Ҳуқуқ принциплари ва функциялари - Юриспруденция - Рефераты

Ҳуқуқ принциплари ва функциялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85 KB

Ҳуқуқ принциплари ва функциялари Режа: 1. Ҳуқуқ принципларининг тушунчаси ва моҳияти 2. Хуқуқ принципларининг таснифи 3. Ҳуқуқ функциялари тушунчаси ва турлари

ҲУҚУҚ ПРИНЦИПЛАРИ ВА ФУНКЦИЯЛАРИ 1. Ҳуқуқ принципларининг тушунчаси ва моҳияти Хуқуқ принциплари, ҳеч муболагасиз, унинг моҳиятини ифодаловчи асосий механизмлардан бирини, таг замин ўзаги (синч - умуртқаси)ни ташкил этади. Улар бутун ҳуқуқий материяни - ғоялар, нормалар ва муносабатларни қамраб олиб, жами ҳуқуқий ҳаётга муайян мантиқ, мазмун - маъно, собитқадамлик, ички мутаносиблик ҳамда уйгунлик бахш этади. Янада теранроқ таъриф қиладиган бўлсак, ҳуқуқ принципларида, бамисоли, ҳуқуқ ривожининг бутун дунёвий тажрибаси, инсоният маърифий тараққиётининг ҳосиласи ўзининг мужассам ифодасини топади. Принциплар ҳуқуқ шаклланишида йўналиш берувчи мўлжал, мезон вазифасини ўтайди. Ҳуқуқ принциплари ҳуқуқнинг шаклланиш жараёни, ривожланиши ва ҳаракатланишининг раҳбарий ғояси, ибтидо қоидаси, етакчи мезони сифатида майдонга чиқади. Аввало қонунда, ҳуқуқий нормаларда ўз тасдиғини топадиган ҳуқуқ принциплари жамиятнинг бутун сиёсий-ҳуқуқий ҳаётига, мамлакат ижтимоий тизимига тўлалигача сингиб кетади. Улар нафақат ҳуқуқнинг моҳиятини, балки унинг мазмунини тавсифлайди, нафақат унинг ички тузилиши, статик ҳолатини, балки ҳуқуқни қўллаш жараёнини, ҳуқуқ фаолиятининг динамикасини акс эттиради. Ҳуқуқ принциплари иорматив актларни тайёрлашнинг бутун жараёнига, уларни қабул қилиш ва чиқаришга, ҳуқуқий талабларга риоя этиш кафолатлари ўрнатилишига ниҳоятда катта таъсир кўрсатади. Ҳуқуқ принциплари ўзига хос таянч тузилма (конструкция) бўлиб, унга нафақат ҳуқуқ нормалари, институтлари ёки тармоқлари, балки бутун ҳуқуқ тизими асосланади. Мазкур раҳбарий тамойиллар давлат идораларининг бутун ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳуқуқни қўллаш ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш

фаолияти учун йўналтирувчи машъал бўлиб хизмат қилади. Уларга риоя этиш даражасига ҳуқуқий тизимнинг бақамтилиги, барқарорлиги ва самаралилиги бевосита боғлиқ. Ҳуқуқ принциплари умуммажбурий тусга эга бўлганлиги сабабли улар турли ҳуқуқ тармокдари ва институтлари, нормалари ва ҳуқуқий муносабатлар ўртасидаги, объектив ҳамда субъектив ҳуқуқ ўртасидаги ички бирликни, уйғунликни ва ўзаро алоқадорликни таъминлашга кўмаклашади. Ўз моҳияти, табиати жиҳатидан ҳуқуқ принциплари тасодифий эмас, балки жамиятнинг иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий тизими томонидан объектив тарзда белгиланади. Бундан ташқари, улар мазмунига мамлакатда мавжуд давлат ва ҳуқуқ, хукмрон сиёсий ва давлат режими, жамият сиёсий тизимининг қурилиш ҳамда амал қилиш тамойиллари ўз таъсирини ўтказади1. Юқоридаги фикр кундек равшан, уни исботлаб ўтиришнинг ҳожати ҳам йўқ. Зеро, айтайлик, феодал ҳуқуқнинг тузилиш ва ҳаракатланиш принциплари кулдорчилик ҳуқуқи ёки ҳозирги замонавий ҳуқуқ принципларидан тубдан фарқ қилади. Шунингдек, рим ҳуқуқига асосланган бугунги кунимиздаги роман - герман ҳуқуқининг принциплари ислом дини арконларига асосланган мусулмон ҳуқуқи принципларидан фарқланиши барчага аёндир. Ҳуқуқ принциплари, одатда, бевосита қонун ҳужжатларида (конституция ва жорий қонунларнинг муқаддимасида, моддаларида) мустаҳкамланади; баъзан ҳуқуқ нормаларининг мазмунидан келиб чиқади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг муқаддимасида инсон ҳуқуқдари ва давлат суверенитети ғояларига содиклик принципи, халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган қоидалари устунлигани тан олиш принципи ўз аксини топган Шунингдек, Конституциямизнинг бир қатор моддаларида ўта муҳим бошқа ҳуқуқий принциплар мустаҳкамланган. Улардан баъзиларини эслаб ўтамиз: «давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг жамият ва фуқаролар олдида масъуллиги» (2-модда), «халқ ҳокимиятчилиги» (7-модда), «давлат

ҳокимиятининг тақсимланиши» (11-модда), «сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрлар хилма-хиллиги» (12-модда), «Конституция ва қонун устуворлига» (15 ва 16-моддалар), «фуқароларнинг қонун олдида тенглиги» (18-модда) ва ҳоказо. Хорижий давлатлар тажрибаси ҳам айнан шундай. Мисол учун Швеция Конституциясининг 1-моддасига мувофиқ: «Швецияда бутун давлат ҳокимияти халқдан келиб чиқади. Швед халқининг бошқаруви фикрларни эркин шакллантириш ҳамда умумий ва тенг сайлов ҳуқуқига асосланади. Бошқарув давлат тузуми воситаси билан, вакиллик ва парламент тизими, ва коммунал ўзини ўзи бошқариш орқали амалга оширилади». Адолат ва эркинлик ҳуқуқ биносининг тамал тошларидир. Барча принциплар орасида улар алоҳида муҳим ўрин тутади. Адолат ва эркинлик принципи кўпгина нуфузли халқаро норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда, мамлакат ички қонунчилигида ўз тасдигини топган. Фикримизнинг далили сифатида 1948 йилда қабул қилинган «Инсон ҳуқуқпари умумжаҳон декларацияси»ни, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Фуқаролик кодекси, Меҳнат кодекси ва бошқа қонунларни келтириш мумкин. 2. Хуқуқ принципларининг таснифи Ҳуқуқ принципларини мазмуни, намоён бўлиш жабҳаси ва хусусиятларига қараб турли мезонлар асосида таснифлаш мумкин. Масалан, ҳуқуқнинг типи ва ҳаракатланиш кўламига қараб қулдорчилик, феодал, буржуа ва социалистик ҳуқуқ принциплари ҳақида гапирйш мумкин. Шунингдек, ҳуқуқ принциплари ўз табиатига кўра ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, мафкуравий, ахлоқий, диний ва махсус-юридик турларга бўлинади. Ҳуқуқшуносликка оид адабиётларда умумий ва махсус, соҳавий ва тармоклараро принциплар тўғрисида фикр- мулоҳазалар мавжуд. Умумий ҳуқуқий принциплар бутун ҳуқуқий тизим заминида туриши билан характерланади. Бу принциплар таҳлили орқали у ёки бу мамлакат ҳуқуқий тизимининг мазмун-моҳияти, табиати, ўзига хос хусусиятлари, ҳаракатланиш

сифатлари ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Бундай ҳуқуқий принциплар қаторига қуйидагилар киради: 1) Ҳуқуқни шакллантириш ва амалга оширишда демократизм принципи. Мазкур принцип ҳуқуқни яратиш соҳасида халқдинг, бевосита халқ вакиллари бўлмиш депутатларнинг, жамоат бирлашмалари ва нодавлат ташкилотлар, сиёсий партияларнинг, фуқароларнинг ҳуқуқий сиёсатни шакллантириш ва қонунчиликни такомиллаштиришда кенг иштироки орқали намоён бўлади. Ҳуқуқни амалга ошириш жабҳасида демократизм тамойили ҳуқуқни қўлловчи ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларни ташкил этиш ва фаолият юритиш тартибида, даставвал одил судловни амалга ошириш жараёнида, уларнинг фуқароларга яқинлигида, аҳоли учун юридик ёрдамнинг реаллиги даражасида ўз аксини топади. Хусусан, Ўзбекистонда авж олдирилаётган суд-ҳуқуқий ислоҳотнинг заминида ҳам демократик жиҳатларни чуқурлаттириш ётади. Бунда адвокатлар мавқеини кучайтириш, суд жараёнида прокурор билан адвокатнинг ҳуқуқий мавқеини тенглаштириш, прокуратура ва милиция фаолиятини инсон ҳуқуқпарини таъминлаш нуқтаи назаридан ислоҳ этиш кабилар кўзда тутилади. «Жамиятда демократия қай даражада экашшгини белгиловчи камида учта мезон бор, - деб таъкидлайди Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов. - Булар - халқ қарорлар қабул қилиш жараёнларидан қанчалик хабардорлигидир. Ҳукумат қарорлари халқ томонидан қанчалик назорат қилиниши, оддий фуқаролар давлатни бошқаришда қанчалик иштирок этишидир. Ана шу уч соҳада ҳақиқий силжишлар бўлмас экан, демократия ҳақидаги ҳамма гап -сўзлар ё халққа хушомад қилиш ёки оддий сиёсий ўйин бўлиб қолаверади»2. 2) Қонунийлик принципи. Ҳуқуқ ижодкорлиги жараёни субъектлари томонидан норматив-ҳуқуқий актлар лойиҳасини тайёрлаш, муҳокама этиш, қабул қилиш ва нашр этиш қонунлар, аввало, Конституция асосида амалга

оширилади. Қонунийлик тамойилининг асосий маъноси шундаки, қонун чиқарувчи идора - парламентнинг ҳам, ҳуқуқ ижод этувчи бошқа идораларнинг ҳам фаолияти қонун асосида қатъий амалга оширилйши лозим. Судлов жараёни ҳацда ҳуқуқни амалга оширишда иш курадиган барча давлат идоралари ва мансабдор шахслар фаолияти ҳам батамом қонунга мос равишда бўлиши талаб этилади. Мазкур фаолиятда қонунийлик принципи барча мутасадди идоралар, мансабдор шахслар ҳанда фуқаролар хатги- ҳаракатида қонунга итоат этиш, унинг талабига оғишмай риоя қилишда намоён бўлади. Қонунийлик умумийлик ва ягоналик сифатлари билан характерланади. Қонунга итоат этиш барча субъектлар учун умумий талабдир. Айни вақтда, қонундаги ҳар бир қоида ҳуқуқий муносабатнинг барча иштирокчилари учун ягона талаб сифатида майдонга чиқа-ди. Ьошқача қилиб айтганда, қонун устувор ва бутун мамлакат ҳудудида ягонадир. У бир хилда тушунилиши ва бир хилда бажарилиши лозим. 3) Инсонпарварлик принципи. Бунинг маъноси шундаки, ҳуқуқ жамият - инсон - давлат ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлаш ва тартибга солишда адолат, инсонни севиш, шахсни эъзозлаш ва унинг шаънини қадрлаш, унга ҳаёт кечириш учун муносиб шарт-шароитлар яратиб бериш нуқтаи назаридан келиб чиқади. Ҳуқуқнинг инсонпарварлиги қонунчилик ҳужжатларида мустаҳкамланган иқтисодий ҳамда ижтимоий тузум шахс учун кулаи шарт-шароитлар, имтиёзлар яратишини назарда тутади. Ҳуқуқда шахсни таҳқирловчи, қийновчи, унга нисбатан ноинсоний муносабатни мустаҳкамловчи қоидалар булиши мумкин эмас. Мамлакатда вужудга келтирилган кафолатлар тизими фуқароларни ғайриҳуқуқий хатти-ҳаракатлардан ҳамда уларнинг оқибатларидан димоя қилиши керак Албатта, фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг тўла кафолати фақат демократик ҳуқуқий давлат шароетидагина булиши мумкин. Узбекисгонда

инсонпарвар ҳуқуқнинг шаклланиши мустақиллик, давлат суверенитетининг қўлга кири-тилиши ҳамда мустаҳкамланиши даври билан чамбарчас боғлиқдир. Хусусан, Ўзбекистон Конституциясида: оила жамият ва давлат муҳофазасидадир (63-модда). Ога-оналар ўз фар-зандларини вояга етгунларига қадар боқиш ва тарбиялашга мажбурдирлар. Давлат ва жамият етим болаларни ва ота-оналарининг васийлигадан маҳрум бўлган болаларни боқиш, тарбиялаш ва ўқитишни таъминлайди (64-модда). Вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар (66-модда), - деб таъкидланганлигида нақадар инсонпарварлик ғоялари мужассамдир. Бундай инсонпарварлик билан йўғрилган ҳуқуқий қоидаларни Оила кодексида, Меҳнат кодексида, «Фуқаролар соғлигани саклаш тўғрисида», «Фуқароларнинг пенсия таъминоти тўғрисида»ги ва бошқа қонунларимизда кўплаб учратиш мумкин. 4) Фуқароларнинг қонун олдида тенглиги принципи. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар. Имтиёзлар фақат қонун билан белгилаб қўйилади ҳамда ижтимоий адолат принципларига мос бўлиши шарт. Мазкур принцип қуйидаги жиҳатлар билан тавсифланади. Биринчидан, давлатда барча фуқаролар тенг ҳолат ва мақомга эгалиги. Давлат ўз қонунлари билан фуқароларга бир хилдага шароит ва тенг имкониятлар яратиб беради. Ҳамма бир хилдаги хуқуқ, ва мажбуриятларга эга. Бироқ, улардан фойдаланиш амалда турлича бўлади. Масалан, биров олий ўкув юртига киради, иккинчи фуқаро эса бу ҳукукдан фойдаланмайди. Иккинчидан, бу принцип умумфуқаровий ҳуқуқларнинг тенглигада ифодаланади. Бу ҳуқуқлар, аввало, Конституцияда ва бошқа қонунларда мустаҳкамланади. Булар фуқароларнинг сайлов ҳуқуқи ва сайланиш ҳуқуқи,

меҳнат қилиш ҳуқуқи, билим олиш ҳуқуқи, медицина ёрдамидан фойдаланиш ҳуқуқи, турар жойга, хусусий мулкка эга бўлиш ҳуқуқи ва ҳоказолардир. Учинчидан, бу принцип фуқароларнинг қонун олдида бирдек масъуллигада ифодаланади. Қонунни бузган ҳар бир фуқаро, ҳар бир мансабдор шахс (шу жумладан, юридик шахс) беистисно ўз қилмиши учун жавоб бериши шарт. 5) Давлат ва шахснинг ўзаро масъуллиги принципи. Давлат билан шахс бир- бирлари билан муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлар орқали боғлиқ бўлишлари лозим. Бу демократик сиёсий тизим ва адолатли давлат бошқарувининг муҳим талабларидан биридир. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ана шу талаб ўз ифодасини топган: «Ўзбекистон Республикаси фуқароси ва давлат бир-бирига нисбатан бўлган ҳуқуқлари ва бурчлари билан ўзаро боғликдирлар. Фуқаронинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиздир, улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳакли эмас» (19-модда). Айни вақтда, давлат идоралари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар. Ўз навбатида, фуқаролар Конституция ва қонунларга қатъий итоат этишлари, жамият манфаатларига мувофиқ иш тутишлари, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишлари, қонун билан белгиланган солиқларни тўлашлари лозим. Фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахсларнинг, давлат ва жамиятнинг қонуний манфаатлари, ҳуқуқлари ва эркинликларига путур етказмасликлари шарт (Конституциянинг 20-моддаси). Башарти, бир томондан, давлат, давлат идоралари ва мансабдор шахслар, ик-кинчи томондан, фуқаролар ўз зиммаларидаги қонуний мажбуриятларини бузсалар, тегишли юридик жавобгарлик келиб чиқади. Бундай ҳолларда фуқаро давлат олдида, давлат эса (ўз мансабдор шахслари ва идоралари орқали) фуқаро олдида қонунда белгиланган мажбуриятларни ўтайди. Мазкур юридик

муносабат ҳамда алоқадорлик ҳуқуқий давлат барпо этишнинг зарурий шартидир. Таъбир жоиз бўлса, бу ерда гап «давлат суверенитети» ва «шахс суверенитети»нинг ўзаро диалектик алоқадорлиги, боғлиқлиги хусусида бормоқда. Умумий ҳуқуқий принциплар қаторига, шунингдек, ижтимоий адолат, тенг ҳуқуқлилик, ҳуқуқ ва мажбуриятлар борлиги, ҳуқуқнинг устуворлиги кабилар киради. Махсус-юридик принциплар аслида ҳуқуқий тилда ифодаланган ижтимоий принциплардир. Одатда, илмий адабиётларда махсус-юридик принциплар тоифасига қуйидагалар киритилади: 1) ҳуқуқ нормаларининг бутун мамлакат аҳолиси учун умумий- мажбурийлиги ҳамда уларнинг бошқа ижтимоий нормалардан устуворлиги; 2) амалдаги объектив ҳуқуқни ташкил этувчи нормалар-нинг зиддиятсизлиги ва қонуннинг бошқа норматив-ҳуқуқий актлардан устунлиги; 3) ҳуқуқнинг оммавий ва хусусий ҳуқуққа, нисбатан мустақил ҳуқуқ соҳалари ҳамда институтларига бўлиниши; 4) объектив ва субъектив ҳуқуқ ўртасида, ҳуқуқ нормаси ва ҳуқуқий муносабат ўртасида, ҳуқуқ билан ҳуқуқнинг қўлланиши ўртасида мутаносиблик нисбатининг мавжудлиги принципи; 5) ижтимоий эркинлик, қонун ва суд олдида тенглик, тенг ҳуқуқлилик принципи; 6) қонунда мустаҳкамланган ҳуқуқ ва эркдапикларнинг юридик кафолатланганлиги; 7) тенг юридик мезон (миқёс)ларда ифодаланган хулқ-атворнинг адолатлилиги ҳамда юридик жавобгарликнинг со-дир этилган ҳуқуқ бузилишига мутаносиблиги; 8) юридик жавобгарликнинг фақат айбли ҳуқуққа хилоф хатти-ҳаракат (ёки ҳаракатсизлик) учунгина қўлланиши ва айбланаётган ҳар бир шахснинг иши

судда кўрилиб, унинг айби исботланмагунча у айбдор ҳисобланмаслиги; айбсизлик презумпцияси принципи (Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддаси); 9) янги ёки нисбатан огарроқ юридик жавобгарликни ўрнатаётган қонуннинг орқага қайтиш кучига эга эмаслиги принципи; жазолаш тизимини инсонпарварлаштириш.3 Тармоқлараро ҳуқуқий принциплар икки ёки ундан ортиқ ҳуқуқ тармоклари доирасида амал қиладиган принциплардир. Кўпинча бундай принциплар бир- бирига яқин турувчи ҳуқуқ соҳаларини қамраб олади (масалан, конституциявий ва маъмурий ҳуқуқ соҳалари; жиноий-процессуал ва фуқаролик-процессуал ҳуқуқи соҳалари учун умумий бўладиган принциплар). Айтайлик, моддий жавобгарлик принципи меҳнат ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, оила ҳуқуқи соҳаларида қўлланиладиган тамойил. Фақат айб учун жавобгарлик принципи эса Жиноят кодексида ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексда, бевосита улардаги моддаларда акс эттирилган. Бу принцип фуқаролик қонунчилигида ҳам асосий дастуриламаллардан бири ҳисобланади.4 Айбсизлик презумпцияси принципи ҳам тармокдараро характерга эга. У жиноят ҳуқуқи, маъмурий ҳуқуқ, жиноят-процессуал ҳуқуқи ва бошқа тармоқ-ларда қўлланилади. Соҳавий ҳуқуқий принциплар фақат битта конкрет ҳуқуқ соҳаси доирасида ҳаракатланади. Масалан, ер ҳуқуқи учун «ерга эгалик қилиш шаклларининг кўплиги ва уларнинг тенглига» принципи, «ернинг фуқаролик муомаласида бўлиш» принципи, «ер устидан давлат бошқарувини амалга ошириш» принципи, «ерда мустақил хўжалик юритиш ва ердан фойдаланувчи субъектларнинг тенглиги» принципи, «ердан мақсадга мувофиқ фойдаланиш, ердан фойдаланганлик учун ҳақ тўланиши» принципи ва ҳоказолар. Яна бир мисол. Хўжалик-процессуал (арбитраж-процессуал) ҳукукдда куйидаги принцигшар раҳбарий роль ўйнайди: судьяларнинг сайпаб қўйилиши, уларнинг мустақишшги ва фақат қонунга бўйсуниши принципи,

ишларни кўришда коллегааллик ва яккабошчиликнинг қўшиб олиб борилиши принципи, ишларни кўришда ошкоралик принципи, ишда қатнашаётган тарафларнинг тенглиги принципи, низоларни кўришда баҳслашиш, оғзакилик ва бевоситалик принциплари. Ҳар бир ҳуқуқ соҳаси умумий ва тармоқлараро принципларга таянишдан ташқари фақат ўзигагина хос принципларга ҳам асосланади. Бу принципларнинг барчаси биргалиқда нафақат ҳуқуқ соҳаси учун, бапки бутун ҳуқуқ тизимининг тузилиши ва ҳаркатланишига замин бўлиб хизмат қилади. 3. Ҳуқуқ функциялари тушунчаси ва турлари Ҳуқуқнинг моҳияти ва ижтимоий вазифаси унинг функцияларида намоён бўлади. Хуқуқ функциялари - ижтимоий муносабатларга юридик таъсир этишнинг асосий йўналишлари бўлиб, уларнинг мазмуни ҳуқуқнинг моҳияти ва жамият ҳаётидаги ижтимоий вазифаси билан белгаланади. Хуқуқ, аввало, жамият ҳаётининг турли жабҳаларига - иқтисодиётга, сиёсатга, ижтимоий соҳага, маданий-маънавий муносабатларга таъсир этади ва шу тариқа иқтисодий, сиёсий ва тарбиявий мазмундаги умумижтимоий функцияларни бажаради. Ҳуқуқ функциялари қуйидаги хусусиятлар билан характерланади: биринчидан, ҳуқуқ функциялари ҳуқуқнинг моҳиятидан келиб чиқади ва унинг жамиятдаги вазифаси билан белгиланади. Функция - ҳуқуқ моҳиятининг ижтимоий муносабатлар мазмунида ифодаланиши (ёритилиши)дир; иккинчидан, ҳуқуқ функциялари - ижтимоий муносабатларга таъсир этишнинг шундай йўналишларики, уларни амалга ошириш эҳтиёжи

ҳуқуқнинг ижтимоий ҳодиса сифатида мавжудлиги заруриятидан келиб чиқади; учинчидан, функциялар ҳуқуқнинг энг муҳим, жиддий сифатларини ифода этади ва жамият ривожининг ҳозирги босқичида ҳуқуқ олдида турган туб вазифаларни бажаришга йўналтирилади; тўртинчидан, ҳуқуқ функциялари унинг ижтимоий муносабатлар муайян турини тартибга солувчи фаол ҳаракатининг йўналишини акс эттиради. Шу боис ҳуқуқ функцияларининг муҳим белгиларидан бири унинг динамизми, ҳара-катланиши, таъсир этишидир; бешинчидан, ҳуқуқ функциялари доимийлик хусусиятига эга, бу уларнинг узлуксизлиги, узоқ муддат ҳаракатланишини англатади. Соф юридик нуқтаи назардан ҳуқуқ функцияларини икки турга ажратиш мумкин: регулятив (тартибга солувчи) ва негатив (қўрикдовчи) функциялар. Ҳуқуқнинг регулятив функцияси жамият аъзолари юриш-туриши ва хулқ- атворининг ижобий, барчага мақбул қоидаларини ўрнатишдан, ижтимоий муносабатларни юридик ташкиллаштиришдан, инсонлар ўртасидаги ижтимоий ало-қаларни уйғунлаштириш ва барқарорлаштиришдан иборат. Бу функция доирасида ҳуқуқий таъсирнинг яна икки йўна-лиши ҳақида гапириш мумкин: регулятив-статик ва регулятив-динамик ҳуқуқий функциялар. Хукуқнинг регулятив-статик, яъни тартибга солувчи - статик функцияси деганда, ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатларга, улар мавжуд ҳолатини, эришилган даражасини мустаҳкамяашга, барқарорлаштиришга қаратилган таъсир этиши тушунилади. Ижтимоий муносабатларнинг у ёки бу ҳуқуқий институтлар шаклида мустахкамланиши ҳуқуқий тартибга солиш

мақсадларидан биридир. Ушбу функдия турли субъектларнинг ҳуқуқий мақомини белгилашда, масалан инсон ва фуқаронинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини мустаҳкамлаш-да, давлат идоралари ва мансабдор шахсларнинг ваколатларини белгалавдда, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳукукдорлигани белгалашда намоён бўлади. Ҳуқуқнинг мазкур функциясида унинг табиати ниҳоятда яққол акс этади. Зеро фуқаролар ва ташкилотларга ҳуқуқий ваколатлар берилади улар шу ваколатлар доирасвда эркин, ўзлари истаганча фаолият юритадилар. Бу чегара қанчалик кенгайса, инсонлар шунчалик эркин ҳаракат қиладилар. Тартибга солувчи - статик функция ваколат берувчи ва ман этувчи нормалар орқали амалга ошади, шу боис улар асосида таркиб топадиган муносабатлар пассив ҳуқуқий муносабатлар тоифасини ташкил этади. Бундай ҳолатларда ҳуқуқ субъектлари ўзлари ташаббус кўрсатиб ҳуқуқий фаолик қилишлари мумкин. Ҳуқуқнинг регулятив-динамик, яъни тартибга солувчи - динамик функцияси деганда, ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатларга таъсир этиб, уларнинг келгусидаги ривожлани-шини, ўзгариш ҳамда такомиллашувини белгилаб бериши тушунилади. Бу ерда ҳуқуқ ижтимоий муносабатларнинг тараққиётини, ҳаракатланиши (динамикаси)ни расмийлашти-ради. Мазкур функция мажбурият юкловчи нормалар воситасида амалга оширилади. Масалан, қонунчиликда фуқаро-лар зиммасига қатор мажбуриятлар юклатилади: солюмарни тўлаш, ҳарбий бурчни адо этиш, меҳнат интизомйга риоя қилиш, шартнома бўйича мажбуриятларни бажариш ва ҳоказолар. Тартибга солувчи-динамик функция фаол тоифадага ҳукукий муносабатлар шаклида рўёбга чиқади. Булар фукаролик, меҳнат, маъмурий, молия ва бошқа ҳуқуқ соҳалари институтларвда ўз аксини топади.

Хукуклинг регулятив функциясини амалга оширивда кенг тарқалган усуллар куйидагилардир: - ҳуқуқ нормалари воситасида фуқароларнинг ҳуқуқий-муомала лаёқатини белгилаш; - фуқароларнинг ҳуқуқий мақомини белгалаш (мустаҳкамлаш) ва ўзгартириш; - давлат идораларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ҳамда мансабдор шахсларнинг ваколатларини белгилаш; - юридик шахсларнинг ҳуқуқий ҳолатини мустаҳкамлаш; - ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтирувчи, ўзгартирувчи ва бекор қилувчи юридик фактларни белгилаш; - ҳуқуқ субъектлари ўртасида конкрет ҳуқуқий алоқани ўрнатиш (тартибга солувчи ҳуқуқий муносабатлар); - конкрет ижтимоий муносабатларга татбиқан ҳуқуқий тартибга солишнинг оқилона типини белгалаш. Юқорида санаб ўтилган хусусиятлардан келиб чиқиб, ҳуқуқнинг регулятив функциясини шундай таърифлаш мум-кин. Ҳуқуқнинг регупятив (тартибга солувчи) функцияси - ҳуқуқнинг ижтимоий вазифаси билан белгиланган бўлиб, у хулқ-атворнинг ижобий қоидасини ўрнатишда, жамият, давлат ва фуқаролар манфаатларига оид муносабатларни мустахкамлаш ва ривожлантиришга кўмаклашиш мақсадида ҳуқуқ соҳибларига субъектив ҳуқуқпар бериш ва юридик мажбури-ятларни юклашда намоён бўлади.

Ижтимоий муносабатларни қўриқлаш зарурияти ҳар доим мавжуд бўлган ва бундан кейин ҳам бўлади. Ҳуқуқ ҳамиша ижтимоий муносабатларни муҳофаза этиш воситаси бўлиб келган. Ҳуқуқий таъсирнинг бу йўналиши ҳуқуқнинг қўриқловчи функциясини ташкил этади. Ҳуқуқнинг қўриқловчи функцияси - унинг ижтимоий вазифаси билан белгиланган ҳуқуқий таъсир этиш йўналиши бўлиб, у умумий аҳамиятга молик, ўта муҳим иқтисодий, сиёсий, маънавий ва бошқа ижтимоий муносабатларни муҳофаза этишга, уларнинг дахлсизлигини таъминлашга йўналтирилади ва шу билан бирга, жами-ятга ёт, зарарли муносабатларни сиқиб чиқаришга қара-тилади. Қўриқловчи функциянинг хусусиятлари қуйидагалардан иборат: биринчидан, у ҳуқуқни кишилар хулқ-атворига таъсир этишнинг алоҳида воситаси сифатида таърифлайди. Ҳуқуқ бу вазифани жазо қўллаш, тақиқлар ўрнатиш ва юридик жавобгарликни амалга ошириш билан қўрқитиб, инсонлар иродасига таъсир ўтказиш орқали бажаради; иккинчидан, унда давлат ҳуқуқий қоидалар воситасида қандай ижтимоий қадриятларни ўз ҳимоясига олганлиги тўғрисида ижтимоий муносабат субъектларига ахборот етказилади; учинчидан, у жамиятнинг сиёсий ва ҳуқуқий маданияти даражасининг, ҳуқуқдаги инсонпарварлик асосларининг кўрсаткичидир. Ҳуқуқнинг қўрикдовчи функциясига хос хусусиятлар уни давлатнинг ҳуқуқни муҳофаза этиш фаолияти билан қиёсла ганда аниқроқ намоён бўлади. Тегашли давлат идоралапи ҳуқуқ соҳиблари томонидан қонун

талаблари сўзсиз қатъи бажарилишини таъминлайди, жамиятда қонунийлик мухитини вужудга келтирадилар. Бу ҳуқуқ бузилиши фактини аниқлаш, уларни тергов қилиш ва айбдорларни юридик жавобгарликка тортиш билан таъминланади. Шундай қилиб, ҳуқуқнинг қўриқловчи функцияси ҳуқуқнинг бевосита ҳаракатланиши бўлса, давлатнинг ҳуқуқни муҳофаза этиш фаолияти ҳуқуқ талабларига риоя қилишнинг моддий касролатидир. Бунда махсус идоралар (ИИВ органлари, прокуратура, суд)нинг ҳуқуқни Қўриқпашга қаратилган фаолияти майдонга чиқади. Бундан ташқари, қўрик ловчи функция ижтимоий муносабатларни ҳимоялашга йўнал тирилгандир.

Адабиётлар: 1 Васильев А.М. Правовне категории. Методологические аспекти разработки системи категорий теории права. -М., 1976, 216-225бетлар 2 Каримов И.А. Ўзбекмстон XXI аср бўса¦асида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт шфолатлари. - Т., 1998, 156-157- бвтлар. 3 Қаранг: Обищая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. Под ред. М.Н.Марченко. Том 2. Теория права. -М., 1998, 24-25- бетлар. 4 Лившиц Р.З. Теория права. М., 1994, 199-бет. 5 . www.ziyonet.uz 6. www.lex.uz

Похожие

Жамият, давлат ва ҳуқуқ

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Давлат функциялари

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи

Давлатнинг шакли ва функциялари муаммолари