Jinoyatchilikning sabablari - Юриспруденция - Рефераты

Jinoyatchilikning sabablari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Jinoyatchilikning sabablari Reja: 1. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari 2. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tasnifi 3. Iqtisodiy islohotlar jarayonida jinoyatchilikning sabab va sharoitlari

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari Ilmiy-nazariy jihatdan yondashilsa, «sabab» tushunchasi o‘ziga xos mazmun va mohiyatga ega. Mazmun jihatidan tabiat yoki jamiyat hayotida u yoki bu voqelikning yuzaga kelishida katta o‘rin tutishi tushunilsa, mohiyat jihatidan salbiy yoki ijobiy vaziyatlarni yuzaga keltirishi tushuniladi. Shuning uchun bir qator ijtimoiy-tabiiy fanlar, ayniqsa, falsafa fanida bu muammoga javob topishga alohida e’tibor qaratilgan. Umuman olganda, «sabab» o‘ziga xos tushuncha sifatida, ya’ni obyektiv voqelikda o‘zaro bog‘liq sabab va oqibatni yuzaga keltiruvchi qonuniyat deb e’tirof etilganini ko‘rish mumkin. Sababning yuzaga kelish jarayoni vaqt mobaynida ma’lum bir bos- qichlar asosida shakllanadi va aytib o‘tilganidek, oqibatni keltirib chiqarishga ta’sir etadi. Ayniqsa, jamiyat hayotida sodir bo‘ladigan ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning shakllanishida sabab va oqibat o‘ziga xos ravishda kechadi. O‘z navbatida, har bir sababni keltirib chiqaruvchi «sabab»ning mavjud ekanligini ham yodda tutish lozim. Shundan kelib chiqqan holda krimi nologiya fanida jinoyatchilikning sabablarini o‘rganishga alohida e’tibor qaratilganini ko‘rish mumkin. Sabab va oqibatning o‘zaro bog‘liqligi, sharoit bilan uzviy aloqada ekanligi qonuniyatini bilish esa aynan jinoyatchilikni ilmiy-nazariy jihatdan chuqur tahlil etishga imkon yaratadi. Chunki sababning kelib chiqishida ma’lum bir sharoitning mavjud bo‘lishi tabiiy bir holdir. Binobarin, sabab va sharoitni bir-biridan ajralgan holda ko‘rib chiqish aslo mumkin emas. Sabab va sharoitni kompleks tarzda o‘rganish jinoyatchilikning kelib chiqishini ilmiy bilishda katta ahamiyatga ega. Shu orqali jinoyatchilik va jinoyatni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitga kriminogen-determinant sifatida qarash lozim 1 . 1 Determinare - lotincha so‘z bo‘lib, «belgilovchi» degan ma’noni bildiradi. 58

Ijtimoiy hodisalarni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlar o‘ziga xos metodologik nuqtai nazardan tavsiflanadi hamda shu asosda jamiyat hayoti da ro‘y berayotgan voqealarga baho berish mumkin. Jumladan: a) sabab va oqibat qonuniyatining ikki - dinamik (doimiy hamda oqibatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri keltirib chiqaruvchi) va statik (yuzaga kelishi mavjud bo‘lgan) shakllari mavjudligi; b) ijtimoiy determinant holatlarni tahlil etishda ma’lum bir tizimga xos bo‘lgan xususiyatlarni bilish orqali yondashish zarurligi. Bu kabi yondashuv o‘rganilayotgan ijtimoiy voqelikni ham ichki, ham tashqi tomondan aniq tahlil etishga yordam beradi, ya’ni «jamiyatda», «ijtimoiy-iqtisodiy bos- qichda», «dunyo miqyosida» va h. k. v) ijtimoiy determinant holatlarni aniqlash orqali jamiyatda mavjud qarama- qarshiliklarning samarali yechimini topishga yordam berishi 2 ; g) ijtimoiy voqeliklar jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy guruhlar va shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro turli munosabatlar tizimini ifodalashi bilan birga, aynan shu munosabatlarda shaxsning qiziqishlari va maqsadi bo‘lishini e’tiborga olish lozimdir. Ana shunday ijtimoiy-psixologik holatlar jamiyat a’zolarida o‘zaro munosabatning shakllanishida katta omil hisoblanadi; d) ijtimoiy determinatsiya qonuniyatlari tahlilining ko‘rsatishicha, har bir hodisa va, umuman, voqelik tarixiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqilishi lozimligi, ya’ni muqaddam qanday edi va hozir qanday hamda kelgusida qanday bo‘lishi mumkinligini bilish barcha hodisa va voqeliklar bo‘yicha bashorat qilish mumkinligini ham ko‘rsatadi. Yuqorida bayon etilganlardan kelib chiqib aytish mumkinki, ji noyatchilikning sabab va sharoitlari ma’lum bir ijtimoiy-iqtisodiy format- siyaga taalluqli davlat hayotida salbiy holatlarni keltirib chiqaruvchi hamda jinoiy oqibatlarni yuzaga keltiruvchi voqelikdir. 2 Bu haqda to ‘ liq qarang : Кудрявцев В. Н. Социальные деформации. - М., 1992; Карпец И. И. Преступность: иллюзии и реальность. - М., 1992. - С. 251-446. 59

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlarining kelib chiqishi ijtimoiy bo‘lib, o‘z mohiyatiga ega. Ushbu sabab va sharoitlar jamiyat ijtimoiy hayotida o‘ziga xos qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Tabiiyki, har qanday salbiy oqibat jinoyatchilikni keltirib chiqaradi. Bu kabi determinantlar (ya’ni sabab va sharoit) o‘z xususiyatlariga ko‘ra bir butun tizimni tashkil etadi. Ushbu tizimga alohida turdagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari, masalan, zo‘rlik orqasida sodir etiladigan jinoyatlar, boshqa g‘arazli jinoyatlar yoki retsidiv jinoyatlar kiradi. Kriminogen vaziyatlarning determinant miqyosi ham shular jumla- sidandir. Umuman olganda, aniq bir jinoyatning o‘ziga xos elementlarini aynan shu sabab hamda sharoitlar tashkil etadi va kriminogen tizimni shakllantiradi. Bu kabi elementlar ham turli darajada bog‘liqlik xususiyat lariga ega. Shuning uchun ham kriminogen tizim aslo aniq bir jinoyatga xos bo‘lgan sabab va sharoitlarning arifmetik miqdorini belgilamaydi. Balki jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy voqeliklar o‘rtasidagi bog‘liqlik xusu- siyatlarini ifodalaydi. Shunga ko‘ra, bu holatni yuzaga keltiruvchi mexanizm harakatida ikki xil shakldagi elementlarni ko‘rish mumkin. Birinchisi, yuzaga keltiruvchi (sabab) va, ikkinchisi, shart-sharoit yaratuvchi (muhit)dir. Bularning har ikkisi jinoyatchilikning va shu qatori alohida turdagi jinoyatlarning yuzaga kelishida bir xilda, ya’ni miqdoran va qiyosan o‘rganiladi. Demak, determinatsiya tizimining shakllanishi (izoformizm) bizga ayon va shunga ko‘ra, ushbu tizimga kiruvchi har bir elementni ko‘rib chiqishga imkoniyat yuzaga kelganligini kuzatish mumkin. Jinoyatchilik sabablari ijtimoiy-psixologik voqelik sifatida jinoyatchilik hamda jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi o‘ziga xos jarayonlar tizimidir. Aynan shu sabablar asosida jamiyatda kriminogen holatlar yuzaga keladi. G‘ayriinsoniy qarashlar, odatlar, qiziqishlar va qasd qilish kabilar jinoyat chilik sabablarini tashkil etadi. Shu bilan birga, ushbu tizimga kiruvchi shaxs tabiatida bo‘ladigan g‘arazgo‘ylik, ruju qo‘yish, birovlar hisobiga yashash, insonparvarlikka qarshi agressiv xususiyatga ega bo‘lish, millatchilik, jamiyatda mavjud tinchlik va

xavfsizlikka rioya etmaslik kabi holatlar ham jinoyatchilikni kelib chiqishida salbiy o‘rin tutishini e’tiborga olish lozim. Jinoyatchilikning sharoitlari esa o‘ziga xos ravishda uning sabablari yuzaga kelishini jadallashtiruvchi holatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, xo‘jalik yuritishdagi boshqaruvni tashkil etishda xizmat mavqeidan g‘ayri- qonuniy ravishda foydalanishning mavjudligi bu sohada jinoiy faoliyat yuritishdagi salbiy sharoitdir va jinoyat yo‘liga kirgan har bir shaxs ushbu sharoitdan «unumli» foydalanishi mumkin. Chunki bunday vaziyatda kelib chiquvchi xo‘jasizlik, nazoratning sustligi, moddiy boyliklarning saqlani- shining ta’minlanmaganligi jinoyatga «yo‘l ochib» beradi. Jinoyatchilikning kelib chiqishida muhim rol o‘ynaydigan sabab va sharoit o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Shuning uchun ham bu holat «kri- minogen- determinant» deb e’tirof etilgan. Zotan, har qanday sharoitning o‘zi jinoyatchilik va jinoyatni yuzaga keltirmaydi. Sharoit mavjud bo‘lgan holda biror-bir jinoyatchilik sababsiz sodir bo‘lmaydi. Sabab, o‘z mazmuniga ko‘ra ijtimoiy- psixologik holat bo‘lsa, sharoit iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, tashkiliy jihatdan yuzaga keluvchi holat hisoblanadi. Kriminologiya jinoyatchilikni ilmiy jihatdan o‘rganishda ko‘p hollarda o‘ziga xos «korrelyatsion aloqadorlik»ni birinchi galda o‘rganishni taqozo etadi. Masalan, aholining jinslar bo‘yicha nisbati hamda jinoyatchilikning umumiy miqdori korrelatsiyasi jinoyatchilikning biologik sabablari bo‘l- maydi, balki erkak va ayollar o‘rtasida sodir etiladigan jinoyatlarning asosiy belgisi sifatida har bir shaxsning ijtimoiy-ruhiy xususiyatlari yoki uning tarbiyasi, xulqi va turmush tarzi bilan bog‘liqligini ifodalaydi. Sabab va sharoitning o‘zaro bog‘liqligi tufayli yuzaga keladigan «oqibat- jinoyatchilik» o‘ziga xos oqibat va jinoyatchilikdan tashkil topgan «sabablar zanjirini» keltirib chiqaradi. Agar ushbu yo‘nalish qarama-qarshi tomon harakatlansa, sabab va oqibat ijtimoiy hayotdagi salbiy holatlar oqibati ekanligini ko‘rish mumkin. Masalan, mastlik oqibatida sodir etila digan jinoyatchilik ayrim shaxs yoki guruhlar ruhiyatida shakllangan va alkogolizm bilan bog‘liq salbiy

an’analar asosida yuzaga kelishini ko‘rish mumkin. O‘z vaqtida bu kabi holatlar ularning sabab va sharoitini aniqlashga ham imkon beradi. Demak, jinoyatchilikning sabab va sharoitlari ular qaysi jamiyat yoki davlatda yuzaga kelgan bo‘lmasin, o‘zining salbiy oqibatlari tufayli jinoyat chilik manfaatlariga mos bo‘lgan. Shuning uchun ham ularni tugatishga har bir davlat miqyosida o‘ziga xos usul hamda vositalar orqali ta’sir choralari qo‘llanganligini ko‘rish mumkin. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tasnifi Yuqorida bayon etilganidek, jinoyatchilikning, shu bilan birga, alohida olingan jinoyatning sabab va sharoitlari turlichadir hamda o‘z miqyosiga ega. Ularni ilmiy bilish va jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotida to‘g‘ri qo‘llash uchun ma’lum bir tizim asosida hamda kriminologiya nuqtai nazaridan tasniflash lozim. Shunga ko‘ra jinoyatchilikning sabab va sharoitlari fanda quyidagicha: a) miqyosiga ko‘ra (subordinatsiya); b) mazmunan; d) o‘z tabiati va ba’zi xususiyatlariga ko‘ra guruhlarga ajratilgan va tasnif qilinadi. Chunki sanab o‘tilgan guruhiy mansublik asosida jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini belgilash ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. O‘z miqyosiga ko‘ra (subordinatsiya) jinoyatchilikning sabab va sha roitlari quyidagi guruhlarga kiritilgan: a) jinoyatchilikning umumiy holati bo‘yicha; b) jinoyatlarning turlari bo‘yicha; d) alohida olingan jinoyatlar bo‘yicha. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlarining xilma-xilligi o‘zaro bog‘liq. Ular umumiydan xususiyga, xususiy va alohida turga, bir butunlik va ayrim qismlar bo‘yicha, tizim, tizimga kiruvchi guruhiy mansublik va element- lardan tashkil topganligiga alohida e’tibor berish lozim. Binobarin, jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini aynan shu tizimlar orqali tahlil etish jinoyatchilikdek ijtimoiy muammoning sabab va sharoitlarini to‘g‘ri baholashga hamda har bir alohida olingan jinoyat, masalan, g‘arazgo‘ylik, kuch

ishlatib sodir etiladigan jinoyatlar yoki voyaga yetmaganlar, ayollar, birinchi bor jinoyat sodir etuvchilar, retsidiv jinoyatlar, qasddan va ehtiyotsizliklar orqasida sodir etiladigan jinoyatlarga o‘ziga xos tavsif berishga imkon yaratadi. U yoki bu davlatda mavjud bo‘lgan jinoyatchilikning yoki alohida turdagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari davlatning ba’zi mintaqalarida va, umuman, mamlakatning butun hududida turlicha bo‘lishi mumkin. O‘z navbatida, alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari aynan shu jinoyatlarning kelib chiqishida katta o‘rin tutish qonuniyati ham mavjud. Zero, ba’zi jinoyatlarning sodir bo‘lishida katta o‘rin tutgan sabab va sharoit boshqa bir jinoyatlarni yuzaga kelishiga imkon bermaydi. Jinoyatlarni yuzaga keltiruvchi kriminogen-determinantlar, o‘z maz- muniga ko‘ra, ijtimoiy-iqtisodiy, g‘oyaviy, siyosiy, ijtimoiy-ruhiy, tar- biyaviy, ijtimoiy boshqaruv yo‘nalishlaridagi sabab va sharoitlardan iborat bo‘lishi mumkin. Ushbu sabab va sharoitlarning shakllanishi jamiyat a’zolarining umumiy hamda individual ruhiyatiga bog‘liqdir. Jinoyatchilikning sabablari borasida fikr yuritadigan bo‘lsak, uning o‘ziga xos kriminogen xususiyatlari mavjud ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Jinoyatchilikning yuzaga kelishiga faqat ijtimoiy-ruhiy yo‘nalishdagi voqeliklar ta’sir etadi, jinoyatchilik shu kabi holat bilan bog‘liq, degan fikrga kelmaslik lozim. Chunki biz bu borada yuqorida to‘xtalganimizda, jinoyat chilik sabablari sifat jihatidan o‘ziga xos «sabablar zanjiri»dan tashkil topganligini bayon etgan edik. Shunga ko‘ra, jinoyatchilikning iqtisodiy, g‘oyaviy va boshqa salbiy holatlari muqaddam, tarixan shakllangan bo‘lishi mumkin. Ammo hozirgi ijtimoiy hayot jarayonida ham yuzaga kelishi mumkinligini esdan chiqarmaslik lozim. Jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sharoit ham alohida e’tiborga loyiq. Jinoyatchilikning sharoitlarini talqin etishda o‘ziga xos yo‘nalishlar mavjud ekanligini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Jinoyatchilik va jinoyat larning vujudga kelishida quyidagi ikki holat mavjud: a) odindan shakllangan ijtimoiy- ruhiy holatlar (sabab)ning saqlanib qolganligi; b) jinoyatchilikning va jinoyatlarni yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi hamda jinoiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi va

jinoyat ko‘rsatkichlarini oshib borishiga yo‘l ochuvchi holatlar. Birinchi guruhga mansub sharoitlar jamiyat a’zolari, uning ayrim qatlamlari, alohida olingan shaxs ongida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, tarbiyaviy yo‘nalishlarda shakllangan dunyoqarashni ifodalaydi. Ikkinchi guruhga mansub sharoitlar esa jamiyatda jinoyatchilikning oldini olishni talab darajasida ta’minlanmaganligida uchraydigan xato va kamchiliklardir. Masalan, o‘zgalar mulkining daxlsizligini ta’minlashda yo‘l qo‘yilgan xatolar yoki jamiyat xavfsizligi hamda jamoat tartibini saqlash bo‘yicha zarur tadbirlarning amalga oshirilmaganligi va boshqalar. Har bir guruhga mansub sanab o‘tilgan holatlar uzviy bog‘liqdir va ulardan qaysi birini alohida ko‘rib chiqmaylik, o‘z-o‘zidan boshqa guruhga mansub holatlarni ham tahlil etishga ehtiyoj seziladi. Aytaylik, o‘zgalar mulki xavfsizligining ta’minlanmaganligi unga nisbatan jinoiy tajovuzni yuzaga keltiradi, ruhiyatida beqarorlik, g‘arazgo‘ylik bo‘lgan shaxslarni mulkka xiyonat qilishga chorlaydi. Ko‘rinib turibdiki, ikkinchi guruhda sanab o‘tilgan holatlar shaxsni nafaqat jinoyat sodir etishga undaydi, balki unga to‘laligicha imkon yaratadi. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari jamiyatda ro‘y berayotgan o‘z- garishlar va, ayniqsa, jamiyatda yuzaga keluvchi qarama-qarshiliklar asosida belgilanadi. Bayon etilganlar bilan bir qatorda, jinoyatchilik va jinoyatlarning sabab va sharoitlarini tadqiq etish maqsadidan kelib chiqqan holda, ushbu sabab va sharoitlarning o‘zgacha tasnifi ham mavjud ekanligini ko‘rish mumkin. Masalan, bo‘lib o‘tgan biror-bir hodisa bilan yaqin yoki shu bilan bog‘liq ma’lum bir sabab va sharoitning mavjudligi nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda, o‘zaro yaqin va uzoq, bevosita hamda bilvosita xususiyatlarga egaligi asosida ham tasniflash mavjud. Shuningdek, jinoyatchilik va jinoyatlar biror-bir mamlakat miqyosida olinganda ham ichki va tashqi sabab hamda sharoitlar mavjudligini ko‘rish mumkin.

Jinoyatchilik va jinoyatlarning ichki determinantlari birinchi galda mamlakatning ichki qarama-qarshiliklari bilan, tashqisi esa xalqaro miqyosda ro‘y berayotgan voqeliklar bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi. Iqtisodiy islohotlar jarayonida jinoyatchilikning sabab va sharoitlari Har bir davlat tarixida jamiyat va jamiyat a’zolarining manfaatlaridan kelib chiqqan holda o‘ziga xos ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy yo‘nalishlarda islohotlar amalga oshirilganligi barchamizga yaxshi ma’lum. Ushbu yo‘nalishlardagi islohotlarning har biri o‘z maqsad va mohiyatiga ega. Zotan, qaysi yo‘nalishda bo‘lmasin, barcha islohotlarning pirovard maq- sadiga yetishini ta’minlash fan va texnika yutuqlariga tayanishni taqozo etadi. Jamiyatda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash uchun birinchi galda iqtisodiy islohotlar o‘tkazish va shu orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash qanchalik muhimligini hayotning o‘zi isbotlamoqda. Demak, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda yuzaga keladigan salbiy holatlarning krimi nologiya nuqtai nazaridan tahlil etilishi ham katta ahamiyatga ega. Shuningdek, iqtisodiy islohotlar jarayonida yuzaga keladigan ji - noyatchilikning sabab va sharoitlarini ilmiy bilishning zaruratiga ham shubha bo‘lmasligi lozim. Ta’kidlash joizki, jinoyatchilikning sabab va sharoitlari yuzasidan biz bildirgan tavsiyalar uni ilmiy bilishda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Jinoyatchilikning, ayniqsa, iqtisodiy islohotlar bilan bog‘liq jinoyat larning sabab va sharoitlarini tahlil etishda quyidagi uchta vaziyatni e’tiborga olish lozim. Birinchidan, ijtimoiy qarama-qarshiliklar kuchayishi sabablarini tahlil etish, ikkinchidan, jinoyatchilikning miqdor ko‘rsatkichlari va krimi nogen holatlarni keltirib chiqaruvchi sharoitni aniqlash, uchinchidan, jinoyat subyektlarining asosiy xususiyatlarini inobatga olish. Qaysi bir jamiyatda bo‘lmasin, jinoyatchilikning sabab va sharoitlari avvalo ushbu jamiyatda yuzaga keladigan ziddiyatlar, ya’ni qarama-qarshi liklar asosida ro‘y beradi. Shu bilan birga, bu ziddiyatlar taraqqiyotning har bosqichida turlicha kechadi. Ayniqsa, bu holat u yoki bu taraqqiyotning o‘tish bosqichida o‘ziga xos kriminogen xususiyatlarga egaligi bilan ajralib turishini ko‘rish mumkin.

Binobarin, o‘tish bosqichining o‘ziga xos xusu siyati jamiyat a’zolarining ba’zi qatlamlari ruhiyatida qasd, g‘arazgo‘ylik, mas’uliyatsizlik, agressiv qarashlar va, umuman, jinoyat qonunchiligiga nisbatan mensimaslik kayfiyatlarining yuzaga kelishidir. Tabiiyki, bu ziddiyatlar islohotlar rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kriminologiyada jinoiy qasd o‘ziga xos tavsifga ega. Fanda jinoiy qasdning bir qancha turlari mavjudligi e’tirof etilgan. Jumladan: o‘zaro mos keluvchi jinoiy qasdlar ushbu holatning mavjudligi uyushgan jinoyat chilikning yuzaga kelishda asosiy omil hisoblanadi; o‘zgalar hisobiga kun ko‘rishlik qasdi - buning oqibatida jinoyatchilikni kasb qilib olish va retsidiv jinoyatlarni sodir etish ko‘proq kuzatiladi; «xo‘jalik ishlariga qiziqish» bo‘yicha qasd - shaxs ongida va dunyoqarashida tor tarmoqlarda jinoiy faoliyatni yo‘lga qo‘yish, mahalliychilik, guruhlarning o‘z manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yishi (egoizm) kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi; hayotga yuzaki qarash orqasidan kelib chiqadigan qasd - hayotda yengil- yelpi yashash, ichkilikbozlik va talonchilik kabi illatlarning kelib chiqishiga yo‘l ochadi. Tahlillarning ko‘rsatishicha, qasddan sodir etiladigan jinoyatlar umumiy jinoyatlarning qariyb 70 % ini tashkil etadi. Shuningdek, kuch ishlatish va zo‘ravonlik orqasida sodir etiladigan jinoyatlar ham asosan jinoiy qasd natijasi ekanligini ko‘rish mumkin. Kriminogen mas’uliyatsizlik, o‘ziga ishonch va hayotga yuzaki qarash hissi, ishlab chiqarish va transportda xavfsizlik qoidalariga rioya etmaslik ko‘p hollarda ehtiyotsizlik orqasida sodir etilayotgan jinoyatlarga sabab bo‘lib qolmoqda. Eng achinarli tomoni shundaki, bunday jinoyatlar shaxs ning hayoti yoki sog‘lig‘iga yetkazilgan zarar oqibatlaridan farqli o‘laroq, ko‘p miqdorda jismoniy va moddiy zarar yetkazish xususiyati bilan ajralib turadi. Jinoyatlarning barchasiga xos bo‘lgan umumiy sabablar ham mavjud bo‘lib, ularning asosini nigilizm tashkil etadi. Ya’ni huquqbuzarlik sodir etuvchi shaxslarning jazodan qutulib qolishi yoki jazolanishdan qo‘rqmaslik. Shu bilan birga, latent jinoyatlarning mavjudligi, jinoyatlarni fosh qilishdagi past ko‘rsatkichlar, profilaktika faoliyatini amalga oshirishda huquqni muhofaza

qiluvchi davlat organlari faoliyatining o‘zaro muvofiqlashti- rilmaganligi (koordinatsiya), keng jamoatchilik jinoyatchilikning oldini olishga jalb qilinmaganligi huquqiy nigilizmni yuzaga keltiradi. Iqtisodiyot sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar yetarlicha va o‘ziga xos ilmiy asoslarga ega bo‘lmasa, jinoyatchilikning rivojlanishiga yo‘l ochib beradi. Masalan, sobiq Ittifoq davlatida ro‘y bergan iqtisodiy krizis oqibatida bir qator ittifoqdosh davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning izdan chiqishi o‘z-o‘zidan ishsizlikni yuzaga keltirganligi hammamizga yaxshi ma’lum. Kriminologiyada esa aynan shu «ishsizlik» tushunchasi jamiyatda jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi kriminogen holatlar bilan uzviy bog‘liq. Chunki aynan shu ishsizlik holati shaxsni turli g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar qilishiga undaydi. Jahon tajribasidan yaxshi ma’lumki, har qanday iqtisodiy krizis (tanazzul)dan chiqishning eng ishonchli va sinalgan yo‘li bozor iqtisodiga o‘tishdir. Bu o‘z vaqtida jamiyat a’zolari ruhiyatida mavjud bo‘lgan boqi- mandalik hissi yo‘qolishiga hamda har bir shaxsning mustaqil xo‘jalik yuritishiga imkon yaratadi va, tabiiyki, shu orqali biz ko‘rib chiqayotgan bir qator salbiy holatlar barham topadi. Biroq bozor iqtisodiyotiga o‘tishda o‘ziga xos salbiy kriminogen holatlarning yuzaga kelishini ham inkor etib bo‘lmaydi. Jinoyatchi un- surlarning yangi xo‘jalik munosabatlari tizimini shakllantirish jarayonida faol va xufyona ishtirok etishi jamiyatda axloqsizlik vaziyatini tug‘diradi. Bu esa mamlakat uchun ham, jahon hamjamiyati uchun ham nomaqbul jinoiy bozor iqtisodiyotining alohida turi shakllanishiga olib keladi. Shu o‘rinda ishsizlikka bozor iqtisodiga o‘tishning sababi sifatida qaramaslik lozim. Chunki kriminologiya nuqtai nazaridan qaraganda, ishsiz lik aynan xo‘jalik ishlarini yuritishga mas’ul bo‘lgan korxona, muassasa, tashkilot va davlat organlari rahbarlarining tashkiliy ishlarni noto‘g‘ri yuritishi oqibati ham bo‘lishi mumkin. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘tgan asrning 90-yillari birinchi yar- mida mulkiy jinoyatlar sodir etganlar asosan ishsiz bo‘lib, 16 yoshdan katta bo‘lgan shaxslar ko‘pchilikni tashkil etgan. Ko‘rinib turibdiki, ishsizlik jinoyatchilikning

yuzaga kelishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan holatdir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yana bir salbiy holat - jamiyat ijtimoiy qatlamlarining yangicha shakllanishi. Bu holat obyektiv jarayondir. Biroq bu holat ham ma’lum bir miqdorda jinoyat chilikning shakllanishi va yuzaga kelishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etuvchi sabab bo‘lishi mumkin. Bu jarayon o‘ziga xos omillar bilan bog‘liqligini e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning bosh maqsadi - islohotlarni bosqichma- bosqich hamda aholining kam ta’minlangan qatlamining ijtimoiy himoyasini amalga oshirish va, eng muhimi, vujudga kelishi mumkin bo‘lgan jinoyat larning sabab va sharoitlarini yuzaga keltirmaslikdan iborat. Umuman olganda, jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini kriminologiya nuqtai nazaridan doimiy ravishda ilmiy-nazariy tahlil etib borish sodir etilishi mumkin bo‘lgan jinoyatlarning oldini olishga imkon yaratadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

Похожие

Jinoyatchilikning sabablari to‘g‘risidagi nazariyalar

Jinoyatchilikning sababi

Jinoyatchilikning oldini olish

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari

Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi