Давлат ва хужалик бошкарув органлари юридик хизмати фаолиятининг асосий йўналишлари - Юриспруденция - Рефераты

Давлат ва хужалик бошкарув органлари юридик хизмати фаолиятининг асосий йўналишлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131 KB

Давлат ва хўжалик бошқарув органлари юридик хизмати фаолиятининг асосий йўналишлари Режа: 1. Бошқарув органлари фаолиятида қонунийликни таъминлашда юридик хизматнинг роли 2. Юридик хизматнинг ҳуқуқ ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш фаолиятида иштироки 3. Тармоқда бозор муносабатларини жорий этиш жараёнида юридик хизматнинг иштироки 4. Юридик хизматнинг шартнома ва талабнома-даъво ишларини ташкил қилишдаги иштироки 5. Юридик хизматнинг мулкни сақлашни таъминлашдаги ҳамда давлат мулкини хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқаришдаги иштироки

Юридик хизматнинг республика ва маҳаллий давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органлари фаолиятида қонунийликни таъминлаш борасидаги ишлари – унинг энг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Юридик хизматнинг бу соҳадаги фаолияти қуйидаги функцияларни – ташкилий, назорат, ҳуқуқий тарбия, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва юридик амалиёт бўйича маълумотнома ишларини олиб бориш билан амалга оширилади. Юридик хизматнинг ташкилий функцияси – қонунийликни таъминлаш бўйича ҳамда ҳуқуқий ишлар даражасини ривожлантиришга қаратилган чора-тадбирларни ишлаб чиқишни ўз ичига олади. Давлат ва хўжалик бошқаруви органлари юридик хизматининг бу функцияси марказий ёки ишчи аппаратида, шунингдек, бошқарув органи тизимида ёки таркибида бўлган хўжалик юритувчи субъектларнинг қонунчиликни тўғри қўлланилишини таъминлашга қаратилади ва амалга оширилади. Масалан, бирорта йўналиш бўйича Президент фармони, қарори ёки Вазирлар Маҳкамасининг қарори қабул қилинса ва шу норматив-ҳуқуқий ҳужжат муайян вазирликка тегишли бўлса, шу вазирликнинг юридик хизмати уни ижро этиш юзасидан амалга ошириладиган чора-тадбирларда иштирок этади. Мисол учун, 2006 йил 9 январда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Мева-сабзавотчилик ва узумчилик соҳасида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-3709-сонли Фармони ҳамда 2006 йил 11 январда “Мева-сабзавотчилик ва узумчилик соҳасини ислоҳ қилиш бўйича ташкилий чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-255-сонли Қарори қабул қилинди. Мазкур фармон ва қарорда кўтарилган масалалар бевосита қишлоқ хўжалиги соҳаси билан боғлиқ бўлганлиги учун уларни ижро этиш юзасидан 2006 йил 18 январда Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирининг 13-сонли буйруғи билан “Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкатлари)нинг боғ ва узумзорларини сотиш тартиби тўғрисида”ги Низом тасдиқланди. Мазкур

Низом вазирликнинг юридик хизмати томонидан ёки унинг иштирокида ишлаб чиқилган. Юридик хизматнинг назорат функцияси – у бажарадиган вазифалар ҳажми ва ваколат доираси бўйича асосий функция ҳисобланади. Юридик хизмат тўғрисидаги қонунчиликнинг ривожланиши унинг қонунийликни таъминлашга қаратилган фаолиятида мустақиллигини кучайтиришга йўналтирилаётганлигини кўрсатмоқда. Натижада юридик хизмат ходимлари нафақат республика ва маҳаллий давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органлари раҳбарларига ёки бошқа мансабдор шахсларга ҳуқуқий масалаларда маслаҳатлар беради, балки қонунчиликка риоя қилиш устидан назорат қилиш функциясини ҳам кенг кўламда амалга оширади. Юридик хизмат республика ва маҳаллий давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органлари фаолиятига тааллуқли бўлган барча қонунлар ва қонун ости ҳужжатларини, шу жумладан ўзларининг локал ҳужжатлари ижроси устидан назоратни олиб боради. Юридик хизматни назорат функцияси – ички идоравий назоратнинг таркибий қисми ҳисобланиб, у қуйидаги воситалар орқали амалга оширилади: 1) юридик хизмат республика ва маҳаллий давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органлари раҳбарларига имзолаш учун тақдим қилинаётган буйруқлар ва ҳуқуқий мазмундаги бошқа ҳужжатлар лойиҳаларининг қонунга мувофиқлигини текширади ва уларга виза қўяди. Идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг амалдаги қонунларга мувофиқлигини юридик хизмат томонидан олдиндан текширилмасдан чиқарилишига йўл қўйилмайди; 2) республика ва маҳаллий давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органлари, уларнинг тизими ёки таркибий бўлинмалари раҳбарлари томонидан чиқарилган ҳуқуқий мазмундаги ҳужжатлар қонунга мувофиқлиги нуқтаи назаридан текширилади ёки ўрганилади. Бунда асосан юридик кучга кирган ҳужжат текширилади ва бундай ҳужжатнинг қонунга

зидлиги аниқланса, юридик хизмат томонидан тегишли чоралар кўрилади, яъни тегишли раҳбарга бу ҳақида ахборот берилади; 3) давлат ва хўжалик бошқаруви органи тизими ва таркибидаги хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқий ишларининг аҳволини текширади. Масалан, хўжалик шартномаларини тузиш, бажариш, ўзгартириш ва бекор қилишнинг белгиланган тартибига риоя этилишини, шунингдек талабнома билдириш ва уни кўриб чиқиш тартибига риоя этилишини назорат қилиш, давлат ва хўжалик бошқаруви органлари ва унинг таркибий бўлинмаларида қонунчиликка риоя қилинишини ўрганиш ва умумлаштириш юридик хизматнинг функциясига киради. Мазкур ишларни такомиллаштириш бўйича таклифлар тайёрлаб, бошқарув органи раҳбарияти ва ҳайъатига киритади. Юридик хизмат давлат ва хўжалик бошқаруви органлари ва унинг тизимига кирувчи хўжалик юритувчи субъектларнинг раҳбарлари ва ходимларининг ҳуқуқий тарбия ишида фаол иштирок этади ҳамда унинг ташкилотчиси бўлиб ҳисобланади. Мансабдор шахслар ва ходимларни ҳуқуқий тарбия хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида қонунийликни таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Юридик адабиётларда ҳуқуқий тарбиянинг қуйидаги асосий шакллари фарқланади: - ҳуқуқий таълим (ўқитиш ёки ўқиш); -ҳуқуқий тарғибот (оғзаки ва оммавий ахборот воситалари орқали); -қонунлар ва юридик амалиётнинг тарбиявий таъсири; -ҳуқуқий ташвиқот; -ҳуқуқий ахборот бериш; -шахсий ҳуқуқий тарбиявий иш. Ҳуқуқий тарбия шакллари дарсликнинг 9 бобида батафсил баён қилинади. Юридик хизматнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва юридик амалиёт бўйича маълумотнома ишлари ўз ичига қуйидагиларни олади:

а) норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар фондини ташкил қилиш; б) таркибий бўлинмаларни норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар матни билан таъминлаш; в) норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга киритилган ўзгартиш ва қўшимчаларни белгилаб бориш, бекор қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни фойдаланишдан чиқариш ва бу ҳақда таркибий бўлинмаларни хабардор қилиш; г) суд амалиёти материалларини йиғиш; Хулоса қилиб айтганда юридик хизматнинг республика ва маҳаллий давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органлари фаолиятида қонунийликни таъминлаш борасида олиб борадиган ишлари - қонун устунлигини – яъни давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқароларнинг Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўришларини таъминлашга хизмат қилади. 2. Юридик хизматнинг ҳуқуқ ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш фаолиятида иштироки Ҳуқуқ ижодкорлиги ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий, бошланғич бўғини ҳамда ҳуқуқий ишларнинг муҳим таркибий қисми бўлиб ҳисобланади. Вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоралар ўз ваколатлари доирасида буйруқлар ва қарорлар шаклида норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилади. Низомлар, қоидалар ва йўриқномалар тарзида қабул қилинадиган норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар мазкур буйруқ ҳамда қарорлар билан тасдиқланади. Давлат бошқаруви органларининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиш ваколатига эга эканлиги Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрдаги “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунида бевосита ўз аксини топган. Бундан ташқари мазкур ваколат давлат бошқаруви органларининг Низомларида ҳам ўз ифодасини топган. Масалан, Вазирлар

Маҳкамасининг 2004 йил 7 майдаги 215-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги тўғрисида”ги Низомда агентлик ўз ваколатлари доирасида вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилишга ҳақли эканлиги белгилаб қўйилган. Бундан ташқари, Низомда агентликнинг алоқа ва ахборотлаштириш, радиочастота спектридан, электрон рақамли имзодан фойдаланиш, миллий ахборот макони мониторинги соҳасидаги фаолият масалалари юзасидан норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига киритиш ваколатига эга эканлиги белгилаб қўйилган. Вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари ва қарорлари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида ҳамда уларни ижро этиш учун қабул қилинади. Вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари бир неча вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоралар билан биргаликда ёки уларнинг биттаси томонидан бошқалари билан келишилган ҳолда қабул қилиниши мумкин. Вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг тармоқ бўлинмалари ва ҳудудий органлари норматив-ҳуқуқий тусдаги ҳужжатлар қабул қилишга ҳақли эмас, бироқ қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. “Ўзбекистон Республикасининг давлат бошқарув органлари ва корхоналардаги юридик хизмат тўғрисида”ги Низомга мувофиқ давлат бошқаруви органларининг юридик хизмати қонун ҳужжатларини такомиллаштириш бўйича таклифларни ишлаб чиқади, шунингдек, қонун лойиҳаларини, ҳукуматнинг қарор ва фармойиши лойиҳаларини ҳамда тегишли вазирлик, давлат қўмитаси ва идораси томонидан ишлаб

чиқиладиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳаларини тайёрлашда иштирок этади. Бунда юридик хизмат қонун ҳужжатларини тайёрлаш, муҳокама этиш, уларнинг ижросини назорат қилиш қоидаларига ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳужжатларини имзолаш ва нашр учун тақдим этишга тайёрлаш тартибига асосланади. Низомга мувофиқ идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг амалдаги қонунларга мувофиқлигини юридик хизмат томонидан текширилмасдан чиқарилишига йўл қўйилмайди. Давлат бошқаруви органларида юридик хизматнинг идоравий ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнидаги иштирокини уч йўналишга ажратиш мумкин, яъни: биринчиси , норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасини бевосита юридик хизматнинг ўзи томонидан ёки айрим ҳолларда муайян бўлимлар билан биргаликда тайёрлаши ; иккинчиси , бошқа бўлим ёки бўлинма ходимларига норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасини тайёрлашда кўмаклашиш ; учинчиси , норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаларини ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш. Юридик хизмат асосан мазмуни бутунлай ҳуқуқий характерда бўлган ёки ишлаб чиқилиши фақатгина унинг ваколатига кирадиган норматив- ҳуқуқий ва бошқа ҳужжатларнинг лойиҳаларини тайёрлайди. Масалан, давлат бошқарув органининг юридик бўлими унга бўйсунувчи корхона ва ташкилотларда ҳуқуқий ишларнинг ҳолатини текшириш натижалари бўйича буйруқ лойиҳасини тайёрлаши ёки тармоқда хўжалик шартномаларини тузиш бўйича услубий қўлланма ишлаб чиқиши мумкин. Шунингдек, юридик хизмат моддий бойликларнинг сақланиши ҳолати бўйича ёки меҳнат интизомига ва меҳнат қонунчилигига риоя этилиши юзасидан кадрлар бўлими билан биргаликда ҳайъат қарорлари лойиҳаларини ишлаб чиқиши ёки тақдим этиши мумкин.

Юридик хизмат лойиҳаларни тайёрлашда таркибий бўлимларга ҳуқуқий масалалар бўйича зарур бўлган ёрдамни кўрсатади. Лойиҳани ишлаб чиқишдан аввал, юридик хизмат ёрдамида ишлаб чиқиладиган лойиҳанинг мавзуига оид бўлган қонунлар, Президент фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, илмий адабиётлар ва даврий нашрлар, амалдаги норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни қўллаш амалиёти ва агарда мавжуд бўлса социологик ва бошқа тадқиқот материалларини ўрганиш ташкил этилади. Ҳозирги пайтда, ҳатто, ишлаб чиқилаётган лойиҳанинг мазмунидан келиб чиққан ҳолда халқаро шартномаларни, чет эл қонунчилигини ва шу каби бошқа ҳужжатларни ўрганиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Барчага маълумки бошқарув органлари ҳуқуқий характерга эга бўлган турли ҳужжатларни (яъни қарорлар, буйруқлар, фармойишлар, низомлар, йўриқномалар, қоидаларни) қабул қилишади. Айнан норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг қайси шаклини танлашлик бошқарув органларининг таркибий бўлими ёки бўлинмаларига қийинчилик туғдиради ва ушбу вазиятда уларга юридик хизмат кўмаклашади. Норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасини ишлаб чиқиш асосан унда ҳал этилиши лозим бўлган масала бошқарув органининг қайси таркибий бўлимининг фаолият доирасига тааллуқли бўлса шунга топширилади. Ушбу бўлим ёки бўлинма лойиҳани асосий ижрочиси бўлиб ҳисобланади ва уни тайёрлаш бўйича жавобгардир. Жуда муҳим ва мураккаб лойиҳаларни тайёрлаш учун комиссия, яъни ишчи гуруҳини тузиш тавсия этилади. Ушбу ҳолатда лойиҳани тайёрлаш учун масъул бўлган мансабдор шахслар доираси аниқланади. Зарурият бўлган ҳолларда лойиҳани ишлаб чиқиш олимлар ва тажрибали мутахассислар жалб этилади. Идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқишда хўжалик ва ижтимоий-маданий соҳадаги, тармоқ бошқарувидаги ҳуқуқий бошқарув ишларини яхшилаш, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг тизимини такомиллаштириш, аввал қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни

тартибга солиш ва уларнинг сонини кўпайиб кетмаслиги зарурлигига эътиборни қаратиш лозим. Идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар корхона, ташкилот ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини чеклаб қўймасликлари керак. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳалари қонунларни қўллаш амалиётини умумлаштириш асосида ёки бошқарув органининг ваколатига кирувчи вазифаларни ҳал этиш билан боғлиқ бўлган масалалар юзасидан қабул қилинади. Бошқарув органи юридик хизматининг ҳуқуқ ижодкорлигида иштирок этишининг асосий шакли бу – ҳуқуқий экспертизадир . Ҳуқуқий экспертиза қуйидаги элементлардан иборат: қонунийликни текшириш, матнни ҳуқуқий ва умумий таҳрирлаш, норматив-ҳуқуқий ҳужжат шаклининг белгилаб қўйилган талабларга жавоб бериши, норматив-ҳуқуқий ҳужжатга манфаатдор шахслар томонидан виза қўйиш тартиби, норматив-ҳуқуқий ҳужжат юбориладиган шахслар рўйхати. Юридик хизмат тўғрисидаги низомга мувофиқ бошқарув органининг юридик хизмати раҳбарларга имзолаш учун тақдим қилинаётган буйруқлар ва бошқа ҳуқуқий тусдаги ҳужжатлар лойиҳаларининг қонунчиликка мувофиқлиги учун жавоб беради ва уларга виза қўяди. Демак, юридик хизматнинг ҳуқуқий ишнинг ушбу қисмидаги асосий вазифаси норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни ва бошқа ҳуқуқий тусдаги ҳужжатларнинг қонунийлигини таъминлаб беришдан иборат. Ҳуқуқий тусдаги ҳужжатлар дейилганда, нафақат норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар (йўриқномалар, низомлар) тушунилади, балки норматив характерга эга бўлмаган буйруқ ва фармойишлардан ҳам тушунилади. Масалан, ходимни ишга қабул қилиш, меҳнат шартномасини бекор қилиш, ходимга таътил бериш каби буйруқлар норматив характерга эга бўлмай, балки муайян шахсгагина тааллуқли бўлади. Юридик хизмат буйруқларнинг ёки бошқа ҳуқуқий тусдаги ҳужжатлар лойиҳаларини таҳлил этаётганда қуйидагиларга эътибор қаратиши лозим:

-мазкур ҳужжатни қабул қилиш зарурлиги етарли даражада асослантирилганми; -бошқарув органи мазкур ҳужжатни қабул қилиш ваколатига эгами; -у амалдаги қонунчиликка зид эмасми; -ундаги ҳаволаки нормалар тўғри қўйилганми; -ушбу масала юзасидан аввал идоравий ҳужжат қабул қилинганми; -лойиҳада назарда тутилган ҳуқуқий чоралар асослантирилганми; -ҳужжатнинг шакли тўғри танланганми; -янги ҳужжат қабул қилиниши муносабати билан аввалги ҳужжатларга ўзгартириш ва қўшимча киритиш ёки уларни бекор қилиш масалалари унда ёритилганми. Юридик хизматнинг ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси билан ишлашдаги фаолиятининг асосий мазмунини ҳ уқуқий таҳрир қилиш ташкил этади. Юридик хизмат томонидан матнни таҳрир қилишдан мақсад ҳуқуқий ҳужжатни тушунарли бўлмаган, ноаниқ ифодалардан холи қилиш ва ундаги қоидаларни турлича талқин қилиш имкониятини бартараф этишдан иборат. Асосий ижрочи томонидан тайёрланган лойиҳа тегишли таркибий бўлинмалар билан, зарур бўлган ҳолларда манфаатдор вазирлик, давлат қўмиталари ва идоралар билан келишилади. Лойиҳада манфаатдор шахсларнинг визаси мавжуд бўлгандагина у келишилган ҳисобланади. Агарда манфаатдор шахсларнинг лойиҳа мазмуни бўйича эътирозлари бўлса, улар эътирозларини ва таклифларини ёзма равишда тақдим этадилар. Тайёрланган лойиҳа тегишли таркибий бўлинмалар билан келишилганидан сўнг, амалдаги қонунчиликка мувофиқлигини таҳлил этиш учун юридик хизматга топширилади. Юридик хизмат, агарда лойиҳа тегишли тартибда келишилмаган ва унда манфаатдор шахсларнинг визаси мавжуд бўлмаса ёки лойиҳа юзасидан келишмовчилик туғилган бўлса ва уни манфаатдор шахслар билан ҳал этиш имкони мавжуд бўлмаса, лойҳага виза қўймасдан, мазкур масалани қонуний ҳал этиш бўйича ўз мулоҳазасини билдиради ёҳуд лойиҳани тегишли бўлинмалар билан келишиш учун қайтариб юборади.

Ҳуқуқни қўллаш фаолияти ҳуқуқ ижодкорлиги билан бевосита боғлиқ бўлиб, у ҳуқуқий ишларнинг алоҳида бир қисмини ташкил қилади. Давлат бошқаруви органлари ҳуқуқни қўллаш фаолиятида уларнинг низомлари муҳим аҳамиятга эга, чунки унда ушбу органлар ўзларининг соҳасига тегишли бўлган қонун ҳужжатларини тўғри қўлланилиши учун масъуллиги белгилаб қўйилган. Ҳуқуқни қўллаш фаолиятининг натижаси бўлиб ҳуқуқни қўлловчи ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш ҳисобланади. Ҳуқуқ ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш фаолиятида қабул қилинадиган ҳужжатлар умумий табиатга эга. Шу билан бирга уларнинг ўзига хос бўлган хусусиятларга ҳам мавжуд. Қуйидагилар норматив-ҳуқуқий ва ҳуқуқни қўллаш ҳужжатларининг бир-биридан ажратиб турувчи мезонлар ҳисобланади: уларнинг вазифалари, қабул қилиш ва қонуний кучга кириш тартиби, ички таркиби ҳамда ташқи кўриниши(номи). Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар асосида ва уни ижро этиш юзасидан қабул қилинадиган ҳуқуқни қўлловчи ҳужжатларни ижтимоий муносабатларга индивидуал ҳуқуқий таъсир этиш воситаси сифатида ҳисобламоқ керак. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг асосий вазифаси ҳуқуқ ижодкорлиги, яъни ҳуқуқий нормаларни белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишдан иборат. Агарда ҳуқуқий норма ижтимоий муносабатларни ифодаловчи расмий, норматив, давлат-ҳокимият воситаси сифатида намоён бўлса, ҳуқуқни қўлловчи ҳужжат муайян хусусий ҳолат учун тааллуқли бўлган индивидуал ҳужжат ҳисобланади. Ҳуқуқни қўллашда юридик хизмат фаол иштирок этиши ва фақатгина маслаҳатлар бериш билан чекланиб қолмаслиги зарур. Ҳуқуқни қўллаш жараёнида юридик хизмат томонидан қонунчиликни қўллаш бўйича тушунтиришлар бериш ва услубий тавсиялар ишлаб чиқиш муҳим ўрин эгаллайди. Қонунчиликни бир хилда ва тўғри қўллаш учун доимо зарур бўлган ҳужжатлар намуналарини (бланкалар, шакллар ва ҳ.к.) ишлаб чиқилади (масалан, ходим ишдан бўшаётганда тўлдирадиган ҳужжатларнинг

намуналари). Бундай намуналарнинг мавжудлиги хўжалик юритувчи субъект раҳбарини тезда ва тўғри қарорлар қабул қилишини таъминлайди. 3. Тармоқда бозор муносабатларини жорий этиш жараёнида юридик хизматнинг иштироки Тармоқда бозор муносабатларини жорий этишда юридик хизмат асосий тузилма бўлиб ҳисобланади, чунки бозор муносабатларининг ҳуқуқий асосларини ва моҳиятини бошқа соҳа вакилларидан кўра юридик хизмат ходимлари яхши ўзлаштириб олган бўлади. Тармоқда бозор муносабатларини жорий этиш ҳар бир давлат ва хўжалик бошқаруви органлари фаолиятининг хусусиятларидан келиб чиқади. Юридик хизматнинг тармоқда бозор муносабатларини жорий этишдаги роли бозор муносабатларини ўрнатишга қаратилган қонунлар, Президент фармонлари ва қарорларини, Вазирлар Маҳкамаси қарорларини тегишли даражада ижро этилишини таъминлаш, тармоқда бозор муносабатларини жорий этувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилиш, шартномавий муносабатларни ривожлантириш, муайян фаолият турлари бўйича тадбиркорлик субъектларига лицензиялар бериш ҳамда мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнларини ҳуқуқий жиҳатдан таъминлашда ўз ифодасини топади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 24 мартдаги “Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида”ги ПФ-3226 сонли Фармонига мувофиқ фермер хўжаликлари истиқболда асосий қишлоқ хўжалик маҳсулоти ишлаб чиқарувчи субъект бўлиб қолиши ва ер майдонлари фермерларга танлов асосида эллик йилгача узоқ муддатли асосда, ижара муддати давомида мерос қилиб қолдириш ҳуқуқи билан ижарага фойдаланиш учун берилиши белгилаб қўйилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 24 декабрдаги “2005-2007 йилларда фермер хўжаликларини жадал

ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори билан эса маҳаллий давлат ҳокимияти органлари Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ҳамда Фермер хўжаликлари уюшмаси билан биргаликда ширкат хўжаликларини фермер хўжаликларига айлантиришда ғолибларни аниқлашда холисликни таъминлаш ва талабгорлар ўртасида очиқ ва ошкора танловлар ўтказилиши учун чора-тадбирлар кўришлари лозимлиги белгилаб қўйилди. Юқорида назарда тутилган фармон ва қарорлар бевосита қишлоқ хўжалиги соҳасида бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган. Ушбу фармон ва қарорларнинг ижросини таъминлаш ҳамда тармоқда бозор муносабатларини ривожлантириш учун Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг юридик хизмати вазирликнинг тегишли бўлимлари ва бошқа манфаатдор ташкилотлар билан биргаликда бир нечта норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқишда ва уларни ҳуқуқий экспертизадан ўтказишда иштирок этди. Ушбу норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардан бири Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2005 йил 4 январдаги 1-сонли буйруғи билан тасдиқланган “Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхонаси негизида фермер хўжалиги ташкил этишда танлов ғолибларини аниқлаш тўғрисида”ги Низом киради. Мазкур Низом билан қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхоналари негизида фермер хўжаликларини ташкил этиш бўйича танлов ўтказиш ва ғолибларни аниқлаш тартиблари белгилаб берилди. Юридик хизмат фақатгина норматив-ҳуқуқий ҳужжатни ишлаб чиқиш ва уни ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш билан чекланиб қолмасдан, мазкур норматив-ҳуқуқий ҳужжатни тегишли даражада ижро этилишини таъминлашда ҳам иштирок этиши лозим. Норматив-ҳуқуқий ҳужжат ижросини таъминлаш фақатгина унинг ижросини назорат қилиш орқали эмас, балки мазкур норматив-ҳуқуқий ҳужжат тегишли муносабатларни етарли даражада ва тўлиқ тартибга солаётганлигини аниқлаш йўли билан

амалга оширилади. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатдаги камчиликлар эса асосан уни қўллаш жараёнида дарҳол намоён бўлади. Масалан, “Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхонаси негизида фермер хўжалиги ташкил этишда танлов ғолибларини аниқлаш тўғрисида”ги Низомнинг 3-бандида танловда иштирок этиш ҳуқуқига қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхонасининг аъзолари, фаолият кўрсатаётган фермер хўжаликларининг бошлиқлари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг бошқа фуқаролари эга эканлиги кўрсатиб қўйилган. Низомнинг 23-бандида энг кўп якуний балл тўплаган талабгор танлов ғолиби деб эълон қилиниши айтилиб, агарда барча шартлар бўйича тенг балл тўпланган ҳолларда қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхонаси аъзосига имтиёз берилиши белгиланган. Бироқ Низомда қишлоқ хўжалиги корхонаси аъзоси бўлмаган талабгорларнинг баллари тенг бўлиб қолган ҳолларда танлов ғолибини аниқлаш тартиби ўз ифодасини топмаган. Оқибатда Низомдаги айнан мана шу камчилик танлов натижалари бўйича низолар келиб чиқишига олиб келган. Шунинг учун ҳам юридик хизмат бундай ҳолларда норматив-ҳуқуқий ҳужжатдаги камчиликларни унга тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш орқали дарҳол бартараф этиш чораларини кўрмоғи лозим. Акс ҳолда мазкур салбий ҳолатлар тармоқда бозор муносабатларини ривожлантиришга салбий таъсир кўрсатади. Тармоқда бозор муносабатларини жорий этишнинг усулларидан бири шу тармоқда шартномавий муносабатларни ривожлантиришдир. Бироқ шартномавий муносабатлар давлат бошқаруви органларидан кўра, кўпроқ хўжалик бошқаруви органларида учрайди. Шунинг учун ҳам хўжалик бошқаруви органларининг юридик хизмати тармоқдаги хўжалик юритувчи субъектларда шартномавий муносабатларни ривожлантириш бўйича тегишли ишларни бажармоғи лозим, яъни хўжалик шартномаларини тузиш, ижро этиш, ўзгартириш, бекор қилиш тартиби, ҳақиқий эмас деб топиш оқибатлари, уни ижро этмаслик оқибатлари ва ижросини таъминлаш чоралари бўйича тушунтириш ишларини олиб бориши керак.

Бироқ айрим қонун ҳужжатлари билан муайян давлат бошқаруви органларига тармоқда шартномавий муносабатларни ривожлантириш бўйича вазифалар юклатилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги “Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида шартномавий муносабатларни такомиллаштириш ва мажбуриятлар бажарилиши учун томонларнинг жавобгарлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 383-сонли Қарорига мувофиқ Адлия ҳамда Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирликларига қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари билан тузилган шартномаларни тайёрлов ва хизмат кўрсатувчи ташкилотлар томонидан бажарилиши устидан тизимли назорат ўрнатиш вазифаси юклатилди. Демак, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг юридик хизмати томонидан тегишли чора-тадбирлар кўрилиши мазкур вазифани лозим даражада ижросини таъминлашга хизмат қилади. Тармоқда бозор муносабатларини жорий этиш давлат бошқаруви органлари (вазирликлар, қўмиталар, агентликлар, марказлар, инспекциялар ва шу кабилар) томонидан хўжалик юритувчи субъектларга муайян фаолиятни амалга ошириш учун лицензиялар бериш жараёнида ҳам ўз ифодасини топади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Давлат мулкини бошқариш давлат қўмитаси биржа ва баҳолаш фаолиятини юритиш учун лицензия берса, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги тиббий ва фармацевтика фаолиятини юритиш учун лицензия беради, Ўзбекистон Республикаси Алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги эса телекоммуникация хизматларини кўрсатиш билан боғлиқ фаолиятларни юритиш учун лицензия беради.. Муайян фаолият турлари учун лицензия бериш ваколатига эга бўлган давлат бошқарув органи юридик хизматининг асосий вазифаларидан бири лицензия бериш жараёнида қонун талабларига риоя этилишини таъминлаб беришдан иборат. Агарда лицензия бериш жараёнида қонун талаблари бузилса хўжалик юритувчи субъект лицензия ололмаслиги ва ўз фаолиятини

бошлай олмаслиги мумкин. Оқибатда лицензия бериладиган соҳада фаолият кўрсатувчи хўжалик юритувчи субъектларнинг сони кўпаймади. Натижада ушбу соҳада монополистик фаолият бошланади ёки мазкур соҳани ривожлантириш учун бюджет маблағларини жалб этишга тўғри келади. Лицензия олиш учун қўйилган талабларга жавоб бера олмаган хўжалик юритувчи субъектга лицензия бериш эса фуқароларнинг соғлиғига ва мулкига зарар етказиш билан боғлиқ бўлган салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Юридик хизмат лицензия бериш учун масъул бўлган мансабдор шахсга лицензия бериш тартибини белгилаб берувчи қонун ҳужжатларининг мазмунини тушунтириб бериши лозим. Энг муҳими юридик хизмат лицензия талабгоридан лицензия бериш тартибини белгилаб берувчи норматив- ҳуқуқий ҳужжатларда назарда тутилмаган ҳужжатларни талаб этилишига йўл қўймаслиги лозим. Юридик хизмат лицензия бериш жараёнини ҳуқуқий жиҳатдан таъминлаб бериш билан чекланиб қолмасдан, хўжалик юритувчи субъектларнинг лицензия олишига тўсқинлик қилаётган бюрократик омилларни аниқлаши ҳамда мазкур тўсиқларни бартараф этиш, шунингдек, лицензия бериш жараёнини соддалаштириш бўйича таклифларни раҳбарият муҳокамасига киритиши керак. Тармоқда бозор муносабатларини жорий этиш бевосита давлат мулкини хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш жараёни билан боғлиқдир. Давлат ва хўжалик бошқаруви органларини давлат мулкини хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш жараёнида етарли даражада иштирок этмаслиги шу тармоқда иқтисодий ислоҳотларни етарли даражада ривожланмаслигига олиб келади. Шунинг учун давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органларининг юридик хизмати мазкур жараёнда фаол иштирок этишлари лозим. Айнан юридик хизмат ходимлари давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солувчи қонун ҳужжатлари ҳақида ҳуқуқшунос сифатида етарли

маълумотга эга бўладилар. Юридик хизматнинг давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнидаги иштироки кейинги мавзуларда батафсил ёритиб берилади. 4. Юридик хизматнинг шартнома ва талабнома-даъво ишларини ташкил қилишдаги иштироки Бозор муносабатлари шароитида турли субъектлар ўртасидаги муносабатларни самарали тартибга солиш шартнома воситасида амалга оширилади. Шартномалар ичида хўжалик шартномалари муҳим аҳамият касб этади. Хўжалик шартномаси деганда, тарафлардан бири шартлашилган муддатда тадбиркорлик фаолияти соҳасида товарларни бериш, ишларни бажариш ёки хизматлар кўрсатиш мажбуриятини оладиган, иккинчи тараф эса товарларни, ишларни, хизматларни қабул қилиб олиш ва уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини оладиган келишув тушунилади. Хўжалик шартномаларини тузиш ва уларнинг ижросини таъминлашни бошқарув органлари юридик хизматининг фаол иштирокисиз тасаввур этиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам юридик хизмат тўғрисидаги Низомда бошқарув органи юридик хизмати хўжалик шартномалари ролини ошириш ва унинг бажарилиши учун масъулиятни кучайтириш юзасидан чора-тадбирларни кўриши белгилаб қўйилган. Юридик хизмат мазкур вазифани қуйидаги йўллар орқали амалга оширади: -шартнома ишларини ташкиллаштириш бўйича услубий кўрсатмалар ҳамда муайян соҳаларнинг хусусиятларини эътиборга олувчи шартнома намуналарини ишлаб чиқиш; -шу бошқарув органига қарашли бўлган хўжалик юритувчи субъектларда шартнома ишлари ва шартнома интизомига риоя қилинаётганлигини текшириш, умумлаштириш ва таҳлил этиш ҳамда

текширув натижаларини бошқарув органи раҳбарига ва ҳайъатига тақдим этиш; -тизимда шартномаларни тузиш ва ижро этиш бўйича ижобий тажрибани кенг татбиқ этиш; -хўжалик юритувчи субъектларни шартномаларни тузиш ва ижро этиш учун зарур бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан таъминлаш. Ҳозирги пайтда деярли барча давлат ва хўжалик бошқарув органларида ўзларига қарашли бўлган хўжалик юритувчи субъектлар учун шартнома ишларини ташкиллаштириш бўйича йўриқномалар, низомлар, соҳавий стандартлар, услубий кўрсатмалар ва тавсиялар ишлаб чиқилган. Ҳукумат томонидан бошқарув органларига шартномаларни тузиш ва шартнома мажбуриятларини бажарилишини таъминлаш мажбурияти юклатилган. Айрим бошқарув органларида хўжалик шартномаларини ўз вақтида ва сифатли тузиш ҳамда ижро этиш учун юридик хизмат ташаббуси билан ишчи гуруҳлар тузилган. Ишчи гуруҳ таркибига марказий аппарат таркибий бўлинмаларининг барча раҳбарлари, шу жумладан юридик хизмат ҳам киради. Ишчи гуруҳнинг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: а)қонунчиликда белгиланган муддатларда хўжалик шартномаларининг тузилишини ташкиллаштириш ва назорат қилиш; б)шартномани тузиш ва у бўйича олинган мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш бўйича бошқарув органи марказий аппаратидаги ишларни мувофиқлаштириш; в)шартномани расмийлаштириш ва шартнома мажбуриятларини бажариш бўйича масалаларни комплекс ҳал этилишини таъминлаш; г)мунтазам равишда шартномаларнинг ижро этилишини муҳокама қилиш, умумлаштириш ҳамда ушбу масала юзасидан ижобий тажрибани оммалаштириш. Ишчи гуруҳ қуйидаги ҳуқуқ ва мажбуриятга эга: ўзига қарашли бўлган хўжалик юритувчи субъектлардан шартномаларни тузиш ва уни ижро этиш

билан боғлиқ ахборотларни талаб қилиб олиш; марказий аппарат таркибий бўлинмаси ва бошқарув органига қарашли бўлган хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарларининг шартномаларни тузиш ва уларни ижро этиш юзасидан ҳисоботларини тинглаш; шартномаларни тузиш ва ижро этиш, мавжуд камчиликларни бартараф этиш, шартномавий алоқаларни ташкиллаштиришни такомиллаштириш ҳамда истеъмолчиларнинг талабларини қаноатлантириш билан боғлиқ масалаларни бошқарув органи ҳайъатига ва раҳбариятига муҳокама этиш учун киритиш. Шартномавий ишларни ташкиллаштириш учун шартнома мажбуриятларини ўз вақтида бажаришга салбий таъсир кўрсатувчи омилларнинг сабабини аниқлаш учун тегишли тартибда таҳлилий ишлар олиб борилишини талаб этилади. Бунда шартнома мажбуриятларининг бажарилишига таъсир кўрсатувчи ишлаб чиқариш-техник, ташкилий, молиявий, ҳуқуқий ва шу каби омиллар ўрганиб чиқилади. Шунингдек, бу борда қонунчиликни қўллаш амалиётини таҳлил этиш муҳим аҳамият касб этади. Ҳуқуқий таҳлил этишда юридик хизмат етакчи ўринни эгаллайди. Юридик хизмат ҳуқуқий таҳлил ўтказишда шу масала юзасидан хўжалик судлари, прокуратура ва бошқа органларнинг материалларидан кенг фойдаланади. Шартномавий ишлар бўйича текширувлар ўтказишда юридик хизмат қуйидагиларга алоҳида эътибор қаратади: 1) шартномавий-ҳуқуқий ишларни ташкиллаштириш бўйича локал ҳужжатлар мавжудлигини; 2) хўжалик шартномаларини ўз вақтида ва сифатли расмийлаштириш; 3) бошқарув органига қарашли бўлган хўжалик юритувчи субъектлар томонидан шартнома мажбуриятларини бажарилмаслик сабабларини ўрганиш; 4) контрагентлар томонидан шартнома мажбуриятларини бузиш ҳолатларининг тўлиқ аниқланганлиги, ўз вақтида талабнома-даъво

ҳужжатларини расмийлаштириш, шартнома ва талабнома-даъво ишларини яхшилаш учун юридик ёрдам кўрсатиш; 5) хўжалик юритувчи субъект юридик хизматининг шартномавий ва талабнома-даъво ишларини ташкил этиш тартиби тўғрисидаги ҳужжатларини ишлаб чиқишда, қонунчиликдаги ҳамда ишлаб чиқаришдаги ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда шартномавий ишларни такомиллаштириш. Текширишнинг аниқ натижаларидан келиб чиққан ҳолда шартномавий ишлардаги камчиликлар ҳайъат мажлисларида муҳокама этилади, уларни бартараф этиш юзасидан махсус буйруқлар чиқарилади, тегишли хўжалик юритувчи субъектларга кўрсатмалар юборилади. Шартнома интизомини мустаҳкамлашнинг асосий шартларидан бири хўжалик раҳбарлари, мутахассислар ҳамда юридик хизмат ходимларининг ҳуқуқий тарбиясини янада яхшилашдир. Бунда асосан хўжалик қонунчилигини ва айниқса уни қўллаш амалиётини тарғибот қилиш муҳим ўрин тутади. Аксарият бошқарув органларида мазкур фаолият марказий аппаратнинг юридик хизматига юклатилади. Бунда юридик хизмат юқорида айтиб ўтилганидек, тизимда шартномаларни тузиш ва ижро этиш бўйича ижобий тажрибани оммалаштиради, тармоқдаги хўжалик юритувчи субъектларни зарур норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан таъминлайди, тизим юридик хизмат ходимларининг семинар - кенгашларини ва малака оширишларини ташкиллаштиради. Айрим вазирлик ва идоралар ўзларига қарашли хўжалик юритувчи субъектлар томонидан ўз вақтида тегишли шартномаларнинг тузилишини ва улар юзасидан вақтида мажбуриятларнинг бажарилишини, сифатсиз товарларнинг чиқарилишини ва юкланишини, уларни етказиб беришдаги камчиликларни бартараф этиш ҳамда ҳисоб-китоб интизомини такомиллаштириш чора-тадбирларини кўришмайди. Хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида хўжалик низоларининг кўплигининг сабаби шундаки, соҳавий бошқарув органларининг аксарияти мазкур низоларнинг моҳиятини

чуқур тушуниб етишмайди ва уларни келтириб чиқарувчи сабабларни бартараф этишмайди. Хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарлари эса низоларни ҳал этишнинг талабнома тартибига риоя этишмайди, асослантирилган талабларни ўз вақтида қондириш чораларини кўришмайди ёки келиб тушган талабномаларга умуман жавоб қайтаришмайди. Бошқарув органларида шартномавий ишларни бошқариш даражасини бир хил деб бўлмайди, чунки бу бевосита ҳар бир органнинг имкониятларига ҳамда у ердаги ходимларнинг малакасига боғлиқ. Бунда асосий вазифа юридик хизматга юклатилган бўлиб, бошқарув органининг бошқа бўлинмалари мазкур вазифани бажаришдан четлаштирилган бўлишади. Бошқарув органининг бошқа бўлинмалари юридик хизмат билан ўзаро ҳамкорликда ишлаши шартномавий ишларни яхши йўлга қўйилишига олиб келади. Шартнома интизомига риоя эришнинг асосий кафолатларидан бири зарар кўрган тараф томонидан шартнома шартларини бузган тарафни мулкий жавобгарликка тортиш имкониятининг мавжудлигидадир. Ҳозирги пайтда амалдаги қонунчилик бўйича шартнома шартларини бажармаганлик учун пеня ва жарима кўринишида неустойка белгиланган. Бироқ амалдаги қонунчиликда судларга неустойка миқдорини узил-кесил ҳал этиш ҳуқуқи берилган. Ҳозирги иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилаётган бир пайтда бошқарув органларига қарашли бўлган хўжалик юритувчи субъектларга чет эл ташкилотлари ва корхоналари билан иқтисодий ва илмий техник алоқалар олиб борилишида юридик ёрдам кўрсатиш бошқарув органи юридик хизмати фаолиятининг асосий йўналишларидан бири ҳисобланади. Бошқарув органининг юридик хизмати доимо судлар амалиётини ва айниқса, хўжалик судларида кўрилган ишларни таҳлил этиб боришлари лозим, чунки судларда ҳар доим ҳам бир хил низолар кўрилавермайди ва юридик хизмат ходими судда кўрилган янги низолардан воқиф бўлиши ва

ўзи фаолият юритаётган тармоқда бундай низоларни келиб чиқишини олдини олишлари мақсадга мувофиқ. Шундай қилиб, юридик хизмат ходимларнинг малакали бўлиши, уларни норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан етарли даражада таъминланганлиги, қонунларнинг амалда қўлланилишини доимо таҳлил қилиниб ва тизимлаштирилиб борилиши, ташкилий-ҳуқуқий асос учун зарур бўлган шарт-шароит яратилиши шартномавий ишларни тўғри йўлга қўйилишига олиб келади. 5. Юридик хизматнинг мулкни сақлашни таъминлашдаги ҳамда давлат мулкини хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқаришдаги иштироки Бозор муносабатлари турли мулк шакларининг мавжудлигига ҳамда уларнинг иқтисодиётда тутган ўрнига асосланган. Собиқ иттифоқ даврида мулкнинг давлат ва колхоз-кооператив шакллари мавжуд бўлгани билан амалда колхоз-кооператив мулки ҳам давлатники ҳисобланар эди. Давлат мулки Конституцияда умумхалқ мулки дейилгани билан, амалда у ҳеч кимники ва эгасиз эди. Ҳатто, уни ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлган жиноий-ҳуқуқий, маъмурий-ҳуқуқий ҳамда фуқаролик-ҳуқуқий таъсир чоралар деярли самара бермас эди. Мулк шаклларининг бирортасини монопол мавқеига эга бўлиши бозор иқтисодиёти учун хос хусусият эмас. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикасининг “Мулкчилик тўғрисида”ги Қонуни ҳар қандай мулк шаклининг тенглигини белгилаб, тадбиркорлик ташаббусига кенг йўл очиб берди. “Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида”ги Қонун асосида давлат мулкининг иқтисодиётдаги ўрни қисқартириб борилди. Бироқ бу ерда бир томонлама фикр юритмаслик лозим, яъни давлат мулкининг роли ва аҳамиятини инкор этиб, ундан бутунлай воз кечмаслик лозим. Муайян соҳаларда (яъни, мудофаа, фанда ва шу кабиларда) давлат

мулкининг мавқеи сақланиб қолиниши лозим. Давлат мулкининг шундай объектлари ҳам мавжудки, улар давлат тасарруфидан чиқарилмайди ва хусусийлаштирилмайди. Шу билан биргаликда иқтисодиётнинг айрим соҳаларида давлат мулкига асосланган ишлаб чиқариш шакллари ҳали бутунлай бекор қилингани йўқ. Демак, жамият мулкининг асосини ташкил этадиган давлат мулки бозор муносабатларига ўтиш даврида жамиятнинг равнақ топиши ва ривожланишининг манбаи сифатида ўз аҳамиятини йўқотмайди. Бу эса ўз навбатидан унинг тегишли даражада сақланиши ва муҳофаза этилиши билан бевосита боғлиқ. Мулкнинг сақланишини таъминлашни кенг ва тор маънода кўриб чиқиш мумкин. Кенг маънода бу шундай фаолият бўлиб, унда ташкилотнинг оператив бошқарувида бўлган моддий бойликларни иқтисодий, ташкилий, мафкуравий, ҳуқуқий воситалар ва усуллар орқали муҳофаза қилишдир. Тор маънода – бу моддий бойликларни ҳуқуқий воситалар орқали ҳимоя қилишдир. Ушбу фаолиятнинг моҳияти ваколатли давлат органлари томонидан моддий бойликларни ишлаб чиқаришда, тақсимлашда, айирбошлашда ва истеъмол қилишда ваколат берувчи ҳамда мажбурловчи нормаларнинг белгиланишида намоён бўлади. Давлат органларига моддий бойликларни тақсимлашда хўжасизлик ва талон-торожни бартараф этиш учун моддий бойликлар ҳисобини юритиш, улар юзасидан ҳисобот топшириш ва назорат қилиш тизимини такомиллаштириш вазифаси юклатилган. Давлат мулкини муҳофаза этиш масалалари ва унда юридик хизматнинг вазифалари юридик адабиётларда кенг ёритиб борилади. Мазкур масала доимо адлия органларининг диққат марказида туради ҳамда улар ушбу масала юзасидан турли услубий қўлланмалар тайёрлаб боришади. Бироқ уларда асосан хўжалик юритувчи субъектлар юридик хизматининг хўжасизликни бартараф этиш ҳамда давлат мулкининг бутлигини таъминлаш бўйича қўлланадиган ҳуқуқий воситаларнинг шакли, усули, асосий фаолият йўналишлари ҳамда тажрибаси ёритилади.

Юридик хизмат давлат мулкини сақлаш ва муҳофаза қилиш йўналишида катта ишларни амалга оширади, бироқ олимлар ҳамда амалиётчи-ҳуқуқшунослар томонидан ушбу йўналишдаги юридик хизмат фаолиятига етарли эътибор берилмаяпти. Шунинг учун ҳам бошқарув органи юридик хизматининг ушбу йўналишдаги фаолияти масалаларига батафсил тўхталиб ўтиш зарур. Вазирлик ва идораларнинг давлат мулкини сақлаш бўйича амалга оширадиган фаолиятининг асосий мазмунини қуйидагилар ташкил этади: биринчидан, давлат мулкини бошқариш билан боғлиқ масалаларга раҳбарлик қилиш; иккинчидан, умумий ва махсус назорат функцияларни амалга ошириш. Вазирлик ва идораларнинг давлат мулкини сақлашдаги функциялари уларнинг низомларида бевосита ўз ифодасини топган. Вазирлик ва идораларга ушбу вазифа юкланиши муҳим аҳамиятга эга бўлиб, кейинчалик давлат мулкини бошқариш билан боғлиқ бўлган қонунчиликни такомиллаштирилишидан далолат беради. Бошқарув органларининг мулкни сақлашдаги фаолияти ички хўжаликдаги мулкий муносабатларни тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқиш ҳамда тасдиқлашда намоён бўлади. Ҳуқуқий ишлар юқори савияда бўлган тизимларида омбор хўжаликлари ишини ташкил этиш, моддий бойликларни сақлаш ҳамда бўлинмалар ўртасидаги мулкий муносабатларнинг тартиби ва шартларини белгилаб берувчи ички идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар (йўриқномалар, низомлар ва ҳ.к.) ишлаб чиқилган бўлади. Юридик хизмат тўғрисидаги Низомга мувофиқ бошқарув органи юридик хизматининг асосий вазифаларидан бири ҳуқуқий воситалар орқали мулкни сақланишини таъминлашдан иборат. У ушбу вазифани қуйидаги шаклдаги ишларни бажариш орқали амалга оширади: -моддий жавобгарлик, хизмат текшируви, камомад, растрата ва талон- торожга оид ҳужжатларни тергов ва суд органларига топшириш, етказилган

зарарни қопланишини таъминлаш тартиби тўғрисидаги ва шу каби идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқишда иштирок этади; -комплкекс тафтишларда иштирок этади ва моддий бойликларнинг талон-торож этилиши, камомади ҳамда ишдан чиқиши юзасидан тузилган ҳужжатларга ҳуқуқий баҳо бериш учун тафтиш далолатномаларини ўрганиб чиқади; -моддий бойликлар ва пул маблағларини ҳисобдан чиқариш тўғрисидаги ҳужжат лойиҳаларига хулоса беради; -моддий зарар етказилиши билан боғлиқ ишларни суд-тергов органларида кўриб чиқилишини ва етказилган зарарни ўз вақтида ундирилишини назорат қилиш билан боғлиқ бўлган тадбирларни ишлаб чиқишда ва амалга оширишда иштирок этади; -бошқарув органига қарашли бўлган хўжалик юритувчи субъектларда мулкни сақланиши билан боғлиқ бўлган ҳуқуқий ишлар қай даражада йўлга қўйилганлигини текшириб туради ва тегишли таклифлар киритади; -бошқа бўлим ёки бўлинмалар билан биргаликда катта миқдордаги талон-торож, камомадларни ҳамда дебиторлик қарзларини вужудга келиш сабабларини ўрганиб чиқади ва ушбу масалаларни ҳал этиш учун ҳужжатларни бошқарув органининг раҳбариятига тақдим этади; -давлат мулки объектларининг давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнини назорат қилишда иштирок этади. Мулк сақланишини таъминлаш ишлари бир неча фаолият орқали амалга оширилиши мумкин, яъни ҳуқуқбузарликни огоҳлантириш, қонун ҳужжатларини бузилиш фактларни аниқлаш, уларнинг олдини олиш ва зарурат бўлганда юридик жавобгарликка тортиш. Мулк сақланишини таъминловчи асосий воситалардан бири тафтиш ўтказишдир. Тафтиш бошқарув органининг назорат-тафтиш бошқармаси томонидан амалга оширилади. Комплекс тафтишда бошқа таркибий бўлинмалар билан биргаликда юридик хизмат ходимлари ҳам иштирок этишади. Тафтишнинг натижаси бевосита тафтиш баённомасида ўз

ифодасини топади. Юридик хизмат бундай тафтишда иштирок этиш орқали мулкни сақлаш бўйича ҳуқуқий ишларнинг аҳволини ўрганиб чиқади. Юридик хизмат тафтиш далолатномасига хулоса бериш орқали ундаги хулоса ва таклифлар амалдаги қонунчиликка зид эмаслигини ва жавобгар шахслар доираси тўғри белгиланганлигини текшириб чиқади. Бошқарув органининг юридик хизмати моддий ва маънавий эскирган жиҳозлар, транспорт воситалари, асбоб-ускуналар, қарзлар, камомадлар ва шу кабилар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ҳисобдан чиқарилишида иштирок этади. Юридик хизматнинг мазкур вазифани бажаришдаги асосий функцияси мансабдор шахслар томонидан моддий қимматликларни ҳисобдан чиқариш тартибига тўлиқ риоя этилаётганлигини таъминлаш ҳамда қайтариб олиниши мумкин бўлган қарзларни ёки ундириб олиниши мумкин бўлган зарарларни, камомадни ҳисобдан чиқарилишига йўл қўймаслик ва айбдор бўлган шахсларни ўз вақтида жавобгарликка тортиш чораларини кўришдан иборат. Мулкка қилинадиган тажовузларга қарши курашишда ҳар қандай ташкилий, молиявий ҳамда ҳуқуқий воситалар қўлланилиши мумкин. Бунда айниқса республика бошқарув органлари юридик хизматининг иш тажрибаси катта роль ўйнайди, чунки айнан юридик хизмат бухгалтерия билан биргаликда қарздорлар ва улардан ундирилган суммалар миқдори тўғрисидаги маълумотлар ҳисобини юритади, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар билан биргаликда доимо текширишлар ўтказиб туради, камомад, растрата ва талон-торож тўғрисидаги ҳужжатлар ҳамда мулкий ундирувни амалга ошириш тўғрисидаги суд қарорларини ижросини назорат қилиб туради. Бошқарув органлари мулк сақланишини таъминлаш учун турли ҳуқуқий механизмлардан фойдаланади. Масалан, “Ўздонмаҳсулот” акциядорлик компаниясида қуйидаги амалиёт йўлга қўйилган эди, яъни бошқарув органининг бухгалтерияси ярим йиллик ҳамда йиллик ҳисобот топшираётганида камомад, растрата ва талон-торож бўйича тузилган

инвентаризация далолатномасини юридик бўлимга топширади. Юридик хизмат мазкур далолатнома орқали камомад, растрата ва талон-торож қилинган моддий бойликлар юзасидан материаллар нега ўз вақтида суд- тергов органларига топширилмаганлигини, шунингдек суд-тергов органларига ушбу юзасидан топширилган материаллар нега ўз вақтида кўриб чиқилмаганлиги сабабларини аниқлайди. Бунинг учун суд-тергов органларига мурожаат этилади, шунингдек, суд ҳужжатларини ижроси билан шуғулланувчи ташкилотларга ижро варақларининг ижроси юзасидан сўровномалар юборади. Аксарият вазирлик ва муассасаларда давлат мулкини сақланишини таъминлаш мақсадида махсус комиссиялар ташкил этилган. Комиссия бошқарув органи раҳбарининг ўринбосари томонидан бошқарилади. Комиссия таркибига бошқа таркибий бўлинмалар билан биргаликда марказий аппарат юридик хизматининг раҳбари ҳам киритилади. Комиссия доимо моддий бойликларнинг камомади, талон-торож этилиши, растрата қилиниши, ишдан чиқиши ва асоссиз харажатларнинг сабабларини таҳлил этиб чиқади ҳамда уларнинг олдини олиш ҳамда етказилган зарарларнинг ўз вақтида қопланиши чораларини кўради. Комиссия томонидан ишлаб чиқилган таклифлар бошқарув органининг буйруқлари орқали амалиётга татбиқ этилади. Юридик хизматнинг тақдимномасига асосан айбдор шахслар интизомий ва моддий жавобгарликка тортилади, моддий бойликларнинг камомади ҳамда уларнинг асоссиз равишда меъёридан кўп сарфланиши бўйича иш материаллари суд-тергов органларига тақдим этилади. Мулк сақланишини таъминлашнинг асосий усулларидан бири ички идоравий назорат бўлиб ҳисобланади. Ушбу назоратнинг шаклларидан бири бўлиб бошқарув органига бўйсунувчи хўжалик юритувчи субъектларнинг ишлаб чиқариш ва молиявий-хўжалик фаолиятини текшириб туришдир.

Похожие

Прокуратура органлари фаолиятининг асосий йўналишлари

Миллий хавфсизлик хизмати органлари фаолиятининг асосий принциплари

Прокуратура - вазифалари, тузилиши ва фаолиятининг асосий йўналишлари

Адлия органларининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг асосий йўналишлари

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ижросининг асосий йўналишлари