri baholamasdan turib, jazoni ijro etish muassasalarida qayta tarbiyalash ishlarini tashkil etishda qo‘yilgan maqsadlarga erishish o‘z samarasini bermasligi tabiiydir. Hech shubha yo‘qki, shaxsdagi jinoyatga moyillikni yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi holatlar o‘ziga xos murakkab sabablar kompleksidan iborat bo‘lib, ular o‘z mazmun va mohiyatga ega (tashkiliy-boshqaruv, pedagogika- tarbiya, ijtimoiy- ruhiy, iqtisodiy va hokazolar) hamda jamiyat hayotining turli yo‘nalishlarida shakllanadi. Demak, bu kabi kompleks muammoni yechishda kompleks tadbirlar orqali yondashuv talab etiladi. Shuning uchun ham shaxsni muhim ijtimoiy- ruhiy jihatlarini shakllantirishda tarbiyaviy profilaktik choralarga asoslanish lozim. Zotan, shaxsning turmush tarziga kiruvchi ijtimoiy-foydali mehnatni tashkil etish, oila-turmush munosabatlari, dam olish va hordiq chiqarish yo‘nalishlarida zarur sharoitni yaratish orqali jinoyatlarning oldini olishda muvaffaqiyatlarga erishish mumkinligi xususida kriminologiyada zarur ilmiy-nazariy asoslar yaratilishini davr taqozo etmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni. 8. Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida. O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgustdagi Qonuni.

Похожие

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari

Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi

Jinoyatchilikning sabablari

Uyushgan jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlar