Давлатнинг моҳияти ва уни тушуниш муаммолари - Юриспруденция - Рефераты

Давлатнинг моҳияти ва уни тушуниш муаммолари

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

189.5 KB

Давлатнинг моҳияти ва уни тушуниш муаммолари Режа: 1. Давлат феномени ва уни тушуниш муаммолари 2. Оммавий-сиёсий ҳокимият 3. Давлатнинг социологик концепцияси 4. Давлатнинг легистик концепцияси 5. Давлатнинг либертар концепцияси 6. Давлатнинг субстанциявий, ҳудудий ва институциявий элементлари.

Давлат феномени Кишилик жамияти тарихида давлат пайдо бўлиши билан унинг ҳақида мунозаралар ҳам бошланиб, олиму-алломалар «давлатнинг ўзи нима?», «унинг моҳияти нимада?» каби саволларга жавоб беришга ҳанузгача уриниб келишмоқда. Бироқ, мутлоқ мураккаб (бўлган) ижтимоий-сиёсий ҳодиса бўлган давлатга таъриф бериш, унинг моҳиятини чуқур англаш осон кечмаган. Дарҳақиқат, давлатга таъриф бериш мураккаб вазифа бўлиб, бир неча юз йилликлар давомида инсонлар давлат нима, у нима учун керак, нега мавжуд, каби саволларга жавоб топишга ҳаракат қилиб келишмоқда. Бундан ташқари давлат қай тариқа вужудга келади, унинг моҳияти, жамият ва одамлар ҳаётига аралашиш чегараси қандай деган масалалар юзасидан мунозаралар ҳар янги авлод тадқиқотчилари, яъни давлатшунос олимлар олдида муқаррар равишда туради. Давлат масаласига қадимги мутафаккирлар, хусусан Шарқ мутафаккирлари ҳам катта қизиқиш билан қараганлар. Давлатни тушунишда, унга бўлган катта қизиқишга қарамасдан, - ҳамон якдиллик йўқ. Хўш, бундай ҳолатнинг сабаби нима? - Аввало, давлатни тушунишдаги ҳилма-хиллик, давлатга оид қарашларни шакллантирган давр билан боғлиқдир, бошқача қилиб айтганда, жамият тараққиёти, унинг онгги ва тафаккури даражаси билан боғлиқ. - Айни пайтда, давлатнинг тушунчасини аниқлашдаги плюрализм, бир жиҳатдан одамларнинг давлатни ўзига - ҳар хил тушуниши билан, иккинчи томондан эса, давлатнинг ўзининг ижтимоий ҳодиса сифатида мураккаблиги билан тавсифланади. - Бундан ташқари, давлат атамаси турли маъноларда ҳам ишлатилади ва бу ҳолат уни тушунишдаги турличаликни келтириб чиқаради. Йирик австралиялик ҳуқуқшунос Ганс Кельзен (легистик ёндашув вакили) нинг ўринли таъкидича, давлат сўзи кўпинча жамиятни ифодалайди,

баъзан миллат ёки ҳудудни белгилаб ҳам айтилади. Давлат тўғрисидаги назариянинг етарли эмаслигига сабаб, кўпинча тадқиқотчилар турли ататмаларни бир маънода ва аксинча бир хил маънодаги атамаларни турли мазмунда қўллашлари ҳамдир. Кельзеннинг фикрича давлат тушунчаси қўйидаги маъноларда қўлланиши мумкин: 1. Давлат аввало соф юридик ёндашув, нуқтаи-назар орқали қараб чиқилмоғи лозим. У юридик шахс, «ҳуқуқий феномен», ўзига ҳос корпорация сифатида намоён бўлиши мумкин. Давлат миллат миқёсидаги ҳуқуқий тартибдир. Юридик феномен сифатидаги давлат билан ҳуқуқ ўртасидаги муносабат ҳудди ҳуқуқ билан индивидуум ўртасидаги муносабат тарзида қаралмоғи керак. Кельзеннинг фикрича, давлат ҳуқуқни ўрнатиши ёки санкциялашдан қатъи-назар, ҳудди индивиддек бўлиши, яъни ўз хатти ҳаракатида ҳуқуқ билан боғлиқ бўлиши керак. 2. Давлат тушунчаси социологик маънода ҳам ишлатилиши мумкин. Бу тарзда қараганда давлат қандайдир «социологик бирлик», ҳуқуқий тартиб ва ҳуқуқий реалликдан мустақил мавжуд бўлган «социал реаллик» сифатида ҳам қаралиши мумкин. Социологик нуқтаи-назардан қаралган давлат учун хос бўлган жиҳат - унинг жамиятни бошқариш юзасидан ваколатларнинг бир қанча органларга берилганлиги, бир қатор органлар қўлида тўпланганлигидир. Шу боис жамиятда бир неча ҳокимий ваколатга эга бўлган тузилмалар мавжуд бўлади. 3. Давлат тушунчаси жонли, табиий организм сифатида ҳам белгиланиши мумкин. Бу ёндошувга асосланган ҳолда, давлат «социал биология шакли» сифатида намоён бўлади. Кельзеннинг бу қарашлари давлатнинг пайдо бўлиш тўғрисидаги органик назария тарафдорлари томонидан қўлланилган. 4. Кельзен ва унинг тарафдорлари давлатни «нормалар тизими», «норматив тартиб», «сиёсий ташкилланган жамият» «давлат-ҳокимият» деб белгилашган, таърифлашган.

Кельзеннинг фикрича, давлат сиёсий характерга эга, ва у аввало сиёсий ташкилот сифатида намоён бўлади, чунки у «куч, мажбурлов ишлатиш тартибини» белгилайди, зеро у «куч ишлатишга бўлган монопол ҳуқуқга эга». Шундай қилиб, давлатнинг ҳодиса сифатида мураккаблиги, уни турфа талқини, унинг тушунчасининг турличалигини белгилайди. Шу боис турли даврларда давлатни турлича тушуниш мавжуд. Давлатни таърифлашда совет даври юридик фикри синфийлик нуқтаи-назари билан характерланади. У «синфий жамиятнинг сиёсий ташкилоти» сифатида талқин этилган. 1980 йилнинг ўрталаридан бошлаб, давлатни таърифлашда умумижтимоий жиҳатни кўрсатиш томон силжиш бошланди ва синфийликка берилган урғу аста-секин умумижтимоий жиҳат томонга сурила борди. Кейинги пайтларда давлатга қуйидаги таърифга яқин таъриф бериш анча кенг тарғалган: «давлат бу жамиятнинг ягона сиёсий ташкилоти бўлиб, у бутун ҳокимиятни мамлакатнинг барча ҳудудига ва аҳолисига тарқатади ва шу мақсадда махсус бошқарув аппаратига эга, ҳамма учун мажбурий амрлар чиқаради ва суверенитетга эга». Таъкидлаш лозимки, давлатга таъриф беришда ё синфий, ёки умуижтимоий жиҳатига кескин урғу бериш мақсадга мувофиқ келмайди. Зеро реал ҳаётда соф синфий, ёки соф умуминсоний давлат институтлари йўқ, демак мос келадиган давлат таърифи ҳам йўқ. Давлатни маъмурий ҳуқуқ нуқтаи-назарида қараш ҳам мавжуд, унга кўра давлат - «маъмурий давлат» сифатида қаралади. Баъзи муаллифларнинг фикрича, глобаллашув жараёни аста-секин давлатнинг табиати ва характерининг ўзгаришига олиб келади, унинг функциялари ҳам глобаллашади ва аста-секин унинг суверенитети камаяди. Ғарб нашрларида таъкидланишича, капитализмнинг кучайиши натижасида, транснационал компаниялар шундай қудратли иқтисодиёт, ижтимоий-сиёсий институтларни шакллантирмоқдаки, улар ўз имкониятига кўра баъзи давлатлардан ошиб тушади ва аслида «турли миллат ва давлатлар устида туради».

Таъкидлаш жоизки, давлат ҳам институт, ҳам ташкилот сифатида бошқа тузилмалар ичида, сўзсиз ажралиб туради. Давлатнинг бош жиҳатлари бўлиб, қўйидагилар ҳисобланади: 1. давлат-ижтимоий ҳодиса 2. давлат-сиёсий ҳодиса 3. давлат- муайян вазифаларни ҳал этишга қаратилган ўз таркиби ва тузилмасига эга. Давлатни тушуниш учун аввало унинг ибтидоий жамиятдаги ижтимоий ҳокимиятдан ва бошқа сиёсий ташкилотлардан фарқини тушуниб олишимиз керак бўлади. Давлатнинг ибтидоий тузумдаги ижтимоий ҳокимиятдан фарқ қилувчи белгилари: 1.Оммавий ҳокимият белгиси. Аслида ҳар қандай ҳокимият ҳам оммавий, яъни ижтимоийдир, бироқ, бу жойда ушбу атамага махсус маъно берилмоқда, зеро давлат, субъект, яъни ҳокимият соҳиби сифатида ўз объектидан, яъни жамиятдан ажратилган. Бу ҳолат ўзининг ифодасини алоҳида давлат аппарати мавжудлигида топади. Ибтидоий жамият органлари эса ўзини-ўзи бошқариш принципи асосида қурилган ва жамиятнинг ичида бўлган, яъни объект ва субъект ўзаро мос келган. Шундай қилиб, давлатнинг энг муҳим белгиси шуки, у оммавий ҳокимиятнинг аппарати ҳисобланади. Шу белгига боғлиқ ҳолда, давлат оммавий-сиёсий ҳокимиятнинг ташкилотчиси сифатида тавсифланади. 2 Ҳудудий принцип. Уруғ жамоасида одамлар қон-қариндошлик асосида бирлашган ва бошқарилган; давлат ҳокимияти эса ҳудудий принципга қараб белгиланади. 3.Давлат хазинасининг мавжудлиги, солиқларнинг жорий этилиши - давлатнинг муҳим белгиларидан ҳисобланади. Солиқ- давлат хазинасининг тўлдириш усулидир. Давлат бошқа сиёсий ташкилотлардан, энг асосан, суверенлиги билан фарқланади. Суверенитет қуйидагиларни англатади:

А) давлатнинг ташқарида мустақиллиги; Б) давлатнинг мамлакат ичкарисида олийлиги. Давлат суверенитетидан уни бошқа сиёсий ташкилотлардан ажратиб турадиган бошқа белгилари келиб чиқади: - давлат ўз ҳокимиятини давлат чегараси билан белгиланган мамлакатнинг бутун ҳудудига тарқатади; - давлат аҳоли билан барқарор юридик боғлиқлик, алоқага эга; - фақат давлат умуммажбурий характердаги қоидаларни чиқаради; - фақат давлат аҳолига нисбатан куч ишлатиш ҳуқуқига эга; - фақат давлатда бошқа ҳеч бир сиёсий ташкилотда бўлмаган таъсир воситалари мавжуд (армия, полиция, ҳавфсизлик органлари, қамоқхона ва б). Баъзан давлатнинг белгиси сифатида ҳуқуқни кўрсатишади. Ҳуқуқ давлатнинг белгиси бўлолмайди, ҳудди шунингдек давлат ҳам ҳуқуқнинг белгиси бўлолмайди. Ҳуқуқ давлатнинг мавжудлиги белгиси бўлиши мумкин (В.Н.Протасов). Давлатнинг моҳияти тўғрисида ҳам турли фикрлар айтилган, бунда кимдир давлатнинг синфий моҳиятига, бошқалари эса умумижтимоий моҳиятига урғу беришган. Шуни аниқ айтиш мумкинки, давлат жамият тараққиётининг маълум босқичида - жамият ҳаётини ташкил этишнинг зарур воситаси сифатида, жамият мавжудлигининг ажралмас шарти сифатида вужудга келган. Ҳозирги замон нуқтаи-назаридан давлат «инсон манфаатлари йўлида жамият ҳаётини ташкил этувчи ҳокимий тизим» сифатида намоён бўлиши керак. Давлат ҳар қандай тизим сифатида ҳокимий- ташкилий жиҳатдан ва ҳуқуқ жиҳатидан ҳам яхлит бўлмоғи лозим; Давлатни тушунишда турли ёндашувлар мавжудлигини таъкидлаган эдик. Шу ўринда давлат феномени ўзи нима? - деган саволга жавоб беришимиз лозим. Умуман давлат ҳодисасига турлича «яқинлашиш» мумкин. Агар, биз давлат ҳодисасига «ташқаридан» халқаро ҳуқуқ нуқтаи-назаридан яқинлашсак, давлат бизга муайян ҳудудда яшайдиган, оммавий-сиёсий

ҳокимият остида бирлашган аҳоли тарзида намоён бўлади. Бунда биз давлатнинг аҳолиси, ҳудуди ва давлат ҳокимияти ташкилоти каби йирик элементларини кўрамиз. Иккинчи «яқинлашувимизни» биз «ичкаридан» олиб борамиз ва бунда давлат бизга «оммавий - ҳокимий уюшма» сифатида намоён бўлади. Давлатни бу тарзда қараб чиқиш воситасида, биз давлатнинг ижтимоий аҳамиятини, унинг жамиятдаги вазифасини, жамият сиёсий тизимининг бошқа элементлари билан муносабатини англаб олишимиз мумкин. Давлат ҳодисасига учинчи бор «яқинлашувда» биз давлат ҳокимияти аппаратини, яъни унинг тизимини-тузилмасини, давлат органлари ўртасидаги муносабатни кўриб чиқиш имкониятига эга бўламиз. Шундай қилиб, «давлат» атамаси уч хил маънода: 1) давлатли - ташкиллашган ҳамжамият маъносида; 2) давлат ҳокимияти маъносида; 3) давлат органлари тизими маъносида. Бу уч ҳолатда ҳам, давлат ҳокимияти сифатидаги оммавий- сиёсий ҳокимиятни ташкил этиш ва амал қилиш ҳақида, бироқ унинг турли жабҳалари (аспектў) ҳақидаги гап кетмоқда. Давлат тушунчаси мана шу уч жиҳатни ўз ичига олади. Давлат тушунчаси доимо оммавий-сиёсий ҳокимият тушунчаси орқали тушунтирилади. Шундай қилиб, давлат - бу муайян ҳудудда яшайдиган аҳолига ўз ҳокимий таъсирини ўтказадиган оммавий-сиёсий ҳокимиятнинг алоҳида органи бўлиб, у ўз олдига кўйган вазифаларни бажариш учун махсус аппаратига таянади. Давлат - бу алоҳида сиёсий тузилма бўлиб, у бутун жамият номидан иш юритади, жамиятни бирлаштириб, уни бошқаради ҳамда турли гуруҳлар манфаати мувозанатини сақлаб туради. Бундан ташқари давлат тушунчасини турли маъноларда тушуниш ҳоллари мавжудлигини таъкидлаб ўтган эдик. Жумладан, давлат тушунчаси 2 хил маънода ишлатилиши мумкин: 1. тор маънода, яъни махсус сиёсий ташкилот сифатида, оммавий

ҳокимият аппарати сифатида; 2. кенг маънода - муайян ҳудудда жойлашган, давлатли - ташкиллашган ижтимоий бирлик, бу тушунча мамлакат тушунчасига яқин. Яна давлатнинг таркиби ва тузилмаси мавжуд; одамлар - бу давлат аппарати таркибини ташкил этади; яна давлатнинг тузилмаси мавжуд, у давлатни ташкилотга айлантиради. Давлат тузилмаси нисбатан мустақил, одамлар таркиби ўзгариб туриш мумкин. Оммавий-сиёсий ҳокимият тушунчаси Маълумки, жамиятда ҳокимиятнинг турлари кўп, хусусан, оиладаги оила бошлиғининг ҳокимияти, ҳўжайиннинг хизматкори устидан ҳокимияти, мулкдорнинг иқтисодий ҳокимияти, гуруҳдаги сардор ҳокимияти, диний ҳокимият ва бошқалар. Бироқ бу ҳокимият кўринишларининг биронтаси ҳам бутун жамиятга тарқалмайди, халқ номидан иш юритмайди, яъни оммавий характерга эга эмас. Оммавий ҳокимият ҳудудий принципга биноан тарқалади, унга таалуқли ҳудуддаги барча аҳоли бўйсунади. Сиёсий ҳокимият - жамиятнинг фаровонлигини таъминлаш мақсадида халқни бошқаришни амалга оширадиган ҳокимият. Оммавий ҳокимият махсус одамлар табақаси - мутахассислар томонидан амалга оширилади ва у солиқлар ҳисобига фаолият юргизади. Оммавий-сиёсий ҳокимиятнинг белгилари: - ўз ҳокимияти таъсиридаги аҳолини бирлаштиради; - махсус аппарат томонидан амалга оширилади; - суверенитет ва қонун ижод этиш ҳуқуқига эга; Оммавий-сиёсий ҳокимиятни ўз мазмунига кўра турлича бўлиши мумкин; - оммавий-сиёсий ҳокимиятни амалга оширишнинг ҳуқуқий типи (бунда ҳокимият фуқароларнинг эркинлиги билан чекланган бўлади);

- кучга асосланган тип (эски деспотиядан то ҳозирги тоталитаризмгача). Айтиш жоизки, ҳозирги замон фанида давлат ва ҳуқуқнинг ўзаро боғлиқлиги умум эътироф этилади, давлат ҳокимияти ҳуқуқий асосларда фаолият юргизиш зарурати таъкидланади. Давлатнинг социологик концепцияси Давлат ва ҳуқуқни тушунишнинг типларига мувофиқ ҳолда турлича концепциялар шаклланган, хусусан, позитивистик тип доирасида социологик ва легистик, ҳуқуқни тушунишнинг неопозитивистик юридик типи доирасида эса либертар концепция шаклланган. Давлатнинг ушбу концепциясида шаклидан ва мазмунидан қатъи назар ҳар қандай оммавий-сиёсий ҳокимият ташкилоти давлат деб аталади. Социологик концепциянинг барча кўринишлари учун умумий жиҳат бўлиб, давлатнинг юридик табиатини инкор этиш, унинг кучга таяниш жиҳатини эса мутлоқлаштириш ҳисобланади. Бу кучга урғу берадиган концепциядир. Давлатнинг моҳияти бунда ташкилий куч, сиёсий куч сифатида талқин этилади. Унга кўра, бу сиёсий-ташкилий куч ҳуқуқ билан чекланмайдиган ва эркинлик ўлчовини (мера) ўз хоҳишича белгилайди. Давлатни бундай тушунишда сиёсий эрксизликка йўл қўйилиши, сиёсий ҳокимиятнинг чекланмаслигига олиб келиши мумкин. Бу назариянинг даъвлатга таърифи қуйидагича: давлат бу муайян ҳудудда яшайдиган аҳолига нисбатан энг маъқул (энг кучли, олий, суверен) ҳокимият ташкилоти. Давлатнинг бу концепцияси классик легистик позитивизм Д.Н.Остин, Г.Ф.Шершеневич, Л.Гумпловичлар томонидан фойдаланилган. Уларнинг талқинича «ҳуқуқ - бу давлатнинг, олий ҳокимиятнинг, сувереннинг буйруғи». Ҳуқуқни бундай тушунишда, давлат куч сифатида бирламчи, «ҳуқуқ» эса - иккиламчи, давлат - бу қонун чиқарадиган кучга монополияси бўлган ташкилот. Шу боис ҳокимиятнинг қонуний шакли, унинг бор ёки йўқлиги бу концепция

учун потенциал аҳамиятга эга эмас. Олий хокимият қонунга биноан, ёки қонунга зид ҳолда амалга оширилиши мумкин, чунки бу хокимият олий хокимият!? Конун (ҳуқуқ) бу шу нарсаки, олий хокимият нимани хоҳласа, суверен хокимиятнинг амри-иродаси қандай бўлса-ҳуқуқ шундай бўлади. Шу боис социологик концепция давлат ҳокимиятининг ваколати қонун билан тартибга солиниши мумкинлиги айтилади, бироқ қонун давлат ҳокимияти учун мажбурий эмас деб таъкидлайди. Бу концепциянинг қарашича, давлат бу ҳокимият тўғрисидаги қонунларда битилган расмий қоидалар эмас, балки ҳокимиятдаги фактик, амалдаги буйсундириш, бўйсуниш муносабатлари, ҳокимиятнинг амалда ташкил этилиши ва фаолияти деб тушунилади. Давлат ижтимоий куч сифатида ҳокимиятни амалга оширишнинг қонуний шаклига риоя этиши ёки этмаслиги ҳам мумкин. Социологик концепциянинг бир кўриниши бўлиб, давлатнинг марксча- ленинча концепцияси ҳисобланади. Бунда давлатнинг моҳияти синфий ҳукмронлик ва синфий мажбурлов орқали тушунтирилади. Большевиклар партиясиниг раҳбари Лениннинг таърифича, давлатнинг моҳияти-бу диктатурадир, ҳукмрон синфнинг бошқа синфларни бостириш учун мажбурловидир. И.В.Сталиннинг талқинида-давлат ҳукмрон синф қўлида ўзининг синфий душманларини бостириш машинаси. Муайян бир синф диктатураси ҳокимиятнинг ҳеч қандай қонунлар билан чекланмаганлиги боғлиқ эмаслигини англатади. Ленин айтганидек, диктатура- бу бирон бир қонунлар билан боғлиқ бўлмаган, бевосита кучга асосланган ҳокимиятдир. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, марксизм-ленинизм давлатни «ҳатто қонун билан ҳам чекланмайдиган табиатли оммавий- сиёсий ҳокимиятнинг ғайри- ҳуқуқий ташкилоти» сифатида талқин этган. Маълумки, қадимданоқ сиёсий фикр сиёсий ҳокимиятнинг энг муҳим жиҳатларини кўрсатган: - мақсадга эришиш воситаси сифатида ташкилий зўрлик (ташкиллашган мажбурлов);

-умумий вазифаларни бажариш, ҳокимиятнинг мақсади сифатида ижтимоий фаровонликка эришиш. Тарихий тараққиёт натижасида муайян гуруҳ, муайян синф манфаати йўлидан ташкилий мажбурлов сиёсий ҳаётда борган сари кейинги ўринларга ўтиб бормоқда, давлатнинг умумижтимоий фаолияти эса биринчи ўринларни эгалламоқда. Ҳозирги кунда, иқтисодий, сиёсий жиҳатдан ривожланган давлатларда ижтимоий зиддиятлар борган сари бартараф этилмоқда ва улар ўзининг танглигини йўқотмоқда, натижада катта ижтимоий гуруҳларга нисбатан сиёсий мажбурлов ўтказиш эҳтиёжи ҳам йўқолмоқда. Марксизмнинг «фарзанди» бўлган синфлар ҳам йўқ. Ҳозирги замон демократик давлатларида сиёсий ҳокимият ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги бўлиши мумкин бўлган низоларни ҳал этишнинг цивилизациявий тартиботини, самарали механизмини ишлаб чиққан ва ундан ўринли фойдаланади. Айни пайтда жамият аъзоларининг фуқаролик иноқликка бўлган умумий интилишларини йўллаб, нафақат ижтимоий жиҳатдан кучлиларнинггина эмас, балки ижтимоий кучсизларнинг ҳам манфаатларини ҳимоя қилади ва кафолатлайди, миллий даромадни қайта тақсимлаш орқали кучли ва кучсизлар ўртасида мувозанатни таъминлайди. Шундай қилиб, зўравонлик назарияси ҳозирги замон ривожланган давлатларига мос келмайди. Шуни англаган социологик концепция вакиллари ҳокимиятнинг синфий, диктаторлик, деспотик характери давлатнинг айрим тарихий шаклларига хос, айниқса, аҳоли учун умумий бўлган ишларни асосан мажбурлов воситасида ҳал этиш тарихий ривожланмаган давлатларга хос, ҳозирги замон давлати учун эса-ҳокимиятнинг ижтимоий келишувга, компромисга интилиши хос, деган фикрларни ҳам илгари суришмоқда. Социологик концепциянинг яна бир нозик жиҳати-давлат билан деспотияни фарқламаслигидир. Бу назариянинг талқинида давлатга оид ҳодисаларнинг моҳияти, ҳатто зўрловгача бориб етадиган ташкилий мажбурловда тушунилади ва (бунга боғлиқ ҳолда) шу боис, фуқароларнинг эркинлиги билан чекланмаган «давлат» ҳокимияти бўлиши назарда тутилади. Шу билан «давлат» атамаси билан

белгиланадиган сиёсий ҳодиса ва муносабатларнинг доираси асоссиз кенгайтирилади-демак давлат либерал, демократик, диктаторлик, деспотик, тоталитар ва шунга ўхшаш бўлиши мумкин, барча ҳолда ҳам у давлат бўлаверади. Ҳокимият яхши ёки ёмон, адолатли ёки адолатсиз ва ш.ў. бўлиши мумкин, бироқ бу баҳолаш социологик концепциядаги давлат тушунчасига алоқаси йуқ. Қисқаси, бу назариянинг моҳиятидан шу нарса келиб чиқадики, ҳар қандай ўз- ўзича мажбурловни амалга оширувчи исталган ташкилот, агарда у муайян ҳудуддаги муайян халқда энг кучли ташкилот бўлса давлат бўлиши мумкин, Шу муносабат билан, V асрда яшаб ўтган «черков оталари» дан бири бўлмиш Августининг ушбу масаладаги риторик саволини эслаш ўринли, у давлатли- ташкиллашган ҳамжамият- ( civitas ) адолатга асосланади, деспотик подшоҳликларни эса ( regnu ) давлат деб бўлмайди-қабилида исботлашга уриниб, «Адолатга асосланмайдиган подшоҳликнинг моҳияти-талончилар тўдасидан нимаси билан фарқланади?» деган эди. Ушбу христиан мутафаккирининг тасаввурида қолоқ халқлардаги (язўчников) подшоликда давлат- ҳуқуқий мулоқот ва муносабатлар йуқ, уларда битта йўлбошчининг ҳокимиятигина мавжуд ва унинг бу ҳокимиятига ҳеч ким тажовуз қила олмайди, бор «ҳуқуқ» эса топилган ўлжани белгиланган одатга кўра бўлишдан иборатдир. Мана шу «ҳокимият» уларда «давлат» ҳисобланади. Бу муҳим саволга бир ярим минг йилдан сўнг, Г.Кельзен социологик концепция нуқтаи-назаридан жавоб берган: «Талончилар тўдасини шунинг учун ҳам давлат деб бўлмайди-ки, ушбу тўда ҳаракат қиладиган ҳудудда талончилар тўдасидан кучли ва қудратли бўлган ижтимоий куч, ҳокимият мавжуд. Ана шу ҳокимият- айнан давлатдир». Шу боис, кўчадаги босқинчиларнинг буйруғини давлатнинг қонун-қоидалари билан тенглаштириб бўлмайди. Бироқ, босқинчилар бандаси томонидан муайян ҳудудда ўрнатилган тартибот энг кучли ва самарали бўлса, уни ҳуқуқий тартибот деб, ва бу ҳуқуқий тартибот доирасида шаклланган социумни эса давлат деб ҳисоблаш керак. Ўз фикрини исботлаш учун Келзен XVI - XIX асрларда Африканинг шимолий қирғоқларида шаклланган қароқчи давлатларни, яъни

Жазоир, Тунис, Трисполи ва большевикларнинг тоталитар режимини мисол қилиб келтиради. Кельзеннинг таъкидлашича АҚШ судлари большевиклар режимининг актларини давлат-ҳуқуқий актлар сифатида даставвал тан олмаган, чунки бу режимни ганстерлар тўдаси деб ҳисоблашган, кейинчалик эса, бу режимнинг тугамаганлигини, балки барқарор, СССР ҳудудидаги исталган ҳокимиятга кўра самарали эканлигини кўриб, бу режимни давлат- ҳуқуқий режим сифатида тан олган. Социологик концепция инсоннинг табиий ҳуқуқларини ва ҳуқуқий давлат тушунчасини инкор этади. Барча субъектив ҳуқуқ- ларни давлат томонидан берилган, октраирланган (инъом этилган), конун чиқарувчининг иродасидан келиб чиққан деб, ҳисоблайди. Бу концепцияда «ҳуқуқ» олий ҳокимиятнинг буйруғи деб, шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари эса-ҳокимий қонун ижодкорлик- нинг маҳсули сифатида қаралади. Бу ҳолатда давлат ҳуқуқ билан эмас, балки, аксинча, ҳуқуқ-бу давлатнинг ихтиёрида тўлалигича бўладиган ҳодиса. Шу боис, бу концепция «ҳуқуқий давлат» қоясига салбий муносабатда бўлади.Давлат деспотик бўлиши мумкин, бироқ у ҳуқуқий бўла олмайди.Ҳуқуқий давлатда фуқароларнинг эркинлиги билан ҳокимият чекланган бўлади; ҳеч бир куч давлатни чеклай олмайди чунки давлат ўша ҳудуддаги энг кучли ҳокимият ташкилоти, мабодо бошқа ижтимоий сиёсий куч давлатни чеклай олса- қандайдир «ҳуқуқ» билан, бундай вазиятда давлат деб, фаолиятини чеклаш мумкин бўлган сиёсий ҳокимиятни эмас, балки бошқаларни чеклайдиган, бироқ ўзи чекланмаган ҳолда, тўла ҳокимиятли қоладиган кучни давлат дейиш керак. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, мазкур концепция доирасида конституциявий ва халқаро ҳуқуқни тушунтириш амримаҳол. Умуман, агар давлатнинг моҳиятини, табиатини кучга асос- ланган ҳокимият ташкилоти деб талқин этиладиган бўлса, бу ҳолда ҳуқуқий давлат тушунчасини на гносеологик, ё на мантиқан англаш қийин. Социологик концепция вакиллари замонга мослашишга ҳаракат қилиб, ўз қарашлари ва ҳуқуқий давлат тушунчасини ҳозирги кун талабларига мослаб уйғунлаштиришга интилмоқдалар. Бироқ давлат ни кучга асосланади деб тушуниш

замирида ҳокимиятнинг ҳуқуқга бўйсунишини, ёки ҳуқуқ ҳукмронлигини қандай тушунтириш мум кин?! Бундай тушунишда ҳуқуқ билан қонун тенглаштирилади ва ҳуқуқ ҳукмронлиги тушунчаси қонуннинг устуворлиги тушунчаси билан алмаштирилади. Бу концепция учун ҳуқуқий давлат тушунчаси тушунарсиз бўлиб қолмоқда. У «қонунийлик (ёки қонунчилик) давлати» деган тушунчани қабул қилиб, унга кўра, давлат ўзини ўз қонунлари билан чекловчи, яъни ҳокимият қонун билан боғланган, бироқ, айни пайтда у бу қонунларни ўз ҳоҳишича ўзгартириши мумкин. Демак, бунда давлат бевосита ўзининг истаги (произвол) билангина боғланган. Бу ҳолда диктатурага айланиб қолиши ҳеч гап эмас. Кельзенча давлатни тушунишнинг моҳияти мана шуларда ифодаланади. Давлатнинг легистик концепцияси Ушбу концепция XIX -асрнинг иккинчи ярмида Германияда вужудга келган ва XX-асрда Г.Кельзен томонидан назария сифатида мантиқан якунланган. Бу концепциянинг мазмунида давлат феномени оммавий-сиёсий ҳокимият тўғрисидаги қонунлар мазмуни билан тенглаштирилади. Давлатнинг легистик концепцияси давлат деганда сиёсий ҳокимиятнинг қонунлар билан расмийлаштирилган аппаратини, унинг қонунга мувофиқ ташкил этилишини ва амал қилишини, ҳокимият органларининг қонуний компетенциясини тушунади. Бу назария давлатни аслида амалда конституциявий ва маъмурий қонунчилик қоидалари, суд тузилишига ва бошқа давлат органларига оид қонунчилик қоидаларига тенглаштиради. Демак, бу назария ёндошувича - монарх, президент, хукумат, суд, прокуратура, полиция ва ҳокимиятнинг бошқа институтлари ҳамда мансабдор шахслар тўғрисида қонунларда нима дейилган бўлса, ўша давлат, бунда қонунларда юқоридаги органлар тўғрисида нима дейилганлиги эътиборга олинмайди, гарчи бу қонунларнинг мазмуни турлича бўлиши мумкин. Давлат ҳокимиятнинг қонуний шакли орқали белгиланади, бироқ қонунларнинг мазмуни орқали эмас.

Юқорида кўриб чиққанимиздек, давлатнинг социологик концепцияси давлатнинг элементлари сифатида ҳокимият остидаги ҳудудни, ҳокимият остидаги аҳолини ва суверен ҳокимиятни кўрсатади. Легистик концепцияда эса давлатнинг бу элементлари ўзининг қонунчилик талқинини топади, яъни давлат ҳудуди - бу «қонунларнинг маконда ҳаракат қилиш соҳаси» деб, давлат аҳолисини эса «мамлакат қонунларининг шахсларга нисбатан ҳаракат соҳаси» деб, давлат ҳокимиятини эса - муайян маконда ва муайян доирадаги шахсларга нисбатан ҳаракат қиладиган қонунлардаги қоидалар деб талқин этади. Позитивизм йўналишидаги фан давлат соф «юридик» нуқтаи- назаридан қарашга интилиши легистик концепциянинг кенг тарқалишига замин яратган: зеро социологлар ва политологлар реал ҳокимият муносабатларини ўрганадилар, файласуфлар идеал, фозил давлат тўғрисида ўй сурадилар, юрист- қонуншунослар эса ҳаракатдаги қонунларни ўрганишлари керак, демак, давлат қонуншунослар учун ҳокимият тўғрисидаги қонунлар мазмуни сифатида касбий қизиқиш уйғотади. Умуман олганда давлат ҳокимиятининг ажралмас хусусияти - бу унинг қонуний шаклидир, чунки қонунлар давлат ҳокимияти органларининг ташкил этилиши ва фаолияти асосларини, уларнинг компетенциялари доираларини белгилаб беради. Шу боис, агар фактик, реал ҳокимий муносабатлар давлат ҳокимияти тўғрисидаги қонунлар мазмунига мос келса, бу ҳолда қонунларни ўрганиш билан кифояланиш мумкин. Бироқ қонунда мустаҳкамланган муносабатлар ҳам давлатни ифодалай олмайди, қонунларни қонун чиқарувчи ҳокимият ўрнатади, шу боис оммавий-сиёсий ҳокимият, аслида доимо қонунда мустаҳкамлангандек бўлавермайди. Ушбу концепцияга кўра, қонунларни давлат вужудга келтирмай, балки қонунлар давлат ҳокимиятини вужудга келтиради. Шу ўринда социологик ва легистик концепцияларнинг фарқи яққол кўзга ташланади: социологик концепция ҳокимиятнинг (ҳокимий муносабатларнинг) фақат фактик муносабатларигагина урғу берса ва ҳокимиятнинг қонуний шаклини эътибордан четда қолдирса, легистик концепция, аксинча, фактик сиёсий муносабатлардан узоқлашиб, давлатни у

ҳақдаги қонун ҳужжатлари қоидалари билан тенглаштиришади, ҳокимият қонунда белгилангандан бошқача тарзда фаолият юргизиши мумкинлиги бу назария томонидан ҳисобга олинмайди. Легистик назария ҳокимият тўғрисидаги қонунлар, фактик ҳокимий муносабатлар билан мос келадиган давлатларда анча илдиз отган, чунки бу давлатларда ҳокимият тўғрисида қонунларда кўрсатилган қоидалар ҳаётга мос келади, лекин бу ҳол барча давлатларга хос эмас. Сохта конституцияли давлатларга легистик давлат назарияси мос келмайди, гарчи легистлар учун ҳокимиятнинг қонуний шаклидан ташқари реал шакли ҳудди йўқдек кўринса-да. Легизм учун қонун хужжатлари бирламчи, фактик ҳокимий муносабатлар иккиламчи ҳисобланади, яъни «қонунда нима дейилган бўлса, реал ҳаётда ҳам шундай» деган ёндошувга асосланилади. Қонун билан ижтимоий ҳаёт ўртасидаги муносабатни бундай тасаввур этиш, «юридик идиотизм» ёки «юридик кретинизм» га яқинлашиб қолишдир. Социологик концепция ҳам, легистик концепция ҳам давлат билан деспотияни фарқламайди. Агар легистик ёндошувга асосланиб, давлат бу қонун хужжатларида мустаҳкамланган қоидалар деб тушунилса, унда деспотик, мажбурловга асосланган тартиботни ҳам давлатий тартибот дейиш мумкин, чунки у ҳам қонунларда мустаҳкамланган ахир?! Легистик концепция нуқтаи назаридан туриб, ҳуқуқий давлат тушунчасини англаш ҳам қийин. Қонунларда ҳокимият қандай мустаҳкамланганлигига қараб бу давлатлар демократик, республикавий, тоталитар, фашистик деб аталиши мумкин. Бу ҳолда «ҳуқуқий давлат» атамаси бемаъно тушунчага айланиб қолади, ҳуқуқий давлат атамаси эса плеонизм (ортиқча, кераксиз сўз) га айланади. Зеро, легистлар учун ҳар қандай мазмундаги қонунлар - «ҳуқуқ» ҳисобланади, давлат эса - қонунда нималар мустаҳкамланган бўлса, ўша, демак барча давлатлар аввалданоқ ҳуқуқий ҳисобланади, чунки улар қонунда мустаҳкамланган. Ҳокимиятни ташкил этишнинг ҳар қандай кучга асосланган, ўзбошимча шакллари ҳам ҳуқуқий деб тушуниш мумкин, зеро у қонунда мустаҳкамланган.

Гносеологик жиҳатдан ҳам легистик назария тўғри эмас. Чунки, бир томондан ҳозирги замон ривожланган давлат-ҳуқуқий маданияти шароитида оммавий-сиёсий ҳокимият, албатта, қонуний шаклда амал қилади. Ҳудди шунингдек, яна бир талаб, яъни норматив-қонунчилик талаби ҳам ўринли, чунки давлат ҳокимияти қатъий равишда қонунга мувофиқ ташкил этилиши амал қилиши лозим. Бироқ, шуниси аниққи, барча давлатларнинг мазмун ва моҳиятини қонун ҳужжатлари мазмунини билиш орқали англаб бўлмайди, шу боис давлат тушунчасини қонунлардаги нормалар мазмуни билан чегаралаб бўлмайди. Иккинчи томондан эса ҳозирги замон юридик фанида давлат назарияси давлатни оммавий-сиёсий ҳокимиятнинг ҳуқуқий ташкилоти сифатида, ҳуқуқий қонунлар билан чекланган ҳокимият сифатида талқин этади ва давлатга сиёсий ҳокимиятнинг ғайри ҳуқуқий кучга асосланган ташкилотини қарама- қарши қўяди. Шу ўринда айтиш мумкинки, давлат кучини ҳуқуқ билан чеклашдан ташқарида мавжуд бўлмайди. Бу ҳолатда легистик концепциянинг «давлат - бу позитив ҳуқуққа асосланадиган ҳокимият» деган қоидаси қонунларнинг, ҳамда давлатнинг ҳуқуқийлигини белгиловчи мезонларини кўрсатмайди. Легистик концепцияга кўра, позитив ҳуқуқ - бу ҳокимият қонунларида ўрнатган қоидалар, эҳтимол ҳокимият - бу қонунларни ўзбошимчалик билан ҳам ўрнатган бўлиши мумкин, бу жиҳат легизм учун аҳамиятсиз ҳисобланади. Шундай қилиб, давлатнинг янги конструкцияси «қонунчилик (законнический) давлати» келиб чиқаяпти. Социологик концепияда, ҳокимият ўз ҳохишича қонунда давлат ҳокимиятини амалга оширишнинг доирасини, чегарасини белгилаш ёки белгиламаслиги ҳам мумкин, мабодо белгиланган бўлмаса ҳам давлат ҳокимияти ўзининг давлат эканлиги йўқотмайди. Легистик концепцияда эса ҳокимият қонун билан боғланган бўлмаса у давлат ҳокимияти деб ҳисобланмайди, бироқ, бунда қонунларнинг характери тўғрисида аниқ фикр айтилмайди, қонунлар ўзбошимчалик характерига эга бўлиши мумкин деган фикрга келиши мумкин. Бошқача айтганда, легистик концепцияда давлат ҳокимияти ўзини қандай тарзда қонунларда кўрсатса, шундай шакли назарда тутилади.

Шундай қилиб, легистик концепцияда давлатнинг характери, мазмуни, қонун хужжатларидаги ҳокимият тўғрисидаги қоидаларга тенглаштирилади, бироқ, оддий талаба ҳам қонун бошқа, ҳаёт бошқа бўлиши мумкинлигини билади, шу боис фақат ҳуқуқий қонунларда ифодаланган ҳокимият реал ҳокимиятга мос келсагина, шунда том маънодаги давлат ҳақида ҳулоса қилиш мумкин. Бироқ бу концепция қонунларни ҳуқуқий, ёки ноқонунийга ажратмайди, яъни қонун билан ҳуқуқни тенглаштиради. Концепциянинг номақбул жиҳати шундаки, унда ғайри демократик режимли давлатлар ҳам ҳақиқий давлат деб тушунилади, зеро улар ҳам қонуний шаклда амал қилади. Концепция қонунларни характерини аниқлаш, аниқ мезонлар олдинга суриш каби вазифалардан ўзини олиб қочади. Ҳозирги кунда фақат ҳуқуқий қонунларда ўзининг ифодасини топган, қонуний шаклда амал қилаётган ва реал фактик ҳокимий муносабатлар қонун қоидаларга мос келган сиёсий ҳокимият ташкилотини, давлат дейиш мумкин. Давлатнинг либертар концепциялари Давлат - ҳокимиятнинг ҳуқуқий шакли сифатида. Давлатни юридик жиҳатдан тушуниш, давлатни куч билан ҳуқуқнинг бирлашуви ёки ҳокимиятни ҳуқуқий қонунлар билан чеклаш, давлатга деспотияни қарши қўйиш каби фикрлар қадимдан маълум - қадимги Юнон сиёсий фикриданоқ улар бошланган. Фанда позитивизм ҳукмронлик қилган даврларда социологик ва легистик концепциялар кенг тарқалган, бироқ, XX асрнинг 2-ярмида давлатни юридик тушуниш фанда ўзининг йўқотилган нуфузини анча тиклаб олди. Давлатни юридик тушуниш, илмий адабиётда, хусусан, Владик Сумбатович Нерсесянц томонидан қўйидагича белгиланади: давлат - бу оммавий-сиёсий ҳокимиятни ташкил этиш ва унинг амал қилишининг ҳуқуқий шакли (ҳуқуқ типи) дир. Кўриниб турибдики, бу ўринда ҳуқуқий деган ибора қонун билан ҳуқуқни бир-биридан фарқлашга асосланган, акс ҳолда, қонун билан ҳуқуқ

тенглаштирилса, бу ҳолда «давлат - бу ҳокимиятнинг ҳуқуқий ташкилоти, ҳокимиятни ҳуқуқий ташкил этишдир» деган ибора беманилик - тавталогияга яқинлашиб қолади, яъни давлат ҳокимияти-қонун тушунчаси орқали, яъни ҳокимий фаолиятнинг ўзининг бевосита натижаси бўлиши-қонун орқали талқин этилади. Бироқ, бу ҳозирги замон давлатига ҳуқуқий қонунчилик кўзгуси орқали, давлат ҳокимиятига оид қонунлар нормалари орқали қараш керак эмас, деган маънони англатмайди. Ҳозирги замон либертар назарияси давлат ҳокимияти тўғрисидаги қонунларни фуқароларнинг эркинлигини таъминлашнинг зарурий шакли сифатида тушунтиради ва қонунларни ўзининг асл вазифаси бўлган, фуқароларнинг эркинлиги, хавфсизлиги, мулкини таъминлашни қандай амалга ошираётганлигига боғлиқ ҳолда баҳолайди. Агар ҳокимият ҳақидаги қонунлар фуқароларнинг эркинлигини инкор этса, бу ҳолда бундай қонунлар, юридик жиҳатдан давлатга эмас, деспотияга мос келади. Давлат- бу инсонларнинг ижтимоий ҳаётларида эркинликларини амалга оширишнинг ва таъминлашнинг институтциявий мавжудлиги (борлиғи) шаклидир. Шундай қилиб, давлат тушунчаси оммавий-сиёсий ҳокимиятнинг ташкилотини назарда тутади, бироқ, албатта, фақатгина ҳуқуқий типда ташкил этилган ҳокимиятни тақозо қилади. Бунинг маъноси шуки, бир томондан, давлат ҳокимиятининг ташқи белгилари бўлиб, ҳокимиятга бўйсунувчи аҳоли, ҳокимият тарқаладиган ҳудуд ва суверен ҳокимият ҳисобланади. Бироқ, бошқа томондан эса, давлатнинг бу белгиларига, элементларига юридик талқин берилади, хусусан, либертар назарияга кўра, давлат ҳокимияти олий ҳокимият ҳисобланади, бироқ, ҳар томонлама кучайган ҳокимият (всесильная) эмас. Давлат ҳокимияти бу шундай оммавий-сиёсий ҳокимиятки, у ҳуқуқий рамкага солинган, фуқароларнинг эркинлиги билан ҳеч бўлмаса, минимал даражада чекланган бўлиши шарт. Бу сиёсий ҳукмронликнинг шундай механизмики, у албатта, у ёки бу тарзда ҳуқуқ билан боғлиқ, ўз-ўзича эмас, балки ваколатлар доирасида амал қилади. «Ҳеч бўлмаганда», «минимал даражада», «у ёки бу тарзда» деган ибораларнинг ишлатилиши боиси шундаки, ҳар бир давлат

ҳуқуқ билан ўзининг цивилизациявийлик даражаси, ҳар бир халқда ҳуқуқнинг ва ҳуқуқий маданиятнинг ривожланганлигига қараб боғлиқ бўлади. Давлатнинг ҳуқуқ билан боғланганлик даражаси давлатлар тараққиётининг турли босқичларида турлича бўлганлиги табиийдир. Ҳозирги кунда ҳуқуқий давлат андозаларига ҳамма давлат ҳам мос келавермайди. Бироқ, мабода ҳокимият ҳеч бўлмаса, муайян қисм фуқароларнинг муайян ҳуқуқлари билан маълум даражада чекланган бўлса, бу холда ҳар кандай давлатни давлат дейиш мумкин, Шу ўринда «давлат» « stato » атамаси этимологиясига озроқ тўхталиш зарур. Умуман, бу атамани илмий муомалага XVI -асрда буюк итальян сиёсий мутафаккири Н.Макиавелли киритган. Албатта русча «государство» сўзларида либертар давлатни тушуниш унчалик ифодаланмаган. Давлат сўзи мулк маъносини ҳам англатиши маълум даражада рамзий маънога эга, эслаб кўрайлик осиёча пайдо бўлган давлатларда ҳокимиятга эгалик, ўз навбатида, тегишлича мулкка эгаликка олиб келган, хусусан, монарх энг катта мулк эгаси ҳам ҳисобланган, шу боис бўлса керак, давлат сўзи икки маънода - оммавий-сиёсий ҳокимият ташкилоти бўлган давлат маъносида ва яна мол-мулк бойлик маъносида ҳам ишлатилади. Русча «государство» сўзи го- суд-арь, яъни суд сўзига яқин, бироқ, ҳозирги кун тушунчасига биноан давлат ҳам «государство» моҳиятан юнонча polis , politeia , лотинча civitas , respublica сўзининг маъносини англатади. Кейинчалик лотин тили асосида роман ва герман тилларида status ( stato , state , staat , etat ва бошқалар) каби терминлар шаклланиб, уларнинг бари - жамият оммавий-ҳокимий ва оммавий- ҳуқуқий ҳолатини ифодаланган. Макиавелли stato атамасини XVI - асрда илмий адабиётга киритгунга қадар, сиёсий тилда «республика», «бошқарув», «империя», «князлик» каби атамалар ишлатилиб, европалик алломалар умумэътироф этилган давлат атамасини билишмаган ҳам ва ҳар бир давлатнинг конкрет шаклидан фойдаланишган: республика, подшолик ва бошқалар. Stato сўзи италия тилида «ҳолат», «табақа», «мақом» маънолари-ни англатган, на инглизча state , на немисча staat этимологик жиҳатдан подшо, хукмдор маъноларини англатмаган, бу маънони улар янги даврда касб этган.

Ҳозирги замон либертар назарияси давлат билан деспотияни бир-биридан ажратиб фарқлайди. Шу муносабат билан цивилизациянинг икки шакли олға сурилади, -персонацентрик -системацентрик Персонацентрик цивилизацияда шахс системадан нисбатан мустақил бўлади, унинг акси эса - системацентрик цивилизация бўлиб, унда индивиднинг манфаатига совуққонлик билан қаралади. Ҳозирги замон Европа цивилизацияси персонацентрик ҳисобланади, бироқ, ҳозирда ҳам системацентрик режимлар мавжуд, тоталитар тузумда системацентризм ҳукмронлик қилади. Либертар назарияга кўра исталган, нисбатан ривожланган цивилизацияларда оммавий-сиёсий ҳокимият мавжуд, бироқ, бу ҳокимият персонацентрик ва системацентрик цивилизацияларда ҳар хилдир, типан бир-бирига қарама- қаршидир. Персонацетрик цивили- зациядаги сиёсий ҳокимиятни давлат деб атасак, системацентрик цивилизациядаги сиёсий ҳокимиятни ғайри давлат деб атаймиз. Айнан, персонацентрик цивилизацияда ҳокимият жамиятга нисбатан иккиламчи, системацентрик цивилизацияда эса - ҳокимият бирламчи, биринчи ўринда туради. Инсонни бутунлай ижтимоий тузулма ихтиёрига берадиган унинг меҳнат тақсимотида тутадиган ўрнини, қайси табақа ва қатламга мансублигини белгилайдиган оммавий-сиёсий ҳокимият системацентрик цивилизацияни шакллан- тиради, унинг ижтимоий, иқтисодий тизимини, маънавий оламини вужудга келтиради. Бу цивилизацияда бутун ижтимоий борлиқ сиёсийлашган, инсон доимо ҳокимий амр - бўйсуниш муносабатлари доирасида мавжуд бўлади. Бу деспотиядир. Персонацентрик цивилизацияда -муайян ижтимоий-иқтисодий, маданий- маънавий оламда амал қиладиган инсонлар, умумий вазифаларни бажариш учун оммавий -сиёсий ҳокимиятнинг тегишли институтларини вужудга келтиради ва бу институтлар, ўз навбатида, шаклланиб бўлган жамиятга нисбатан хизмат вазифасини ўтайди.

Демак, давлат - бу жамиятнинг бирлигини, яхлитлигини таъ-минлайдиган, давлат механизми орқали жамият ишларини бошқара- диган, суверен оммавий- сиёсий ҳокимиятни амалга оширадиган, ҳуқуққа инсонларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботни кафолатловчи умуммажбурийлик мақомини берадиган жамиятнинг сиёсий ташкилотидир. Давлатнинг субстанциявий, ҳудудий ва институциявий элементлари Таъкидлаш жоизки, ҳозирги замон давлати кўп қиррали ижтимоий-сиёсий ҳодиса бўлиб, уни тавсифлашда турфа қарашлар ва ёндашувлар, назария ва концепциялар мавжуд. Бундай ҳолатнинг сабабларидан бири - дунёдаги барча давлатлар ривожида ва амал қилишида умумий жиҳатлар бўлиши билан бирга, айни пайтда ҳар бир давлат ўзига хос ва мосдир. Айтиш мумкинки ҳар бир давлат ўзига хос уникумдир. Ўзбекистон Республикаси биринчи Президенти И.А.Каримов таъкидлаганларидек, «Дунёда бир-бирига айнан ўхшаган иккита инсон бўлмаганидек, бир-бирига айнан ўхшаган иккита давлат ҳам йўқ. Ҳар бир давлат - бетакрор ижтимоий ҳодиса». Жаҳонда кечаётган глобаллашув ва интеграциялашув жараёнлари давлат ҳақидаги классик қарашларга ўзининг айрим тузатишларини киритмоқда. Ҳар бир давлат борган сари халқаро ҳамжамиятга боғлиқ бўлиб бормоқда. Бу объектив жараён. Шу билан бир қаторда, давлатни давлат эканлигини таъминлаб турадиган шундай элементлар борки, уларсиз давлат тўла қонли бўлаолмайди. Бу давлатнинг аҳолиси, ҳудуди ва давлат органларидир. Дарҳақиқат, давлат ўз қўлида тўпланган давлат ҳокимиятини аниқ белгиланган ҳудудда истиқомат қиладиган аҳолига қаратади . Шунга боғлиқ ҳолда давлатнинг: -давлат аҳолиси, - давлат ҳудуди, -давлат ҳокимиятини амалга оширадиган давлат органлари тизими - мавжуд бўлади.

Давлатнинг субстанциявий элементи Кишилик жамияти тарихига назар ташлаб, давлатларнинг пайдо бўлиши жараёнига эътибор қаратадиган бўлсак, ҳар қандай давлатнинг муайян халқ (этнос) томонидан шаклланганлигини кўрамиз. Муайян халқнинг ўз тақдирини ўзи белгилаши жараёнида ва унинг натижасида миллат шаклланади. Шунга кўра миллат - давлатнинг субстанциявий элементини ташкил этади. Айни пайтда давлатнинг пайдо бўлиши ва шаклланиши табиий - тарихий жараён бўлмай, балки ижтимоий-тарихий жараёндир. Шу боис, муайян халқда давлатчиликнинг пайдо бўлиши бевосита миллатнинг шаклланиши натижаси бўлмай, балки бу жараён кечган ижтимоий муҳит ҳисобланади. Бундан ҳар қандай давлат бир миллатни ёки халқни ўз ичига олади, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак, албатта. Кўп миллатли давлат умумий ҳокимият остида бирлашган кўп этнослар томонидан ташкил этилмайди. Масалан, империялар (асосий) титул миллат сифатидаги бир халқ ёки миллат томонидан ташкил этилиб, бошқа миллат ва элатлар унинг таркибида «давлатни ташкил этувчи» сифатида мавжуд бўлади. Этнос бу -сиёсий, маданий ва ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан ўз тақдирини ўзи белгилаш табиий ҳуқуқларига эга бўлган инсонлар ҳамжамиятидир. Этносни ижтимоий ҳодиса сифатида қарайдиган бўлсак, у- муайян ҳудудда тарихан вужудга келган тили, маданияти, дини ва бошқа ижтимоий белги ва хусусиятларининг умумийлигига асосланган инсонларнинг уюшмасидир. Бошқа ижтимоий белгилар сирасига, агарда муайян этнос давлатли-ташкиллашган жамиятда истиқомат қилаётган бўлса, давлат ҳокимиятининг умумийлиги ҳам киради. Этногенез назариясига кўра этнос инсонларнинг табиий тарзда шаклланган ҳамжамияти сифатида қаралса-да, айни пайтда антропологик белгини жуда мутлоқлаштириш тўғри бўлмайди. Холбуки, этнослар турли хил аҳоли таркиби асосида вужудга келади, бир неча ирқларни ҳам ўз ичига олиши мумкин.

Демак, этнос бу- уни ташкил этган таркибий қисмларнинг антропологик турличалигига йўл қўядиган инсонлар ҳамжамияти. Шу ўринда этнос бу ижтимоий ва биологик ҳодисадир дейиш мумкин. Этнос нафақат табиий, балки ижтимоий- маданий умумлашма бўлиб, бу уни ташкил этувчи аҳолининг тили, дини моддий маданияти ва бошқа жиҳатлари умумийлигига асосланади. Бу белгиларнинг этносни белгилашдаги аҳамияти салмоқли эканлигини эътироф этган ҳолда, айни пайтда улар этносни тўла тавсифлашга етарли бўлмай қолиши мумкинлигини таъкидлашга тўғри келади. Масалан, тил белгисини оладиган бўлсак, битта тил бир неча этносга мансуб бўлиши мумкин. Муҳими бундай исботларни этносни тавсифловчи бошқа ижтимоий-маданий белгиларга нисбатан ҳам кўрсатиш мумкин. Юқоридагилар асосида ижтимоий-маданий белгиларнинг бирламчи характерга эга эмасликларини эътироф этишга тўғри келади. Л.Н.Гумилевнинг фикрича, муайян этносга мансуб эканлигини ҳис этиш инсонлар ўртасидаги тизимли алоқанинг бир кўриниши бўлиб, у мавжуд объектив бирликни ўзида ифода этади. Этнослар ўзига хос хулқ-атвор, юриш- туриш стереотиплари билан бир-биридан фарқланади. Шу тариқа ижтимоий тузилмаларнинг тарихий ривожланиши сари этносларнинг маданий, ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ўз тақдирини ўзи белгилаши, бошқа этнослардан сиёсий-ҳуқуқий алоҳидалашуви содир бўла боради, ундан кейин этнос сиёсий ҳокимий ташкилотга эга бўлишга интилади. Бу ҳолат ҳозирги халқаро ҳуқуқда халқларнинг сиёсий жиҳатдан ўз тақдирини ўзи белгилашга бўлган табиий ҳуқуқи деб эътироф этилади. Этнос ҳар доим муайян бир ҳудудда шаклланади, шу боис унинг мазкур ҳудуд билан узвий боғлиқлиги вужудга келади. Бундай жўғрофий ҳудуд мазкур этносга Ватан ҳисобланади, ва ушбу ҳуқуқ билан боғлиқлик этноснинг шаклланишида ҳал қилувчи ўрин тутади. Бундан келиб чиқадиган хулоса шуки, ҳар бир этнос ҳудудий ўз тақдирини ўзи белгилашга, ёки Ватанга эга бўлишга, яъни ўзи шаклланган ҳудудда оммавий - сиёсий ташкилот тузишга ҳақли.

Шундай қилиб, айтиш мумкинки, этнос бу муайян ҳудудда шаклланган, ижтимоий-маданий хусусиятларга эга бўлган ва бошқа худди шундай бирликларга нисбатан сиёсий жиҳатдан алоҳида бўлишга интиладиган, умумий этник мансублик ҳисси билан бирлашган инсонлар уюшмасидир. Этнос тушунчасидан кейин бевосита миллат тушунчасини тушу- нишга ҳаракат қиламиз. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқида миллат тушунчаси икки хил маънода ишлатилишини таъкидлаш зарур. Аввало «этнос» атамасининг синоними сифатида, сўнгра халқаро ҳуқуқда давлат атамасининг синоними сифатида қўлланилади. Айни пайтда «миллат» муайян давлатга мансублик, фуқаролик сифатида англанилади. Бундай ёндашув давлатни инсонлар ҳамжамияти сифатида тушуниш билан боғлиқ ҳолда шаклланган бўлса керак. Дарвоқе халқаро ҳуқуқ нуқтаи назарича «миллат» бу - «давлат ташкил этувчи» халқдир, бу халқнинг таркибига этник жиҳатидан қатъи назар барча аҳоли киради. Бу ҳолда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти бирлашган этнослар ташкилоти бўлмай, балки Бирлашган Давлатлар Ташкилотидир, худди шунингдек, халқаро ҳуқуқ, этнослараро ҳуқуқ бўлмай, давлатлараро ҳуқуқдир. Қисқаси халқаро ҳуқуқдаги Миллат атамаси орқали мавжуд бир давлат англашилади. Халқнинг ташқи сиёсий жиҳатдан ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқининг субъектлари бўлиб, бутун дунё бўйича тарқалиб кетмаган ҳолда муайян ҳудудда зич жойлашиб, истиқомат қилаётган ҳар қандай халқ бўлиши мумкин. Миллат эса шундай ҳуқуқини амалга оширган халқ ҳисобланади. Халқнинг ташқи сиёсий жиҳатдан ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи икки йўл билан амалга ошиши мумкин: -ўзининг мустақил алоҳида суверен давлатини ташкил этиш йўли билан; -ёки алоҳида давлат ташкил этмай, бирон-бир мавжуд давлат таркибига кириш. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқига кўра ҳар бир халқ ўз давлат- чилигига эга бўлиши мумкин, бироқ бу ҳуқуқни амалга ошириш бошқа халқларнинг ҳуқуқларини, манфаатларини, тинчлигини бузиш ҳисобига амалга оширилмаслиги керак.

Шу ўринда «титул миллат» ва «этник(миллий) камчилик» ту-шунчаларини ажратиш зарур. «Титул миллат» бу –ўзининг мустақил давлатини тузган, ташкил топган давлатга ўз номини, тилини бера- диган халқдир. Бироқ давлат таркибига «титул миллат» дан бошқа ҳам миллат ва элатлар киради. Улар ҳам ўз навбатида икки типга ажралади: Биринчи типга ўзининг асл ватанида яшайдиган, бироқ мазкур давлат ҳудудидан ташқарида ўз давлатига эга бўлмаган этнослар ёки этноснинг бир қисми киради. Мазкур этник камчиликлар бошқа этнослар каби ташқи сиёсий ўз тақдирини ўзи белгилашга ҳақли. Этник камчиликка нисбатан бу ҳуқуқ унинг давлатдан ажралиб чиқиб, ўз миллий давлатини тузиш ёки бошқа бир давлатга, унинг розилиги билан қўшилиш ҳуқуқини англатади. Иккинчи типга эса муайян давлат ҳудудида яшайдиган ва ушбу давлат ҳудудидан ташқарида ўз сиёсий давлатчилигига эга бўлган, ҳамда ўша давлатда мазкур этнос камчиликни ташкил этадиган этнослар киради. Башарти бундай этник камчиликнинг яшаб турган ҳудуди унинг асл тарихий ватани бўлса, бу ҳолда у ташқи сиёсий ўз ҳуқуқини ўзи белгилаш ҳуқуқига эга. Башарти яшаб турган ҳудуд мазкур этнос учун тарихий ватан ҳисобланмай, балки «титул миллат» учун ватан ҳисобланса, бу ҳолда у бундай ҳуқуқга даъво қила олмайди. Айни пайтда барча этник камчилик ички ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига эга. Этник камчиликнинг ўз миллий давлатини тузишга бўлган ҳуқуқи мазкур этник камчилик истиқомат қиладиган давлат суверенитети билан чекланади. Оқибатда муайян коллизия ҳолати юзага келади. Этник камчилик томонидан ташқи сиёсий ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи маълум бир давлатдан унинг муайян бир қисмининг чиқиб кетиши - сецессия ни англатади. Аслида сецессия умумий қоидага кўра, мазкур суверен давлатнинг розилигисиз мумкин эмас. Жумладан, федерация субъекти федерация розилигисиз ундан чиқиб кетиши мумкин эмас. Шу боис, давлат ичида этник камчиликнинг ўз тақдирини ўзи белгилаши варианти ҳозирги замонда кўпроқ мақсадга мувофиқ.

Этник камчиликнинг давлат ичида сецессиясиз ўз сиёсий тақдирини ўзи белгилашининг мақсади - мавжуд давлат ҳудуди доирасида ўзини ўзи бошқаришга эга бўлишидир. Бу ҳолда этник камчилик зич яшайдиган ҳудудда марказий органлар билан муносабатларда мустақил бўлган давлат ҳокимияти органларини ташкил этишни англатади. Бундай мустақилликка марказий ва ўзини ўзи бошқариш органлари ўртасида ваколатларни конституциявий чегаралаш орқали эришилади. Унитар давлатда миллий камчиликнинг ўзини ўзи бошқариши шакли бу этноҳудудий автономия, яъни муайян маъмурий-ҳудудий бирликларга этник принципга кўра мустақиллик беришдир. Муаммонинг бошқа ечими -федератив давлат тузилиши бўлиб, унинг доирасида этник камчилик томонидан федерация субъектлари тузилади. Айни пайтда федерациянинг бошқа субъектлари ҳудудий принцип бўйича тузилади. РФ мана шундай аралашган, яъни ҳудудий-этник принципга асосланган ҳолда тузилган. Шу тариқа этник камчиликнинг ички ўз тақдирини белгилаши унитар давлатда автономия, федератив давлатда федерация субъекти ташкил этиш орқали амалга оширилади. В.А.Четверниннинг таъкидлашича, давлат сецессияга қарши туриши мумкин, бироқ ички ўз тақдирини ўзи белгилашни рад эта олмайди, зеро бунда мазкур давлатнинг суверенитетига дахл қилин- майди. Фақат бу ҳолда суверен давлатнинг розилиги талаб этилади. Этник камчиликнинг давлат ичида ўз тақдирини ўзи белгилашини амалга оширишда икк шартга риоя этиш керак бўлади: - инсоннинг индивидуал ҳуқуқларининг бузилишига олиб келмаслиги керак; - бошқа этник гуруҳларнинг ҳуқуқлари бузилмаслиги керак. Мабода этник камчилик аҳолининг оз қисмини ташкил этадиган бўлса, бу ҳолда суверен давлат ички сиёсий ўз тақдирини белгилаш ҳуқуқига эътироз билдириши мумкин. Бу ҳолда этник камчилик ноҳудудий этномаданий

автономия шаклида ўз тақдирини ўзи белгилаши мумкин. Бу шаклда давлат ҳокимиятининг марказий, минтақавий органларида вакиллик кафолатланади. Шундай қилиб, давлатнинг субстанциявий элементи - миллат, яъни сиёсий- ҳуқуқий умумлашма-бирлик бўлиб, у ташқи сиёсий ўз тақдирини белгилаш натижасида вужудга келади ва унинг доирасида этник гуруҳларнинг ички ўз тақдирини белгилаш ҳуқуқи амалга оширилиши мумкин. Давлатнинг ҳудудий элементи Давлат ҳокимияти муайян ҳудудга эмас, балки ушбу ҳудудда жойлашган аҳолига ўз ҳокимий таъсирини ўтказади. Давлатнинг ҳудудий элементи бу муаяйн макон бўлиб, унинг доирасида маълум бир давлатнинг ҳокимияти ҳаракатда бўлади, бу маконни ушбу ҳокимият фуқароларнинг ҳаётий макони сифатида ҳимоя қилади. Давлатнинг ҳудудий элементи унинг субстанциявий элементи билан узвий боғлиқдир. Давлатнинг ҳудудий элементи бу муайян ҳудуд бўлиб, унга нисбатан давлатни ташкил этган тегишли этнос ватанга эга бўлиш ҳуқуқига эга. Давлат ҳудудини ўзгартириш ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи шакллангунига қадар фақат куч йўли билан содир бўлган. Шу муносабат билан оккупация, аннекция, цессия ва адъюдикация каби тушунчаларни қараб чиқишга зарурат бор. Оккупация (лот. occupatio - эгаллаб олиш, эгаллаш)- бирон-бир бошқа давлатга тегишли бўлмаган (гўёки эгасиз ҳисобланувчи) ҳудудни эгаллаб олишдир. Колонистлар европа миллатига мансуб бўлмаган аборигенлар жойлашган ҳудудларни «ҳеч кимники» деб ҳисоблаб, узоқ вақт давомида амалда эгаллаб турганлиги боис, европа давлатига «оккупация» йўли билан қўшиб олинишини тўғри йўл ҳисоблашган. Таъкидлаш жоизки, бундай йўл бугунги кунда халқаро ҳуқуқда мавжуд бўлган тушунчалар occupatio belloca ва occupatio pacifica билан ҳеч қанақа алоқаси йўқ. О ccupatio pacifica бу муайян бир давлат томонидан бошқа давлат ҳудудини ўз ҳудуди таркибига расман киритмаган ҳолда босиб олишини англатади.

Аннексия (лот. annexio -қўшиб олиш) - бу шартномага асосланмаган ҳолда бир давлат томонидан бошқа давлат ҳудудини ўзига қўшиб олишдир. Ҳозирги замонда оккупация ва аннексия ҳолатлари ҳақида гап кетганда, бирон- бир давлат ҳудудининг амалда de facto кенгайиши назарда тутилади, чунки бу икки ҳолатда бошқа давлат ҳудудини ўзига қўшиб олиш учун юридик асос етарли эмас, зеро бу масала сўзсиз тегишли ҳудудда яшаётган аҳолининг сиёсий ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи орқали амалга оширилади. Бир давлат ҳудудининг иккинчисига шартнома асосида ўтиши цессия (лот. Cessio -расмий ён босиш, бошқа шахсга ўз ҳуқуқини ўтказиш) ҳисобланади. Кўпинча цессия икки давлат ўртасидаги уруш тинчлик шартномаси билан тугаши натижасида юз бериши мумкин. Маълумки, бу ҳолда аҳолининг давлатга мансублиги ўзгариши мумкин, шу боис аҳолига фуқаролик танлаш ҳуқуқи - оптация имкони берилади. Адъюдикация (лот. adjudicatio - бериш, тақдирлаш) бунда низоли ҳудуд ваколатли халқаро суд қарорига мувофиқ тегишли давлатга ўтказилади. Бундай ёндашув бугунги халқаро ҳуқуқ нормаларига мос келмайди. Демак, давлат ҳудуди ўзгаришининг икки йўли –куч орқали ва ҳуқуқ асосидаги йўллар бўлиб, уларни ажратиш мезони мунозарали ҳудуд аҳолисининг сиёсий иродаси ҳисобланади. Шундай қилиб, давлатнинг ҳудудий элементи давлатни белгиловчи муҳим омиллардан бири бўлиб қолмоқда. Давлатнинг институциявий элементи Давлат бу эркинликнинг институциялашган шакли ёки давлат бу сиёсий институциядир. Жамият ривожланган сари давлатнинг институциявий-ҳуқуқий табиати янада намоён бўла боради. Давлат суверенитети нинг ҳозирги замон тушунчаси бу ҳуқуқга бўйсунган давлат ҳокимиятнинг устунлиги ва мустақиллиги, давлат ваколатлари доирасида куч ишлатишга бўлган монопол ҳуқуқи ҳамда халқаро ҳуқуқий тартибот доирасида унинг мустақиллигидир.

Ички давлат суверенитети бу-давлатнинг бошқа ҳуқуқ субъектларига нисбатан уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини тан олиш ва риоя этиш мажбурияти билан чекланган мажбурлов қўллаш ҳуқуқи ҳисобланади. Инсоннинг табиий ва ажралмас ҳуқуқлари доктринасига кўра ҳозирги замон жамиятида индивидлар эркинлиги давлат ҳокимиятига нисбатан бирламчи бўлиб ҳисобланади ва инсон эркинлигидан давлат ҳокимиятининг ваколатлари келиб чиқади. Инсон ҳуқуқлари борасида халқаро умумэътироф этилган тамойилларга содиқ Ўзбекистоннинг Асосий қонунида «биринчи навбатда шахс манфаатларининг давлат манфаатидан устун этиб белгиланганлиги, инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари энг олий қадрият сифатида муҳрлаб қўйилганлиги» ни кўрсатиш зарур. Шундай қилиб, давлатнинг институциявий элементи муайян давлатда олий ҳокимиятнинг ташкил этилишини англатади ва у фақат давлат суверенитетини эътироф этади (В.Четвернин).

Адабиётлар рўйҳати : 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқти- содий истиқболининг асосий тамойиллари. Т.: «Ўзбекистон».1995. 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т. :Ўзбекистон. 1992. Ўзбекистон:миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1.-Т.: 1996.-44-б. 3. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том. -Т.: «Ўзбекистон», 1996, 53- бетлар 4. Бизнинг бош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон.2005.74-б. 5. Каримов И.А.Ўзбекистон демократик тараққиётнинг янги босқичида.Т.:Ўзбекистон.2005.70-бет . 6. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ва манфаатлари -энг олий қадриятдир. Халқ сўзи.2005 йил 8 декабр. 7. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил, 17 феврал. 8. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.:Адолат 2001. с.

Похожие

Давлатнинг моҳияти ва белгилари

Давлатнинг шакли ва функциялари муаммолари

Давлатнинг асосий функциялари

Конституция тушунчаси ва моҳияти

Давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти