Давлатнинг шакли ва функциялари муаммолари - Юриспруденция - Рефераты

Давлатнинг шакли ва функциялари муаммолари

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

197 KB

Давлатнинг шакли ва функциялари муаммолари Режа : 1. Давлат шаклини тушуниш муаммолари ва ривожланиш тенденциялари 2. Ҳозирги замон давлатлари бошқарув шакли 3. Ҳозирги замон кўп миллатли давлат шароитида давлат тузилиши шакллари муаммолари 4. Ҳозирги замон давлати сиёсий режими ва унинг кўринишлари. Тоталитаризм 5. Ҳозирги замон давлати функциялари . Ўзбекистоннинг ҳозирги замондаги вазифалари.

Давлат шаклини тушуниш муаммолари ва ривожланиш тенденциялари Давлатнинг моҳияти ва мазмуни бевосита унинг шакли орқали ифодаланади ва намоён бўлади. Давлатни унинг моҳияти нуқтаи назаридан ўрганилганда давлатда ҳокимиятнинг кимга мансублиги, унинг субъекти (эгаси) ким эканлиги, давлат биринчи навбатда жамиятнинг қайси табақаси, гуруҳи, синфининг эркини ифодалаб, манфаатини ҳимоя қилиши аниқланади. Давлатни унинг шакли нуқтаи назаридан ўрганиш эса, -бу унинг тузилиши, унинг асосий таркибий қисмлари, ички тузилиши, давлат ҳокимиятини амалга оширишнинг асосий услубларини аниқлашга имкон беради, яъни муайян давлатда ҳокимият қандай ташкил этилган, қайси органлар томонидан амалга оширилган, бу органларнинг ташкил этилиш тартиби ва ваколатлари нималардан иборат - каби саволларга жавоб беради. Давлат ва ҳуқуқ назарияси фани ўтмишда ва ҳозирда қандай давлат шакллари бўлган, қайси халққа қандай давлат шакли мос келади каби масалаларни доимо ўрганиб келган. Давлат шакли тўғрисидаги масала нафақат назарий, айни пайтда амалий- сиёсий аҳамиятга молик масаладир. Зеро, давлат ҳокимиятининг қандай ташкил этилганлиги ва қай тарзда амалга оширилганлиги давлат раҳбарлигининг самарадорлиги, ҳукуматнинг барқарорлиги ва салоҳиятини белгилайди. Юридик адабиётда «давлат шакли» тушунчасига турлича нуқтаи назар билан қарашлар мавжуд. Бир гуруҳ муаллифлар уни тор маънода тушунадилар, уларнинг фикрича, давлат шакли бу фақат бошқарув шаклидир. Кенг маънода тушунувчи муаллифлар эса, бу тушунчага бошқарув шакли ва давлат тузилиши шаклининг мажмуи сифатида баҳо берадилар. Яна бир бошқа муаллифлар давлатнинг ички ва ташқи шаклларини фарқлайдилар. Давлатнинг ички шаклида сиёсий режимнинг бир тури сифатида

демократияни, ташқи шакли деганда давлатнинг бошқарув ва тузилиш шаклини тушунадилар (масалан, Д.А.Керимов). Шунга қарамасдан юридик адабиётда «давлат шакли тушунчаси» га берилган анъанавий таъриф мавжуд бўлиб, уни олимларнинг кўпчилиги маъқуллайдилар. Шундай қилиб, давлат шакли бу давлатдаги сиёсий ҳокимиятни ташкил этилиши бўлиб, у ўзида давлатни бошқарув шаклини, давлат тузилиши шаклини ва сиёсий режимни мужассамлаштиради. Бунда бошқарув шакли : олий давлат ҳокимияти ва бошқарувнинг юқори органларини ташкил этиш ва тузишнинг муайян тартибидан; Давлат тузилиш шакли : давлатнинг ҳудудий тузилиши, марказий, ҳудудий ва маҳаллий ҳокимиятлар ўзаро муносабатларининг муайян тартибидан; Сиёсий (давлат) режими : давлат (сиёсий) ҳокимиятни амалга ошириш услублари ва йўлларидан иборат. Давлат шакли тушунчаси ўз ичига қўйдагиларни олади: A) олий давлат ҳокимиятини ташкил этишни, олий давлат ҳокимияти манбаларини, ҳамда олий давлат органларининг ўзаро ва аҳоли билан ўзаро муносабати принципларини; Б) давлат ҳокимиятининг ҳудудий ташкил этилишини, яхлит тузилма сифатидаги давлатнинг ўз таркибий қисмлари билан ўзаро алоқасини; B) давлат ҳокимиятини амалга оширишнинг усул ва методларини. 1. Давлат шаклига таъсир этувчи омиллар: - давлатнинг моҳияти; - давлатнинг типи; - сиёсий кучлар нисбати; - аҳолининг миллий таркиби; - тарихий анъаналар; - мамлакатнинг ҳудудий сатҳи.

Таниқли рус юристи ва файласуфи И.А.Ильиннинг таъкидича «аҳолининг кўп миллатли таркиби давлат шаклига нисбатан қатор талаблар қўяди. У давлатнинг тарқаб кетишига омил бўлиши ва ҳалокатли фуқаролик урушларига олиб келиши мумкин». Ушбу фикрнинг исботи тариқасида Югославия, Чеченистон воқеаларини келтиришимиз мумкин. И.А.Ильиннинг ушбу фикри давлатларга огоҳланиришдек туюлади: ҳар бир халқнинг ўзига ҳос, ўзига мос алоҳида индивидуал давлат шакли ва фақат унинг ўзигагина мос келадиган конституцияси бўлиши шарт. Дунёда бир ҳил халқлар бўлмагани каби, бир ҳил шакл ва Конституция ҳам бўлмайди. Бошқа давлатлар шакли ва Конституциясини кўр-кўрона кўчириш ва уларга тақлид этиш бемаънолик бўлиб, у хавфли ва ҳалокатга олиб келиши мумкин. а) XX-аср (нинг охири) ва XXI аср давлат шакли масаласига ўз коррективларини киритмоқда. Давлат шакли, хусусан бошқарув шаклининг турли кўринишлари ўртасида ўзаро яқинлашув жараёнлари содир бўлиб, натижада «аралаш», «гибрид» шакллар вужудга келмоқда. Бундай ҳолат ҳозирги замон сиёсий тараққиётида янги тенденцияларнинг ифодаси сифатида намоён бўлмоқда ва у, яъни давлат шаклидаги бундай ўзгаришлар давлатнинг бошқарилувчанлигини ошириш, ижро ҳокимияти органларига кенг мустақиллик бериш ва барқарор этиш заруратидан келиб чиқмоқда. Бундай ҳолат, маълум даражада объектив характерга эга. Чунки, давлат шакли, ҳудди унинг моҳияти каби, ҳеч қачон ўзгармайдиган, узил-кесил белгилаб қўйилган бўлмайди ҳам. Давлат шакли кўплаб иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ғоявий ва бошқа омиллар таъсири остида доимий ривожланиш ва ўзгариш жараёнини бошдан кечириб келмоқда. Л.Гумпловичнинг ўринли таъкидича, «давлатнинг фарқланиши ёки давлат шаклларининг хилма-хиллиги ҳақидаги таълимот, ҳудди давлат тушунчасининг таърифи каби аниқ белгиланмаган ва ўзгарувчандир».

Демак, давлат шакли ҳақида аниқ таълимотнинг йўқлиги объектив тусга эга бўлиб, бу ҳолат давлат шаклининг турли омиллар таъсири остида доимо ўзгариб туриши билан ҳам боғлиқ. Масалан, бошқарув шаклининг бир кўринишдан иккинчисига ўтиш ҳоллари кўп кузатилмоқда. РФ, хусусан президентлик республикаси ҳисоблансада, унда бошқарув шаклининг бошқа кўринишларига хос бўлган ҳолатлар мавжуд: ҳукуматни Президент назорат қилиши президентлик республикасига ҳос жиҳат бўлгани ҳолда, парламентнинг қуйи палатаси ҳукуматга ишончсизлик билдириши мумкин, гарчи бу ҳолатда ҳукумат тақдирини Президент ҳал этса-да. в) Тузилиш шакли - давлатнинг тузилиш шаклида миллий аспект катта аҳамиятга эга, кўп миллатли давлат шароитида ҳар бир миллатнинг хусусиятларини эътиборга олиш зарур. Кўп миллатли давлатда давлат тузилиш шаклининг мақбул кўриниши бўлиб, миллий давлат федерацияси ҳисобланади. Сиёсий-ҳуқуқий (атама, ҳодиса) ҳисобланган «миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш» ҳуқуқи мазмунида ҳам ўзгариш бўлмоқда, масалан, ҳозирги кунда «инсон ҳуқуқларининг миллат, халқ ҳуқуқидан устуворлиги» принципи ёйилмоқда. Айни пайтда биронтаям давлат Конституциясида федерация таркибидан чиқиш ҳуқуқи мустаҳкамланмаган. Кўп миллатли давлатлар давлат тузилишида автономия шаклини қўллайдилар. Автономиянинг: - миллий-ҳудудий - миллий-маданий - кўринишлари мавжуд. Миллий-ҳудудий автономия - ўзига хос миллий давлатлар шаклида бўлиб, улар ўз Конституцияси, қонунчилиги, ҳукумати, олий суд органи, фуқаролигига эга бўлишган. Миллий-маданий автономия - бу алоҳида этник гуруҳларни махсус мақоми тушунилиб, у кўп миллатли давлатда учрайдиган зиддиятларни ҳал этишнинг ҳуқуқий шакли ҳисобланади.

Миллий-маданий автономиянинг ғоялари XX аср бошларида Австро-Венгрия учун Австрия социал-демократлари лидерлари Карл Реннер, Отто Бауэр ва бошқалар томонидан ишлаб чиқилган. Давлатлараро ҳамкорликнинг ҳозирги замон ташкилий- ҳуқуқий шакллари Давлатлараро интеграциянинг янги шакллари вужудга келмоқда, улар «уюшма, давлатлараро иттифоқ, ҳамжамият» каби атамалар билан номланмоқда. Давлатлараро бирлашма - давлатлараро шартнома асосида барпо этилган ва қатнашувчи давлатларнинг иқтисодий ва сиёсий интеграциясини ўз олдига мақсад қилиб қўядиган давлатлар иттифоқидир. Давлатлараро бирлашмаларга мисол қилиб, қуйидагиларни келтириш мумкин. 1. Миллатларнинг Британ ҳамдўстлиги - 1946 йилгача, ҳозирда эса Ҳамдўстлик деб номланади; 2. Европа Иттифоқи - 1993 йилгача - Европа Иқтисодий ҳамжамияти деб номланади; 3. Европа Кенгаши; 4. МДҲ:(1991 йил 10 декабрда ташкил этилган). 5. Белоруссия ва Россия Иттифоқ давлати - 1997 йилда шакллана бошлаган ва б. Ҳозирги замон давлат бошқарув шакли хусусиятлари Давлатнинг бошқарув шакли деганда - давлат ҳокимияти ва бошқарувининг олий ва марказий органлари, уларни ташкил топиш тартиби ва тузилиши компетенцияси, бу органларнинг ўзаро муносабати, давлат олий ҳокимият органларини шакллантиришда аҳолининг иштироки кабилар тушунилади Муайян жамиятда давлат ҳокимияти ким томонидан ва қай йўсинда амалга оширилиши масаласи инсониятни қадим замондан қизиқтириб келган. Ўз

замонасининг йирик мутафаккирлари Арасту ва Платонлар қадимги дунёда давлат ҳокимиятини ташкил топиши ва амалга оширилишининг турли шаклларини ўрганиб, бу давлатларда ким ва қандай тарзда ҳукмронлик қилишига, яъни бошқарув шакллари мезонига қараб уларни таснифлашга уринганлар. Августин, Гоббс, Монтескье, Локк, Руссо, Радиҳев ва бошқаларнинг асарларида давлат бошқарув шакллари ҳақидаги билимларни умумлаштиришга ва тизимлаштиришга ҳаракат қилинган. ХХ асрга келиб марксча назария вакиллари давлат бошқарув шаклини давлат типи, унинг синфий тузилиши, жамиятнинг иқтисодий базиси билан боғлиқликда қараганлар. Давлат бошқарув шаклига бошқа омиллар ҳам таъсир этади: тарихий анъаналар, миллий руҳият, диний онг, маданий муҳит, жамиятнинг мафкуравий ва сиёсий даражаси, экология ва ҳ. Шундай қилиб, давлат бошқарув шакли - бу муайян давлатда давлат ҳокимиятини ташкил этиш услублари йиғиндисидир . Бу таъриф кенгроқ баён қилинса, бу олий ҳокимиятни, унинг олий ва марказий органларини ташкил этиш, уларнинг структураси, компетенциси, бу органларнинг ташкил топиш тартиби, бу органлар ваколатларининг муддатлари, халқнинг бу ишлардаги иштироки даражасини англатади. Давлат бошқарувининг асосий шакллари: монархия ва республика ҳисобланади. «Монархия» атамаси юнонча бўлиб, («монос» - якка, «архе» - ҳокимият), «яккаҳокимлик», «яккаҳукмронлик» ни англатади. Бошқарув шакли сифатида монархияга аниқ юридик хусусиятлар хос. Давлат монарх шахсида намоён бўлади, ташқи ва ички сиёсатда давлат бошлиғи, халқ вакили, миллатнинг «отаси», фуқароларни давлатга бирлаштирувчи шахс бўлиб чиқади. Монархга ҳокимият тўлалигича тегишлидир. Унинг ҳокимияти олий ва суверен ҳисобланади. У давлатда олий ҳокимият тимсолидир, қоида бўйича унинг ҳокимияти дин ҳимоясига олиниб, муқаддас саналган. Монархиянинг белгилари:

1) монарх ҳокимияти мерос тариқасида авлоддан авлодга ўтган; 2) ҳокимиятнинг бир шахс қўлидан бошқасига ўтишида халқнинг иштироки талаб қилинмайди; 3) монархнинг ҳокимият тепасида туриши муддатсиз ва умрбод бўлган; 4) у ҳар қандай жавобгарликдан озод бўлган, яъни у ўз бошқарувининг оқибатлари учун бирон юридик ёки сиёсий жавобгарликка тортилиши мумкин бўлмаган. Монархиянинг ўзи ҳам икки кўринишда бўлади: мутлақ (чекланмаган) монархия ва чекланган монархия. Мутлақ монархиянинг асосий жиҳати шундаки, монархнинг тўла ҳокимиятини ҳеч бир давлат органи чеклай олмайди, унга тазйиқ ва таъсир эта олмайди. Мутлақ монархияда монарх давлатнинг ягона, бирдан-бир олий ҳокимият органи ҳисобланади. У қонун чиқариш функциясини бажарган, чунки монархнинг эрки ҳуқуқ ва қонун манбаи ҳисобланган, ижро ҳокимияти органларини бошқарган, одилсудовни назорат қилган, яъни қонун чиқарувчи, ижро ва суд ҳокимиятлари монарх қўлида тўпланган. Масалан, XVII - XVIII асрлардаги Россия, 1789 йилги революцияга қадар бўлган Франция. Бироқ, мутлақ монархияларнинг амал қилиш муддатлари ўзоққа чўзилмаган, феодал тарқоқлигига муқобил-альтернатив сифатида вужудга келиб, маълум вақт ўтиши билан улар ё шаклан ўзгарган ёки чекланган монархияга айланганлар ёхуд буржуа революциялари натижасида ўз ўрнини бошқарувнинг бошқа шаклига бўшатиб берган (Австрия, Россия, Польша, Франция). Чекланган монархияда монарх ҳокимияти сайлаб қўйиладиган орган - парламент ёки махсус ҳуқуқий акт - Конституция билан чекланган бўлади. Шу билан бирга кўпгина чекланган монархия давлатларида ҳам парламент, ҳам конституция воситаси билан монарх ҳокимияти чекланган бўлади. Чекланган монархия ҳам иккига бўлинади: дуалистик ва парламентлик монархияси.

Парламентлик монархия давлатлари (ҳозирги Англия, Канада, Бельгия, Норвегия, Дания, Нидерландия, Швеция) да қирол монарх вазифасини ўтасада, мамлакатни тўла маънода бошқара олмайди. Давлат бошлиғи - монарх томонидан тайинланган вазирлар парламентнинг ишонч вотумига боғлиқ бўлади, монарх ―кейинга қолдириш‖ - вето ҳуқуқига ҳамда қонунда белгиланган ҳолда парламентни тарқатиш ҳуқуқига эга. Ҳукумат парламент томонидан сайловларда кўп овоз олган муайян партиялар вакилларидан иборат қилиб шакллантирилади. Энг кўп депутатлик мандатларига эга бўлган партия раҳбари ҳукумат бошлиғи бўлади. Қонун ҳужжатлари парламент томонидан қабул қилиниб, расман монарх томонидан имзоланади. Қонун чиқарувчи, ижро ва суд ҳокимияти соҳаларида монарх ҳокимияти рамзий маънога эга. Парламент ҳатто монархнинг шахсий ҳаётини ҳам тартибга солиб туради (никоҳ, сарой хизмати масалаларида). ХХ I аср бўсағасида ҳам монархия бошқарув шакли ўзининг аҳамиятини йўқотгани йўқ. 1975 йилда Испания халқи монархия ўрнатилиши тарафдори бўлган. Россия, Руминия, Украинада монархия тикланиши эҳтимоли ҳақида фикрлар айтилди. Бу давлатларда монархиянинг сақланиши - анъанага ҳурмат тарзидадир. Айни пайтда, монарх сифатидаги давлат бошлиғи - лавозимининг сақланиши - бу давлатлардаги барқарорликнинг сақланиши, уларнинг ўз тарихий ўтмишларига ва ўз давлатчиликларига бўлган ҳурмат ва эҳтиромларини англатади. Айни вақтда шуни таъкидлаш лозимки, ҳозирги замон давлатларида монархиянинг мавжуд бўлиши учун кучли тарихий анъана ва халқнинг бунга руҳий жиҳатдан тайёр эканлиги муҳим ҳисобланади. Дуалистик монархия (ўтмишда Пруссия, Австрия, Италия, Руминия, ҳозирда - Марокко, Иордания ва б.) да бутун ижро ҳокимияти монарх қўлида тўпланган бўлади, у ҳукуматни шакллантиради, вазирларни тайинлайди, алмаштиради, «вето» ва парламентни тарқатиб юбориш ҳуқуқидан кенг фойдаланади. Монарх чекланмаган миқдорда фармонлар чиқариш ҳуқуқига эга, бу фармонларнинг кучи қонунга тенг, баъзан эса ундан юқори бўлади.

Теократик монархия - бунда монарх давлатни бошқаришдан ташқари, уни диний жиҳатдан бошқаришни ҳам ўз қўлига олган бўлади (масалан, Саудия Арабистони). Бошқаришнинг республика шакли - бунда олий ҳокимият - давлат ҳокимиятининг муайян муддатга сайлаб қўйилган органларга тегишли бўлишини англатади. Бошқарувнинг ҳозирги замон республика шакли учта турга бўлинади: а) парламентлик республикаси; б) президентлик республикаси; в) аралаш (ярим президентлик) республикаси. Парламент республикасида қатъий белгиланган муддатга олий вакиллик қонун чиқарувчи орган сайланади. Парламентга олий давлат ҳокимияти мансуб бўлади ва фақат олий қонун чиқарувчи орган бўлибгина қолмасдан, ўз ҳокимиятининг вакиллик характерига асосланган ҳолда ижро ҳокимияти органларини тузади, яъни президентни сайлайди, ҳукуматни шакллантиради. Бундай тузилишдаги давлатда ижро ҳокимиятининг аҳволи парламент қарорига боғлиқ бўлади. Ижро ҳокимиятининг қонун чиқарувчи ҳокимиятга боғлиқлиги яна шунда кўринадики, парламент ҳукумат таркибини белгилайди, у қабул қиладиган қарорларга таъсир кўрсатади, ҳукумат таркибида ўрин алмаштиришлар, қайта жойлаштиришларни амалга оширади, ҳукуматни тўла тартибда ёки унинг бир қисмини ёхуд баъзи аъзоларини истеъфога чиқаради. Айни пайтда парламентнинг тарқатиб юборилиши ёки ундаги сиёсий-партиявий кўпчилик ва камчилик ўзаро нисбатининг ўзгариши - бевосита, автоматик равишда партиявий кўпчилик принципи бўйича шаклланган ҳукуматнинг истеъфога чиқишига олиб келади. Агар парламентда бир сиёсий партия томонидан аниқ кўпчилик бўлмаса, коалицион ҳукумат тузилади. Парламент қўлида ҳокимиятнинг тўпланиб қолиши мамлакатдаги мавжуд кўп партиявийлик орқали мувозанат қилиб турилади, яъни парламентда, ҳукуматда турли сиёсий партиялар вакиллари иштирок этишади, улар бир-бирларининг

фаолиятини танқидий таҳлил эта бориб, охирида маълум бир мувозанатли қарор қабул қилишга келишадилар, одатда бундай қарорлар, нисбатан кўпчиликнинг манфаатига мос келадиган бўлади. Шу боис, парламент республикасининг энг муҳим шарти бўлиб, ривожланган кўп партиялик тизимнинг мавжудлигидир. Ижобий томони: олий ҳокимият шаҳобчаларининг бирлиги, яъни ижро ҳокимияти парламент томонидан шакллантирилади. Камчилиги: ҳукуматнинг парламентдаги кучлар нисбатига боғлиқлиги ва шу боис унинг нобарқарорлиги, партия тизими унча ривожланмаган ҳолларда, парламент, ҳукумат таркибига ҳатто экстремистик гуруҳларнинг кириб қолиши мумкинлиги; - парламентдаги оддий кўпчиликнинг устуворлик ҳолатини суистеъмол қилиниш хавфи. Парламент республикаларида президентнинг мавқеи (ҳолати) асосан формал- шаклий тусдадир, реал ҳокимият ҳукумат бошлиғи - премьер-министрга мансубдир. Соф парламентлик республикалари ҳозирги кунда кўп эмас: ГФР, Италия, Ҳиндистон. Президентлик республикаси - бунда аҳоли фақат олий вакиллик қонун чиқарувчи органинигина сайлаб қолмай, балки давлат бошлиғи - Президентни ҳам сайлайди ва у айни пайтда ижро ҳокимиятининг ҳам бошлиғи ҳисобланади. Бундай республикаларда Президент парламент республикасига қараганда кенгроқ ҳуқуққа, мустақилликка эга бўлади. Президент ўз ваколатларини суистеъмол қилишнинг олдини олиш мақсадида, Конституцияда ―ўзаро бир-бирини тийиб туриш‖ мувозанатни сақлашга қаратилган мураккаб тадбирий чоралар мустаҳкамланиб қўйилган. Бу Президентнинг «вето» ҳуқуқи, президент импичменти, яъни муддатидан олдин лавозимидан воз кечиш ва ҳ. Президент республикасида ҳокимият турлари бир- биридан мустақилдир, ижро ҳокимияти парламент олдида жавобгар бўлмайди.

Аралаш (ярим президентлик) республикасида ҳам президентлик, ҳам парламентлик республикасига хос хусусиятлар уйғунлашган ҳолда, айни пайтда уларга умуман хос бўлмаган янги жиҳатлар мавжудлиги билан тавсифланади. Чунончи, ҳукумат ва президент ўртасида тўғридан-тўғри юридик алоқанинг йўқлиги характерлидир. Бир қатор давлатларда халқ томонидан сайланган президент формал-юридик маънода ижро ҳокимиятига раҳбарлик қилмайди, конституцияга кўра, унга раҳбарлик ҳукуматга юклатилган (РФ), аммо Президентнинг ҳукуматни шакллантиришига парламентнинг қуйи палатаси ишонч билдириши конституцияда мустаҳкамлаб қўйилиши мумкин. Аралаш тип бошқарувли республикаларга (Франция, Португалия, Руминия, Туркия, Финляндия, Хорватия, Яман ва б.) тегишли бўлган белгилардан бири - бу президентнинг, парламент ёки унинг қуйи палатасини, ижро ҳокимияти билан енгиб бўлмайдиган низо пайдо бўлиб қолиши муносабати билан, тарқатиб юбориш ҳуқуқидир. Республика шаклида аҳолининг давлатни бошқаришда қатнашуви энг кўп таъминланади. Империя - мураккаб кўп миллатли давлат бўлиб, у қўшни давлатларни забт этиш ва куч билан ўз таркибида ушлаб туриш йўли билан пайдо бўлади ва қудратли деспотик давлатга айланади, масалан, ЖАР, ўн йиллар давомида ўз таркибида Намибияни ушлаб турган. Бошқаришнинг республика шакли тўғрисида сўз юритган-да советча тип республикалари тўғрисида айтмасликнинг иложи йўқ. Таъкидлаш лозимки, бошқаришнинг бу шакли социалистик тип давлатларининг бир нечасигагина тегишли бўлса-да, ва улар ҳозирги кунда худди «мутлақ монархия» каби анахронизмга айланиб қолсада, барибир ҳам улар давлатчилик тарихида ўрин эгаллайди, шу боис уларга ҳозирги кун нуқтаи назаридан баҳо беришга муайян зарурат мавжуд. Бу бошқарув шаклининг муҳим хусусиятларидан бири - унда ҳокимиятлар бўлинишининг йўқлигидир. Бундан ташқари, вакиллик органи бўлган Советлар

формал-шаклан бутун, тўла ҳокимиятли бўлиб, у синфий ёки бошқа нодемократик принцип бўйича сайланар эди. Советлар - давлат ҳокимиятининг вертикал бир-бирига бўйсунувчи органлари ягона пирамидасини ташкил этар ва шу тарзда компартия раҳбар органларининг бутун ҳокимиятлилигини ниқоблаб кўрсатар эди. Партиявий-бюрократик раҳбарликнинг мавжудлиги Советлар фаолиятининг нопрофессионал характери билан белгиланган эди. Оддий мисол, Советлар депутатлари асосий иш жойларидан деярли ажралмаган ҳолда фаолият юргизган, шунингдек, Советлар вақти-вақти билан мажлисга чақирилиб турилган, доимий ишлашмаган. Сиёсий режимнинг нодемократик характердалиги республика давлат бошқарув шаклининг мазмунини, обрўсини кўтаришга хизмат қила олмаган. Социалистик республиканинг уч шакли фарқланади: Париж Коммунаси, Совет республикаси ва халқ демократик республикаси, буларнинг асосида пролетариат диктатураси принципи ётган. Қизиғи шундаки, республика тўғрисида гап кетганда, баъзан бу шаклнинг амалда монархия шакли каби мазмун касб этган ҳолларига тарих гувоҳлик беради, чунки республика шаклидаги тоталитар тузумда монархиянинг белгилари пайдо бўлган: давлат раҳбарининг умрбод ўзгармаслиги (масалан, Индонезияда - Сукарно, Югославияда - И.Б.Тито, ЖАР президенти Бокассонинг император бўлганлиги факти ва б.). Исроил - ҳокимиятнинг ўзига хос тизимига эга бўлган парламент республикасидир. 1996 йилдан бошлаб, бу мамлакат жаҳондаги ягона давлат бўлиб, унда Президент парламент (Книссет) томонидан, премьер-министр - бевосита фуқаролар томонидан сайланади. Исроил алоҳида ҳуқуқий акт сифатидаги Конституцияга эга эмас. Қисқаси, ҳаёт, ижтимоий ва демократик ривожланиш давлат бошқарув шаклининг айрим жиҳатларини синовдан ўтказиб, муайян хулоса бериши табиийдир.

Ҳозирги замон кўп миллатли давлатлари шароитида давлат тузилиши шакллари муаммолари Давлатнинг тузилиш шакли деганда давлат ҳокимиятининг маъмурий-ҳудудий ташкил этилишини, давлат билан унинг таркибий қисмлари ўртасидаги, давлатнинг алоҳида бўлаклари ўртасидаги, марказий ва маҳаллий органлар ўртасидаги ўзаро муносабат характерини тушунамиз. Давлатнинг тузилиш шакли фақат оммавий ҳокимият билан боғлиқ бўлибгина қолмай, балки давлатнинг яна бир муҳим хусусияти, яъни аҳолининг ҳудудий ташкил этилиши билан ҳам боғлиқдир. Гарчи давлатнинг тузилиш шакли кўринишидан мавҳум нарсага ўхшаса-да, аслида у фуқароларнинг ҳуқуқ ва бурчлари ҳажмига бевосита боғлиқдир. Чунончи ўз вақтида ва тўғри ҳал этилган давлат тузилиши масаласи давлатнинг барқарорлигини, унинг самарали аҳамиятини маълум даражада таъминлайди, ёки аксинча, давлатнинг характери ва вазифаларига мос бўлмаган тузилиш шакли давлатнинг тарқалиб кетишига олиб келиши мумкин. Маълумки, ҳар қандай давлат муайян чегараланган ҳудудда жойлашган ва ўз фаолиятини, турли функцияларини амалга ошириш учун, марказдан туриб бошқаришни енгиллаштириш мақсадида ўз ҳудудини муайян бўлакларга бўлиб, уларда маҳаллий ўз органларини таъсис этишга мажбур бўлади. Шу аснода марказий ва маҳаллий органлар ўртасида ваколатни бўлишга тўғри келади, иккинчи томондан давлат аҳолиси кўп миллатли бўлиши мумкин, чунки ҳар бир халқ, миллатнинг ўз анъаналари, давлатчилигининг тарихий тажрибаси мавжуд, маданий, тил ва бошқа маънавий эҳтиёжларга эга. Бундан ташқари, субъектив, тасодифий омиллар ҳам роль ўйнаши мумкин (ўзлаштириб олиш, мустамлакачилик таъсири, сиёсий манфаатлар ва б.) Давлат тузилишининг асосан икки шакли мавжуд: унитар ва федератив. Унитар (ягона, лотинча «унус» - битта, французча « unitaire » - ягона, яхлит) давлат оддий тузилишга эга яхлит давлат бўлиб, тўла сиёсий бирлиги билан фарқланади, у вертикал бўйсуниш бўйича қурилган давлат ҳокимиятининг ягона

органларига эга. Унитар давлатларнинг аксарияти муайян маъмурий-ҳудудий бўлинишга эга: туманлар, вилоятлар, кантонлар. Бироқ бу маъмурий тузилмалар мустақил бўлмай, марказий ҳокимият органларига бўйсунади, унитар давлат бўлинмасдир. Айни пайтда, унитар давлат таркибида, агар у кўп миллатли бўлса, алоҳида маъмурий-ҳудудий бўлинмалар - автономия (мустақил мухторият) ларни ташкил этиш мумкин. Автономия (грекча « autonomia » - ўзим - қонун) - давлатнинг шундай бир бўлагики, у ўз ички масалаларини ўзи ечиш ҳуқуқига эга, у бир давлат таркибида яшовчи халқларнинг сони ва ривожланишидаги нотекислик натижасида вужудга келган. Автономия унитар давлатдан ташқари федератив давлат таркибида ҳам тузилиши мумкин (масалан, Италияда - автоном вилоятлар, РФда - автономиялар: округлар, вилоятлар, ўлкалар). Автоном тузилмаларда ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи бошқа аҳолига қараганда кенгроқ бўлади. Бироқ, автономиялар мустақиллиги марказий ҳокимият белгилаган доирадагина йўл қўйилади. Унитар давлатдаги автономияда ваколат марказдан қуйига берилса, федерацияда, аксинча, субъектлардан федерацияга берилади ва федерация субъектлари тенг ҳуқуқлидир. Унитар давлатлар:Буюк Британия, Венгрия, Вьетнам Социалистик Республикаси, Греция, Грузия, Дания, Доминикан республикаси, Миср араб республикаси, Исроил, Индонезия, Иордания, Ироқ, Эрон, Ирландия, Исландия, Испания, Италия, Йемен, Қозоғистон, ХХР, Колумбия, КНДР, Корея Республикаси, Коста-Рика, Куба, Ливан, Ливия, Люсембург, Македония, Мальта, Марокко, Монголия, Мьянма, Нидерландия, Янги Зеландия ва б. Жанубий Африка республикаси - федерализм элементларига эга унитар давлатдир, 9та провинцияси кенг ваколатларга эга, шу жумладан, қонун чиқариш автономиясига ҳам. Федератив давлат (лотинча « federatio » - иттифоқ, бирлашиш) - мураккаб тузилма бўлиб, у ўз таркибида маъмурий-ҳудудий ёки миллий тузилмаларга -

федерация аъзолари (субъектлари)га эга бўлади ва улар муайян даражада мустақилликка эга бўладилар (АҚШда - штатлар, ГФРда - ерлар, Швейцарияда -кантонлар). Федерацияда бутун федерация учун умумий бўлган олий ҳокимият ва бошқарув органи тузилади, айни пайтда федерация субъектларида ҳам ўз олий ҳокимият ва бошқарув органи сақланади, баъзан ўз қонунчилиги, солиқлар тизими, суд органларига ҳам эга бўлиши мумкин. Федерация аъзоларининг манфаатини ифода этиш учун умумдавлат миқёсида икки палатали парламент тузилади (АҚШ, Швейцария, РФ). Унитар давлат кўп миллатли, федератив давлат эса асосан якка миллатли ҳам бўлиши мумкин, масалан, Болгария - кўп миллатли унитар давлат, А ҚШ эса, бир миллатли федератив давлат. Бу икки давлат тузилиши шакли ўртасидаги асосий фарқ -ҳудудларининг бўлиниш шакли ва давлат ҳокимияти органларини ташкил этиш тизимидадир. Айни пайтда аҳолининг миллий таркиби давлат тузилиши шаклига таъсир этмай қолмайди, шу боис федератив давлатларни маъмурий федерация (АқШ, ГФР, Мексика, Бразилия ва б.) ва миллий федерация (ЮСФСР, ЧСФР, СССР, РФ ва б.) га бўлиш мумкин. Маъмурий федерацияда ҳудудларнинг бўлиниши асосига объектив мезонлар: жойларнинг рельефи, тузилиши, иқлимий шароитлар, фойдали қазилмаларнинг жойлашуви, аҳоли зичлиги, мавжуд хўжалик-иқтисодий алоқалар, тарихий анъаналар ва б. Қўйилади. Миллий федерацияда эса, ҳудудий бўлинишга асос қилиб, субъектив омил бўлган аҳолининг миллий таркиби олинган. Шу сабабли миллий федерациялар давлат тузилишининг мустақил шаклига айлана олмади, Югославия, Чехословакия, СССР федерациялари тақдири бунга мисолдир, айни пайтда РФда ҳам федерал ҳокимият билан субъектлар ўртасидаги муносабат (масалан, Чеченистон билан) унчалик барқарор эмаслиги аён. Конституциялар дунёдаги барча федерацияларнинг ҳуқуқий асоси ҳисобланади, унга ўзгартириш киритиш федерал органларнинг ваколатига тааллуқлидир. Баъзан федерация ва унинг субъектлари ўртасидаги муносабат

шартнома асосида ҳам қурилиши мумкин, яъни шартномали федерациялар. РФ аралаш, яъни конституцион-шартномали федерация ҳисобланади. Федератив тузилиш қуйидаги асосларда тузилади: 1) икки ёки ундан кўп мустақил шаклланган давлатларнинг мавжудлиги; 2) бирлашмоқчи бўлган давлатларнинг нисбатан унча катта бўлмаслиги, чунки бирлашгач, ягона давлат сифатида мавжуд бўла олиши керак ҳам ҳаётий, ҳам сиёсий жиҳатдан; 3) бирлашаётган давлатлар ҳақиқатан ҳам бир-бирига аниқ муҳтож бўлиши - ҳам стратегик, ҳам иқтисодий жиҳатдан; 4) халқнинг бу нарсага тайёр бўлишлик хусусияти, яъни мажбуриятларни бажаришга тайёргарлик, «буюклик» маниясининг йўқлиги ва б. 5) Малайзия - 13та штат ва 2та федерал территория(Куала-Лумпур ва Лабуан ороли); Мексика - 31та штат ва 1та пойтахт федерал округи; Нигерия - 30та штат ва Абуджа федерал пойтахт ҳудуди; Покистон - 4та провинция ва Исломобод федерал пойтахт округи; РФ - 88 та тенг ҳуқуқли субъекти: 21та республика, 5та ўлка, 49та вилоят, федерал аҳамиятидаги 2та шаҳар, 1та автоном вилоят, 10та автоном округ; АҚШ - 50та штат ва Колумбия федерал округи; Танзания - 2та субъекти бор: мамлакатнинг материк қисми - Танганьика ва орол қисми - Занжибар; Швейцария - 23та кантон ва 3та ярим кантон; Эфиопия федератив демократик республикаси - 9та штат; Югославия Иттифоқ республикаси - Сербия ва Черногориялардан иборат. Конфедерация - бу суверен давлатларнинг иқтисодий, сиёсий ва ҳарбий вазифаларни биргаликда ечиш учун тузилган иттифоқидир (лотинча «конфедерацио» - ҳамжамият). Конфедерация федерациядан фарқ қилиб, у муайян, чекланган мақсадларга эришиш учун муайян тарихий давр доирасида тузилади. Конфедерацияни тузган давлатлар суверен бўлиб қолаверади, халқаро муносабатлар субъекти бўлаверади, ўз фуқаролигини, ҳокимият органлари ва бошқарув тизимларини, судлов тизимини сақлаб қолади.

Таъкидлаш лозимки, конфедерация кам учрайдиган ва унча барқарор бўлмаган тузилма, шу боис кўзланган мақсадларга эришгач, тарқалиб кетади (масалан, Миср ва Сирия араб-исроил низоси вақтида Бирлашган Араб Республикасини тузган эдилар, у Яқин Шарқда аҳвол нормаллашгач, тарқалиб кетган) ёки баъзан федератив давлатга айланган, масалан, Швейцария федерацияси 1848 йилгача конфедерация шаклида мавжуд бўлган. Конфедерация доирасида қабул қилинган актлар, аъзоларнинг олий ҳокимият органи томонидан маъқулланиши лозим. Конфедерация аъзолари ўзларининг мустақил даромад манбаларига эга бўлиб, уларнинг маълум қисмини конфедерация бюджетига ўтказишади. Армия ҳам аъзо давлатлар ҳарбий қисмларидан иборат бўлиб, у умумий қўмондонлик ихтиёрига умумий қарорга кўра жўнатилади. Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги - МДҲни ҳам ўзига хос конфедерация шакли деган фикрлар илмий адабиётда учраб турмоқда, чунки у бир пайт ягона бўлган давлат - СССРнинг тарқалиб кетиши натижасида пайдо бўлади, шу боис унда иқтисодий, сиёсий, ҳарбий мақсадлар билан бир қаторда, ушбу давлатлар халқи ўртасида тарихий, этник, маданий бирликни мустаҳкамлаш, уни йўқотмаслик каби вазифалар турибди. Бундай бирлик бу иттифоқнинг тезда тўлақонли бўлишига хизмат қилмоғи лозим эди, аммо амалда у ҳали шаклланиш босқичини ўтмоқда Кейинги пайтларда қитъанинг 25 давлатини бирлаштирган Европа Иттифоқи конфедератив бирлашувга мисол бўла олади, деган фикр илмий адабиётларда учраб турибди. Фикримизча, бу масала мунозарали бўлиб, у кенг илмий жамоатчиликнинг эътирофига муҳтож. Ҳозирги замон давлати сиёсий режими ва унинг кўринишлари. Тоталитаризм.

Давлатлар у ёки бу тарихий типга тегишлилиги, шунингдек, муайян давлат бошқарув шакли ва давлат тузилиш шаклига эга бўлишларидан ташқари бир- бирларидан ўз сиёсий режимлари билан ҳам фарқланадилар. Сиёсий режим (давлат режими) деганда ҳокимият тепасида турган гуруҳлар, синф ёки қатламларнинг давлат ҳокимиятини амалга ошириш услублари йиғиндиси тушунилади. Сиёсий (давлат) режим давлат шаклининг энг ҳаракатчан (динамик) қисми бўлиб, у атрофдаги иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий муҳитда содир бўладиган энг муҳим жараёнлар ва ўзгаришларга, хусусан, ижтимоий-сиёсий кучлар нисбатига сезгирлик билан эътибор беради. Таъкидлаш жоизки, илмий адабиётда сиёсий режимнинг тор ва кенг маънодаги талқини мавжуд. Тор маънода у давлат раҳбарлигининг усул ва воситалари йиғиндиси деб деб тушунилса, кенг маънода эса, у - шахснинг демократик ҳуқуқ ва сиёсий эркинлигининг кафолатланганлик даражасини, расмий конституциявий ва ҳуқуқий шаклларнинг сиёсий амалиётга мувофиқ келиш даражаси, ҳокимият тузилмаларининг давлат ва ижтимоий ҳаётнинг ҳуқуқий асосларига нисбатан бўлган муносабатини англатади. Сиёсий (давлат) режими - бу давлат ҳокимиятининг амалга оширишда ҳокимият субъектлари томонидан қўлланиладиган усул ва воситалар мажмуидир. Давлат режими ҳам бошқариш ва тузилиш шакли каби бевосита ҳокимият билан алоқадир, бироқ бу боғлиқлик ўзига хосдир. Сиёсий режим тўғридан тўғри давлат органлари тизими, ёки давлатнинг ҳудудий бўлинмалари билан бевосита боғлиқ бўлмай, балки, умуман, давлатнинг амал қилиши, ҳокимиятнинг ташкилий- расмий ифодаси сифатида намоён бўлади. Сиёсий режимнинг тушунчаси тўғрисида юрист-олимлар орасида фикрлар хилма-хиллиги мавжуд. Юқоридаги таъриф кенг тарқалгани ҳисобланади. Шу билан бир қаторда сиёсий режимни «давлат ҳокимиятнинг ташкил этилиш шакли, ифодаси бўлиб, у жамиятдаги демократиянинг (характери) ва сиёсий эркинликнинг характери ва ҳолатида, аҳволида ифодаланадиган» категория сифатида ҳам тушуниш мавжуд (В.С.Петров).

Яна бир ёндашувга кўра, сиёсий режим давлат хокимиятини амалга оширишнинг усул ва воситалари йиғиндиси бўлиб, улар орқали давлат ҳокимияти ўзининг мавжудлигини ва фаолиятини легитимлаштиради. Легитимлаш деганда, ҳокимият моҳиятининг халқнинг адолат тўғрисидаги тасаввурларига мос келиши тушунилади. Сиёсий режимни бутунлай бошқача тушунувчи ёндашувлар ҳам мавжуд: М.Орниу (Основў публичного права. М, 1929) сиёсий режимни ҳокимиятнинг давлатий ва нодавлатий ҳолати сифатида тавсифлайди. У маъмурий ва конституциявий режимларни ҳам ажратади, қисқаси у сиёсий режим тушунчасини давлат тузуми билан, конституциявий режимни ижтимоий тузум билан чеклаштиради. Сиёсий режим давлат шаклининг энг динамик, ҳаракатчан таркибий қисми бўлиб, у жамиятдаги ўзгаришларга жуда сезувчандир. Давлат режимини анламасдан туриб, давлатнинг моҳият ва мазмунини англаш қийин. (Масалан, нима учун монархия бошқаруви бўлсада, баъзи давлатларда демократия кучлироқ, баъзи республика шаклидаги давлатларда эса аксинча ва ҳ.к.). Давлат режими ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмасдан, балки қатор объектив ва субъектив факторлар таъсири остида таркиб топади. Сиёсий режим моҳиятини англашда давлат ҳокимиятининг аҳоли билан ўзаро таъсири қандай йўллар ва усуллар билан амалга оширилиши, сиёсий соҳада ижтимоий қатламларнинг ҳақиқий муносабати қандай намоён бўлади, турли жамоат ташкилотларининг сиёсий мавқеи қандай, аҳолини бошқариш бўйича давлат органлари аслида қандай рол ўйнайдилар каби саволларга жавоб топиш мумкин. Сиёсий режимларнинг хилма-хил кўринишлари мавжуд. Муайян сиёсий режимнинг шаклланишига жуда кўп омиллар, чунончи, давлат моҳияти ва шакли, қонунчилик характери, давлат органларининг реал ваколатлари ва улар фаолиятининг ҳуқуқий шакли, ижтимоий-сиёсий кучлар нисбати, ҳаёт даражаси ва стандартлари, иқтисодий аҳвол, синфлараро муносабат, мамлакатнинг тарихий анъаналари, ижтимоий-сиёсий муҳит, халқаро аҳвол таъсир ўтказади.

Муайян сиёсий режимнинг шаклланишига таъсир этувчи объектив омиллар қуйидагилардир: 1) иқтисоднинг характери: унинг марказлашуви ёки номарказлашуви, режалаштирилганлиги ёки бозор иқтисодиётининг амал қилиши; 2) жамиятнинг ривожланиш даражаси; 3) жамиятнинг умумий, сиёсий ва ҳуқуқий маданияти; 4) давлат типи ва шакли; 5) жамиятда ижтимоий-синфий кучлар нисбати; 6) тарихий, миллий, диний ва маданий анъаналар; 7) жамият тепасида турган сиёсий элитанинг хусусияти. Сиёсий режимга таъсир этувчи субъектив омиллар : - халқ руҳи ва иродаси Халқ сиёсий режимга ўзининг суст, заиф, бефарқ муносабати билан салбий ҳамда фаол, мақсадга йўналтирилган муносабати билан ижобий таъсир этиши мумкин. Сиёсий режимнинг таркибий қисми сифатидаги давлат режимини тавсифловчи жиҳатлар қуйидагилардир: 1.Давлат ҳокимияти органларини шакллантириш усули ва тартиби; 2.Давлат органлари ўртасида ваколатлар тақсимоти тартиби ва ўзаро муносабати; 3.Фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатланганлик даражаси; 4. Ҳуқуқнинг жамият ва давлат ишларини ҳал этишдаги роли; 5.Давлат механизмида армия, полиция, разведка ва бошқа махсус хизматларнинг ўрни; 6.Фуқаролар ва улар бирлашмаларининг жамият ва давлатни бошқаришда реал иштироки; 7.Жамиятда юзага келиши мумкин бўлган низоларни ҳал этишнинг асосий воситалари.

Турли тарихий даврларда турлича режимлар шаклланган, масалан, қулдорчилик тузумига деспотик, теократик монархия, аристократик олигархия, қулдорлик демократияси режимлари мансуб бўлган бўлса, феодализм даврида мутлақ, «феодал демократия- си»нинг ўзига хос режимлари: клерикал-феодал, ҳарбий-полиция, «маърифатли абсолютизм» режимлари бўлган, капиталистик тузумда эса либерал, буржуа-демократик ёки конституцион, бонапартча, ҳарбий- полиция, фашистик, шунингдек, «фашистсимон», масалан, корпоратив ёки ирқчи- миллатчи, яна диктатор-монопол, қўғирчоқ, баъзи ислом давлатларида клерикал- фундаментал сиёсий режимлар амал қилган. Сиёсий режимларнинг турличалигига қарамай уларни икки катта гуруҳга бўлиш мумкин: - демократик сиёсий режим; - ғайридемократик сиёсий режим. Демократик сиёсий режим - бу давлат ҳокимиятини озчиликнинг кўпчиликка бўйсуниши ва озчиликнинг қонуний манфаатлари ҳамда ҳуқуқларини ҳурмат қилиш асосида амалга ошириш услублари йиғиндисидир. қадимги демократия сиёсий режими қулдорларга кенг ҳуқуқ ва эркинликлар берган, қулларни эса барча ҳуқуқлардан маҳрум этган. Бундай режим аристократик режим деб номланган. Бунга яқин турган сиёсий режим бу олигархия (озчилик ҳокимияти) - бир гуруҳ эксплуататорлар ҳукмронлигидир. Унинг бир тури бўлган молиявий олигархияда аристократик режимдан фарқ қилиб, ҳокимият мерос тариқасида ўтмай, балки энг бой одамлар ҳокимияти бўлган. Жамият ривожлана борган сари бу сиёсий режимлар уларга нисбатан демократик бўлган режимлар билан алмашган. «Демократия» сўзи ―халқ ҳокимияти‖ деган маънони англатади - унда ҳокимият халқ томонидан сайлаб қўйилган коллегиал орган томонидан амалга оширилади. Айни пайтда демократик сиёсий режим турли давлатларда ҳар хил бўлади, бу аҳолининг сайлаб қўйиладиган органда вакиллиги даражаси, халқнинг давлат аҳамиятига молик қарорлар қабул қилинишида бевосита таъсири

имкониятларига боғлиқ бўлади. Шу боис бевосита ва вакиллик демократиялари фарқланади. Бевосита демократияда аҳолининг давлат ва жамоат ҳаётига оид масалаларни ҳал этишда референдум, манифестация, забастовка, митинглар йўли билан қатнашиши тушунилади. Вакиллик демократиясида эса, халқ ўзи шакллантирган давлат органига - парламент, президент, таъсис мажлисларига ўзига тегишли ҳокимиятнинг маълум қисмини беради. Демократик давлат мана шу бевосита ва вакиллик демократиясини қўшиб олиб борилишига асосланиб қурилади. Fайридемократик сиёсий давлат режими - бу давлат ҳоки-миятини кўпчилик ёки озчиликнинг ҳам фикрини ҳисобга олмасдан ўзбошимчалик асосида амалга ошириш услублари йиғиндисидир. Айни бир сиёсий режим давлат турли бошқарув шаклларида мавжуд бўлиши мумкин. Масалан, бошқарув шаклига кўра Англия - чекланган монархия, Германия ва Италия - парламент республика- лари, АҚШ - президентлик республикаси, Франция - аралаш республика, бироқ бу мамлакатларда буржуа демократияси режими мавжуд, ва аксинча, давлат бошқарув шакли бир хил бўлган мамлакатларда сиёсий режим турлича бўлиши мумкин. Масалан, бошқарувнинг парламентлик республика шакли жорий қилинган кўпчилик мамлакатларда давлат режимлари турлича: демократиядан то фашистик режимгача. Демак, сиёсий (давлат) режим давлат шакли каби етарли даражада мустақил намоён бўлади. Унинг ёрдамида ҳукмрон синфлар давлат бошқаруви ва тузилишининг формал асосларини бўзмай, давлат шаклини мамлакатдаги ўзгарувчан сиёсий вазиятга мослаштиришлари мумкин. Давлат режими мамлакатдаги вазиятга энг берилувчан барометрдир. У ўзининг моҳиятини ўзгартирмасдан туриб, давлатнинг у ёки бу ривожланиш босқичида турли жиҳатлари билан намоён бўлади ва доимий тарзда давлат тузилишига, бошқарув шаклига, давлат аппаратининг тузилмасига таъсир кўрсатади. Давлат сиёсий режимига хос бўлган қонуният шундан иборатки, жамиятда умумий ёки хусусий манфаатларнинг муайян нисбати давлат режимининг

ўзгаришига олиб келади ва, аксинча давлат шаклининг ўзгариши сиёсий режимни ўзгаришига олиб келади. Демократик сиёсий режимнинг хусусиятлари : 1) фуқаролар ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ҳуқуқларининг эълон қилиниши ва амалга оширилиши; 2) бир қатор, шу жумладан, мухолифатчи партияларнинг мавжудлиги; 3) давлат ҳокимияти марказий ва маҳаллий органларининг алмашиниб туриши ва сайлаб қўйилиши; 4) конституциявийлик ва қонунийлик принипининг расмий тан олиниши; 4) ҳокимиятлар бўлиниши принципи; 5) вакиллик ва бевосита демократия институтларининг мавжудлиги; 7) демократик қонунчиликнинг мавжудлиги. Тарихда демократик режимларнинг турли шакллари мавжуд бўлган. Демократик сиёсий режимнинг бир кўриниши - бу социал демократик режим дир. У жамиятда ҳали ўрта синф узил-кесил шаклланмаган давлатлар учун хос. Бу режимнинг хусусиятлари: а) сиёсий соҳада : - кенг сиёсий демократия; - давлат ҳокимиятини амалга оширишнинг демократик ва ҳуқуқий методлари; - шошма-шошарликсиз амалга ошириладиган ислоҳотлар; - жамият ривожланишининг эволюцион йўли. б) ижтимоий-иқтисодий соҳада : - кўп укладли иқтисодиёт; - кичик ва ўрта бизнесни рағбатлантириш; - прогрессив солиққа тортиш тизими; - ижтимоий йўнлтирилган бозор; - ижтимоий дастурлар мавжудлиги.

Ҳозирги кунда энг кенг тарқалган демократик режим - парламент демократияси ҳисобланади, бунда бутун халқ томонидан умумий, тенг сайлов ҳуқуқи орқали сайланадиган парламентга ҳокимият берилади. Парламент демократиясининг кўринишларидан бири - либерал демократик режим бўлиб, унинг асосий хусусиятлари - хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, давлатнинг фуқаролар шахсий ҳаётига аралашувни чеклаш, фуқаролик жамиятини шакллантириш ҳисобланади. Fайридемократик режим - давлат ҳокимиятининг якка шахс қўлида (дикататор) ёки бир гуруҳ шахслар (хунта) қўлида тўпланишига асосланади. Бундай режимлар автократик (юнонча « autokratus » - ўз ҳокимияти) ёки авторитар (лот. « autoritas » - шахсий ҳокимият) шаклларида бўлиши мумкин. Деспотия (юнонча - чекланмаган ҳокимият) режими - бу мутлақ монархия давлатлари учун хос бўлиб, у бир шахс томонидан амалга оширилган ва аҳолини қўрқувда ушлаб туришга асосланган. Ўрта Ер денгизи, Яқин Шарқ, Африка ва Жанубий Америка давлатларида, яъни Осиёча пайдо бўлган давлатларда учраган. Тирания нинг деспотиядан фарқи: ҳокимият истило, зўрлик орқали ёки қонуний ҳокимиятни ағдариш орқали ўрнатилиб, ўзбошимчалик, қўрқитишга асосланади (қадимги Юнонистон полисларида, ўрта аср шаҳар-давлатларида). Нодемократик сиёсий режим хусусиятлари : 1) фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг бекор қилиниши ёки анча чекланиши; 2) мухолифатчи ва бошқа партиялар фаолиятининг тақиқланиши; 3) сайлаб қўйиладиган давлат орга нлари мавқеининг чекланганлиги (пастлиги); 4) ижро органларининг кучайиши; 5) давлат бошлиғи ёки ҳукумат бошлиғи қўлида жуда катта ваколатларнинг тўпланиши; 6) парламент ва бошқа давлат ҳокимияти органларининг оддий формал институтлар ҳолатига олиб келиб қўйилиши.

Тоталитар режим бу ХХ аср ҳодисаси бўлиб, у авторитар режимнинг энг қўпол шакли ҳисобланади. «Тоталитаризм» атамаси лотинча « totalis » - ―яхлит‖, ―бутунлай‖, ―тўла‖ маъноларини англатади. Уни сиёсий муомалага биринчи марта Бенито Муссолини 1923 йили киритган. Тоталитаризм назарияси ХХ асрнинг 40-50-йилларида шаклланган, асосий хусусияти - фуқаролар ҳаётига аралашувнинг жуда кенг кўлам касб этиши бўлиб, у ҳаётнинг ҳамма соҳаларига кириб боради, ҳамма нарсани назорат қилади. Унинг хусусиятлари: - ҳокимият монизми (плюрализмнинг йўқлиги); - тоталитар ҳақиқатга бўлган монопол ҳуқуқ; - коллектив-механистик дунёқараш (давлат-машина, инсон- винт); - ижтимоий ҳаётнинг мафкуралашганлиги (давлат миқёсида ягона мафкуранинг жорий этилиши); - ҳар қандай бошқа фикрга ўта тоқатсизлик, ҳар қандай бошқа мафкуранинг ман этилиши; - ахборот тарқатишга монопол давлат ҳуқуқи; - ОАВ устидан тўлиқ контрол; - фуқаролик жамиятининг тугатилиши, хусусий ҳаётнинг йўқлиги; - инсоннинг ўзига хослигини йўқотувчи тенглаштириш принципи; - ўз аҳолисига нисбатан оммавий террор; - ҳуқуқ, Конституция билан ниқобланиш; - давлат аппаратининг партия томонидан эгалланиши; - бутун ҳокимиятнинг ягона партия аппаратига мансублиги; -ҳокимиятнинг қаттиқ марказлашганлиги - доҳийга сиғиниш. Тоталитаризм нинг асосий кўринишлари: - коммунистик тоталитаризм (собиқ СССРда ХХ аср 20- йилларининг охирида шаклланиб, то 50 йилгача давом этган); - фашизм (биринчи марта 1922 йилда Италияда ўрнатилган); - национал-социализм (1933 йили Германияда). Нодемократик сиёсий

режимнинг энг хавфли кўриниши фашизм дир. Демократик услублар билан бошқара олмаган ҳокимият зўрлик усулига ўтади. Фашистик режим хусусиятлари : - бошқарувнинг репрессив усуллари, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида ижтимоий ва сиёсий демагогиянинг уйғунлашуви; -ОАВ орқали сингдирилган антисемитизм ва бошқача фикрловчиларни таъқиб қилиш; -халққа қарши сиёсатни «халқ ҳақида ғамхўрлик» шиорлари билан хаспўшлаш; -фашистик йўлбошчилар сиёсатига қўшилмаганларни доимий равишда давлат даражасида овлаш; -ҳукмдор элитанинг армия, полиция ва бошқа репрессив органларга таяниши; -доҳийнинг улкан ҳокимиятга эгалиги (фюрер, дуче ва ҳ.); -ижро ҳокимиятининг қонун чиқарувчи ҳокимиятдан мутлақ устунлиги, диктатураси; -парламент тузилмаларининг «фалажлиги» ва сиёсий таъсирининг йўқолиши; -вакиллик ҳокимиятининг сиёсатбозлар ҳокимияти билан алмашинуви; -парламентнинг ўз ваколати - қонун ижод этишдан маҳрум этилиши (Германияда 1933 йил 24 мартдаги «Халқ ва давлатнинг ҳалокатли ҳолатини тугатиш тўғрисида» ги қонунга кўра қонун чиқариш ваколати ҳукуматга берилган. Бу қонунлар Конституцияга мос келмаслиги ҳам мумкин бўлган, халқаро шартномалар парламент ратификациясига муҳтож бўлмаган). Авторитар режим : Конго, Малайзия, Перу, Сирия, Танзания (баъзи демократик тенденциялари бор), Иордания, Ироқ, Яман. Либерал режим : Мексика (демократия ва бюрократик авторитаризм элементлари билан), Шри-Ланка.

Нобарқарор сиёсий режим : Покистонда чекланган ислом демократияси ҳарбий диктатура билан даврий равишда алмашиб туради. Эронда креликал-авторитар режим , Конституция ва 1981 йилги қонунга кўра сиёсий партиялар ва ноислом ташкилотлар фаолияти таъқиқланган. Корея ХДРда сиёсий режим хусусияти мамлакат доҳийси Ким Ир Сен (1918- 1944) ва унинг расмий меросхўри Ким Чен Ир шахсига сиғинишда кўринади. 6. Ҳозирги замон давлати функциялари хусусиятлари Давлатнинг функциялари моҳиятини чуқурроқ тушуниш учун давлат ва фуқаролик жамияти ўртасидаги муносабатни, аниқроғи давлатнинг фуқаролик жамияти ишларига таъсир этиши доирасини таҳлил этиш мақсадга мувофиқ. Давлат оммавий-сиёсий институт сифатида фуқаролик жамиятига нисбатан бошқарувчи тизим сифатида ўзини намоён этади. Фуқаролик жамияти ўзини- ўзи бошқарадиган тизим бўлиб, у давлатнинг таъсир этиш даражасини ҳам ўзи белгилайди. Фуқаролик жамиятининг ўзини ўзи тартибга солишнинг асосий механизмлари сирасига эркин бозор (иқтисодий механизм), сиёсий эркинлик ва мустақил одил судловдан бемалол фойдаланиш (юридик механизм) киради. Давлатнинг функциялари бу унинг ўз олдига қўйган мақсад ва вазифаларини амалга ошириш юзасидан фаолиятининг асосий йўналишлари. Илмий адабиётда «давлатнинг бош(генерал) функцияси» атамасидан фойдаланилади. Давлатнинг бош функцияси - унинг жамиятга, фуқаролик жамиятига нисбатан тутган ўрнини белгилаб беради. Либертар назарияга мувофиқ давлатнинг минимал функциялари ажратилади. Ҳар қандай давлатнинг олдида ҳар қандай даврда икки вазифани амалга ошириш масаласи туради, яъни либертар назарияга кўра, давлатнинг икки минимал функцияси мавжуд: а) фуқароларнинг эркинлиги, хавфсизлиги ва мулкини таъминлаш; б) коммуникациялар тизимини шакллантириш (транспорт, алоқа).

Почта, темир йўллар доимо давлат қўлида бўлиши керак, чунки хусусий қўлга ўтиши уларнинг бир маромда фаолият кўрсатишини таъминлай олмаслиги мумкин. Давлатнинг фуқаролик жамиятига аралашув даражаси масаласида икки ёндошув мавжуд: а) либерал ёндошув, унинг вакиллари Джон Локк, Адам Смит. Бу ёндошувга кўра, давлат фуқаролик жамиятининг ишларига қанчалик кам аралашса, шунчалик халқ учун яхши. б) этатистик ёндошув - бу ёндошувнинг таъкидлашича, давлат жамият ишларига қанчалик кўп аралашса, жамият учун фойдали, бироқ, бу аралашув, албатта оқилона доирада бўлиши керак. Либерализм назариясига кўра давлат «тунги қоровул» вазифасинигина ўташи керак, яъни давлат жамиятга нисбатан минимал функцияларгагина эга ( XIX асрдаги монопол гуруҳлар) деган фикрни илгари суради. Этатизмнинг икки кўриниши мавжуд: -авторитар, -демократик тартибга солиш. Авторитаризм фуқаролик жамиятини, ўз-ўзини бошқаришни йўқотиб юбормайди, бироқ унинг ҳаракатига, ривожланиш даражасига таъсир этади, мас., тоталитар жамиятларда. Демократик этатизм - «Умумфаровонлик давлати» ёки ижтимоий ҳуқуқий давлатларда мавжуд бўлади», бунда давлатнинг фуқаролик жамиятига аралашув даражаси фуқаролик жамияти эҳтиёжлари билан белгиланади. Минимал (либерал) давлат - индустриал ривожланган давлатларда эркин рақобат даврида шаклланган. Давлат ўзининг ҳуқуқий вазифасини бажариш ва коммуникациялар тизимини барпо этиш учунгина фуқаролик жамиятига аралашади. 6.Ҳозирги кунда фуқаролик жамиятига давлат аралашувининг икки шакли мавжуд: а) мўътадил (умеренний) этатизм,

в) неолиберализм. Бу шакллар социал –ҳуқуқий давлатда мавжуд, яъни ҳозирги кўпчилик ривожланган давлатларда амал қилади. 7.Социал (ижтимоий) давлатнинг патерналистик функциялари мавжуд бўлиб, бу функциялар минимал функциялар доирасидан чиқадиган функциялардир. Социал давлатнинг патерналистик функциялари: а) ижтимоий иқтисодий вазифа - бунда давлат эркин рақобатни таъминлаган ҳолда миллий даромадни қайта тақсимлаш орқали аҳолининг муҳтож қатламларига ёрдам беради; б) маданиятнинг ривожланишига ёрдам кўрсатиш функцияси - бунда давлат бевосита ижод жараёнига аралашмай, маданият ва санъатнинг ривожланиши учун тегишли шароитларни таъминлайди; в) экологик вазифа - бу вазифани амалга оширишда хусусий ташаббуслар таннархи қимматга тушиб кетади, шу боис бу вазифа асосан давлат зиммасида. Ҳозирги замон давлати ва глобал муаммолар Ҳозирги замон давлати функцияларининг мазмуни жаҳонда мавжуд глобал муаммолар билан муайян даражада боғлиқдир 1 . Шу ўринда глобал атамасининг мазмунини аниқлаб олишимиз лозим бўлади. Глобал сўзи французча Global - умумий, умумжаҳон, лотинча globus -шар маъноларини англатиб, бутун ер шарига, бутун дунёга нисбатан ишлатилади. Кишилик жамияти тараққиётиниг ҳозирги босқичи бутун дунёга, яъни бир ёки бир неча давлат доирасидан ташқарига чиқади- ган ва умумжаҳон мазмун кашф этадиган муаммолар кўпайиши билан тавсифланади. В.Н. Протасовнинг фикрича, кишилик жамияти глобал муаммоларини икки турга ажратиш мумкин. Биринчисига инсоният тараққиётининг маромий ривожланиши маҳсули ҳисобланган, бироқ умумжаҳон аҳамиятига эгалиги боис, бутун кишилик жамиятининг кучи ва саъй ҳаракатларини талаб этадиган муаммолар, мас., жаҳон масштабида ахборот тизимини вужудга келтириш ва ш.к.

Иккинчи тур глобал муаммолар ўз мазмунига кўра жаҳон цивилизациясини йўқ қилиб юбориш таҳдидини ўзида ифодалайди, улар сирасига экологик ҳалокатлар, ядро технологиясидан фойдаланиш асоратлари, демографик, хом ашё ва энергия соҳасидаги инқирозларни киртиш мумкин. Кишилик жамияти олдида глобал муаммоларнинг мавжудлиги давлатларнинг глобал функциялари пайдо бўлишига олиб келади. Бундай функциялар барча давлат кучларини бирлаштиришни, умумлаштиришни талаб этади. Маълумки, давлат функциялари таснифига оид илмий манба- ларда давлат функцияларини ички ва ташқи давлат функцияларига ажратиш кенг тарқалган. Глобал функцияларнинг мавжудлиги давлат функцияларини бундай таснифлашнинг мазмунини заифлаштириб юборади. Масалан, Орол муаммоси бугунги кунда нафақат минтақавий, балки умужаҳон аҳамиятга молик муаммо ҳисобланади. Бугунги кунда ҳозирги замон давлатнинг глобал характердаги функциялари сирасига қўйидагиларни киритиш мумкин: -инсон ҳуқуқ ва эркинликларни таъминлаш, -экологик ҳалокатларнинг олдини олиш ва унинг оқибатларини тугатиш, -демографик, хомашё ва энергия масаласига оид муаммолари, -халқаро жиноятчиликка қарши кураш ва умумжаҳон ҳуқуқий тартиботини ўрнатиш, -космосни ўзлаштириш соҳасидаги ҳамкорлик, умумпланета ахборот-информациявий тизимини ташкил этиш, -ва бошқа функциялар. Ўзбекистоннинг бугунги кундаги давлат функциялари барча ривожланган давлатлар учун хос бўлган функциялардан иборат.

Адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқти- содий истиқболининг асосий тамойиллари. Т.: «Ўзбекистон».1995. 3. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т.:Ўзбекистон. 1992. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1.-Т.: 1996.-44-б. 4. Ватан саждагох каби муқаддасдир. 3-том. -Т.: «Ўзбекистон», 1996, 53- бетлар 5. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.-Т.: Ўзбекистон.2002. 76 б. 6. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 7. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 8. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.:Адолат 2001. 695 с.

Похожие

Давлатнинг асосий функциялари

Давлатнинг моҳияти ва уни тушуниш муаммолари

Давлатнинг моҳияти ва белгилари

Ҳуқуқ принциплари ва функциялари

Давлат тузилиш шакли