Давлат бошқарувида қонунчилик ва интизом - Юриспруденция - Рефераты

Давлат бошқарувида қонунчилик ва интизом

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

134 KB

Давлат бошқарувида қонунчилик ва интизом Режа: 1. Давлат бошқарувида қонунчилик ва интизом. 2. Назорат қилиш, ижрони текшириш ва кузатишнинг ўзаро муносабатлари. 3. Давлат бошқаруви соҳасида давлат ҳокимияти органлари назорати. 4. Бошқарувда қонунийликни таъминлашда фуқароларнинг таклифлари, аризалари ва шикоятларининг роли.

Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллигига еришганидан кейин, ўз тараққиёт йўли – бозор иқтисодиёти муносабатларига асосланган ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуриш йўлини танлади. Бу Ўзбекистон Республикасининг қатъий йўлидир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси чиқарган қонунларга таянган ҳолда давлат бошқарувининг ҳуқуқий нэгизи яратилди. Республиканинг барча фуҳароларига ва корхона, муассаса ва ташкилотларига тадбиркорликни, ташаббускорликни ривожлантиришга кенг имкониятлар яратиб берилди. Бозор иқтисодиёти муносабатларини босқичма-босқич ривожалантириш таъминланмоқда. Республикамизда мулкчиликнинг хилма-хил шаклларини вужудга келтириш ва уларга тенг шарт-шароитлар яратиб бериш, корхона, муассаса ва ташкилотлар ўртасида рақобатни авж олдириш, бошқаришнинг олдинги усулидан (яъни, маъмурий-буйруқбозлик усулидан) бутунлай воз кечиш, иқтисодий омил ва воситаларни кенг жорий этиш – бозор муносабатларининг туб нэгизидир. Ўзбекистон Республикасида давлат бошқаруви фаолиятини тартибга солувчи бир қатор қонунчилик ҳужжатлари қабул қилинган бўлиб, ҳозирги вақтда ривожланиш жараёнидадир. Бу қонунчиликнинг асосини - Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ташкил этади. Конституциянинг 15-моддасига биноан Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. Демак, Конституция ва қонунларга риоя қилиш қонунийлик тушунчасининг мазмунини ташкил этади. Ҳуқуқшунос олими Ю.М.Козлов давлат бошқарувида қонунийлик қуйидаги хусусиятлар билан изоҳланишини кўрсатиб ўтади: биринчидан, барча учун қонунларнинг умуммажбурийлиги. Айнан шунда қонун талабларининг устунлигини, унинг олий юридик кучини кўришимиз

мумкин. Ҳеч кимга қонунни чэтлаб ўтишига ёки қонундан ўзини устун қўйишига рухсат берилмайди; иккинчидан, қонунийликнинг ягоналиги; учинчидан, қонунийлик ва мақсадга мувофиқликни қарама-қарши қўйишнинг ман этилиши. Қонуннинг ўзи мақсадга мувофиқликнинг намоён бўлишининг юқори даражасидир; тўртинчидан, қонунийлик ва аҳоли ҳуқуқий маданиятининг чамбарчас боғлиқлиги; бешинчидан, ҳар қандай қарор қабул қилганда қонунийлик ва адолат бир ўринда туриши лозим; олтинчидан, давлат бошқарувида қонунийлик уни бузганлик учун жавобгарлик муқаррар белгиланганлигида таъминланиши мумкин. Ҳуқуқшунос олими А.А.Кармолицкийнинг фикрича қонунийлик давлат бошқаруви жараёнида алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, бу қуйидаги ҳолатлар билан белгиланади: биринчидан, бошқарув давлат ва маҳаллий органлар фаолиятининг кўп қисмини қамраб олади. Бошқарув жараёнида давлат органларининг иқтисодиёт, ижтимоий-маданий ва маъмурий-сиёсий қурилишга раҳбарлик қилиш сингари фаолияти амалга оширилади. Қонунийликка риоя қилиш мазкур тизим олдида турган вазифа ва функцияларнинг самарали амалга оширилишини белгилаб берувчи асосий восита ҳисобланади; иккинчидан, бошқарув субъектлари ўзларининг функциялари ва ваколатларини амалга ошириш орқали ҳуқуқни қўллаш фаолиятини олиб борадилар. Бу бошқарув қарорларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш билан боғлиқдир; учинчидан, бошқарув фаолияти кўпгина субъектлар (ижро ҳокимияти органлари, мансабдор шахслар ва бошқалар) томонидан амалга оширилади. Айнан улар фуқаролар билан, турли хилдаги ташкилотлар билан муносабатга киришади. Айнан уларнинг қонунга риоя қилиши ва ўзларига юклатилган вазифа ва функцияларни аниқ ва тўғри ижро этилиши жамият ҳаётига ўз таъсирини кўрсатади; тўртинчидан, бошқарув органлари жамият ҳаётининг кенг ва турли хилдаги соҳаларини қамраб олувчи ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятини

амалга оширадилар. Давлат бошқаруви органлари томонидан меъёрий ҳужжатларнинг қабул қилиниши биринчи навбатда қонунийликка асосланади. Давлат органлари ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятининг қонун доирасида олиб борилиши, улар кафолатини мустаҳкамлайди; бешинчидан, бошқарув органлари маъмурий мажбурлов чораларини қўллаш соҳасида кенг ваколатларга эгадир. Давлат органлари маъмурий юрисдикцияни амалга ошира бориб, юзага келган низоларни мустақил ҳал этадилар, давлатнинг мажбурлов чораларини қўллаш орқали ҳуқуқбузарларга таъсир кўрсатадилар. Қонунийлик дэганда, Қ.Т.Холмўминов фикрича, барча давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари ҳамда юридик ва жисмоний шахслар томонидан амалдаги қонунлар ва меъёртив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг аниқ ва оғишмай бажарилишидир. Қонунийликнинг асосий вазифаси - мамлакатнинг ижтимоий ва давлат тузумини мустаҳкамлаш, бозор иқтисодиётига ўтиш учун мулкнинг турли шаклларига йўл очиш ва уларни қўриқлаш, фуқароларнинг ҳуқуқлари, екринликлари ва бурчларини мустаҳкамлашдир. Ўзбекистон Республикасида қонунийликни таъминлаш бир неча кафолатлар тизими билан таъминланади. Жумладан кафолатларнинг иқтисодий, сиёсий, ташкилий, ҳуқуқий ва ижтимоий кафолатлар тизими мавжуддир. Давлат бошқарувини амалга ошириш жараёнида барча субъектлар фаолияти айнан шуларга таянади. Давлат бошқарувининг самарали амалга оширилиши нафақат қонунийлик билан, балки бошқарув жараёни иштирокчиларининг интизомга риоя қилиши билан ҳам таъминланади. Интизом нафақат қонунларга, балки юқори турувчи давлат органларининг меъёртив ҳужжатлари билан ўрнатилган тартибга ҳам риоя қилинишини таъминлайди. Ҳуқуқшунос олими А.А.Кармолицкийнинг фикрича давлат интизоми дэганда - давлат ва унинг ваколатли органлари томонидан ўрнатилган тартиб ва қоидаларга барча фуқароларнинг онгли равишда бўйсуниши, хулқ-атвор қоидаларига риоя қилишидир, давлат хизматчиларининг еса умумий ва

мансаб мажбуриятларини ҳамда раҳбарларнинг қарорларини бажариши тушунилади. Давлат интизоми бошқарув жараёнида иштирок этувчи барча субъектларнинг фаолиятини ташкил этишни ва ҳамкорликда ҳаракат қилишини белгилаб берувчи асосий воситалардан бири ҳисобланади. Юқоридагилардан келиб чиқадиган бўлсак, давлат бошқаруви жараёнида қонунийликни таъминлашга қаратилган чоралар, давлат интизомни мустаҳкамлашга ҳам хизмат қилади. Ҳуқуқшунос олими А.А.Кармолицкий давлат бошқарувида қонунийлик ва интизом тушунчалари билан бир қаторда мақсадга мувофиқлик тушунчасини қўяди. Жумладан унинг фикрича, қонунийлик тушунчаси мақсадга мувофиқлик тушунчаси билан чамбарчас боғлиқдир. Мақсадга мувофиқлик - бу давлат органлари ҳаракатларининг ўз олдига қўйган мақсадларига асосланишидир. Мақсадга мувофиқлик фуқароларга, жамият ва давлатга фақатгина қонунга зид бўлмаганида, наф келтириши мумкин. Мақсадга мувофиқлик фақатгина қонун доирасида бўлиши мумкин. Айнан шулардан келиб чиқиб, қонунийлик ва мақсадга мувофиқликнинг бирлиги тўғрисида гапиришимиз мумкин. Ўзбекистон Республикасида бозор иқтисодиёти муносабатларининг шаклланиши ва тобора чуқурлашиб бориши билан, давлат органлари мустақиллигининг ошиши, янги хўжалик юритувчи субъектларнинг ташкил этилиши ҳамда охирги вақтларда кўпгина ваколат берувчи меъёрларнинг юзага келиши билан мақсадга мувофиқлик ҳам кенгайиб, такомиллашиб бормоқда. Ўзбекистон Республикасида давлат бошқаруви жараёнида қонунийлик ва интизомни таъминлашга қаратилган давлат органларининг фаолияти қуйидагиларга қаратилгандир: давлат органлари, уларнинг мансабдор шахслари фаолиятида қонун бузилишларига йўл қўймаслик; бундай қонун бузилишларини ўз вақтида аниқлаш, челаш ва бартараф этиш; қонун бузилишларининг келиб чиқишига сабаб бўлган шарт-шароитларни аниқлаш;

қонунийлик ва интизомнинг бузилишига йўл қўйган шахсларни тэгишли жавобгарликка тортиш; қонунийлик ва интизом бузилишига олиб келган шарт-шароитларни бартараф этишга қаратилган чораларни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш; қонун бузилиши учун жавобгарликнинг муқаррар қўлланилишини белгилаш ва бошқалар. Давлат органларининг фаолиятида қонунийлик ва интизомни таъминлаш мақсадида тэгишли чора-тадбирлар мажмуи амалга оширилади. Бу: биринчидан, давлат органлари тизимини такомиллаштириш ва улар ҳуқуқий ҳолатининг аниқ белгиланиши; иккинчидан, давлат хизматчиларининг ҳуқуқлари ва умумий ва мансаб мажбуриятларини, шахсий жавобгарлик доирасини белгилаш; учинчидан, фуқароларнинг бузилган ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини маъмурий ва суд тартибида тиклашга қаратилган меъёрий ҳужжатларни қабул қилиш; тўртинчидан, фуқароларни қонунларга риоя этиш руҳида тарбиялаш, уларнинг ҳуқуқий маданиятини ошириш ва бошқалар. Шу билан бирга, давлат органларининг махсус тизими мавжуд бўлиб, уларга давлат бошқаруви жараёнида қонунийлик ва интизомни таъминлаш ва мустаҳкамлаш вазифаси юклатилган. Кўпгина ҳуқуқшунос олимлари давлат бошқаруви жараёнида қонунийлик ва интизомни таъминлашнинг асосий усули сифатида контрол ва назоратни кўрсатиб ўтади. Жумладан, ҳуқуқшунос олими Д.М.Овсянконинг фикрича, давлат органлари фаолиятида қўлланиладиган турли ҳуқуқий ва ташкилий шакл ва усуллар, амалий услублар умумий ҳолда қонунийликни таъминлаш уусуллари ҳисобланади ҳамда бу - контрол ва назоратдир. Ҳуқуқшунос олими А.А.Кармолицкийнинг фикрича еса, давлат бошқарувида қонунийлик ташкилий-ҳуқуқий воситалар орқали таъминланади. Ўз мазмунига кўра улар қонунийлик ва интизомни таъминлаш усуллари ҳамда унинг тизимини англатади. Қонунийликни таъминлаш жараёнида давлат органлари ўз ваколатлари доирасида контролни ҳамда

унинг кўринишлари бўлган назорат ва ижро этишни текширишни амалга оишрадилар. Демак, А.А.Кармолицкий контрол ва назоратдан ташқари, қонунийлик ва интизомни таъминлашнинг учинчи усули бўлган - текширишни ҳам киритади. Ҳуқуқшунос олими Д.Д. Цабрия давлат бошқарувида қонунийликни таъминлаш усуллари сифатида қуйидагиларни кўрсатиб ўтади: контрол (ижро этишни текшириш); назорат; шикоят қилиш ҳуқуқи. Ҳуқушунос олими Х.Р.Алимов еса, давлат бошқарувида қонунийлик ва интизомни таъминлашнинг усуллари сифатида қуйидагиларни кўрсатиб ўтади: давлат органлари томонидан амалга ошириладиган контрол ва ижро этишни текшириш; пракуратура органларининг умумий назорати; суд органларининг фаолияти; маъмурий назорат; жамоат контроли; давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг қонунга зид ҳаракатлари ва қарорлари устидан шикоят қилиш. Демак, юқоридагиларга асосланадиган бўлсак, кўпгина ҳуқуқшунос олимлари давлат бошқарувида қонунийлик ва интизомни таъминлашнинг асосий усуллари сифатида - контрол, назорат ва текшириш усулларини кўрсатиб ўтишади. Юридик адабиётлардан келиб чиқадиган бўлсак, давлат бошқарувида қонунийлик ва интизомни таъминлашнинг асосий усули - бу контролдир. Контрол кўп қиррали тушунчадир. Контрол тушунчаси давлат органларининг функцияси, яъни бошқарув фаолиятининг тури сифатида ёки қонунийлик ва интизомни таъминлаш усули сифатида намоён бўлиши мумкин. Контрол - бу контрол остига олинган объектнинг белгиланган доирадан чэтга чиқмаслиги устидан олиб бориладиган кузатиш ва текшириш жараёнидир. Давлат органлари фаолияти устидан контролни амалга оширишнинг мазмунини қуйидагилар очиб беради: биринчидан, ваколатли давлат органлари (қонунчилик, ижро ва суд ҳокимияти органлари) қонун

ҳужжатларида белгиланган ташкилий-ҳуқуқий усулларни қўллаш орқали контрол остига олинган субъектлар фаолиятида қонун бузилишларига йўл қўйилганлигини аниқлаш; иккинчидан, қонун бузилишларига йўл қўйилган бўлса, уларни ўз вақтида бартараф этиш; учинчидан, қонун бузилиши натижасида бузилган ҳуқуқни тиклаш; тўртинчидан, қонун бузилишига йўл қўйган шахсларни жавобгарликка тортиш; бешинчидан, қонунийлик ва интизом бузилиши ҳолатларининг олдини олиш чораларини ишлаб чиқиш ва бошқалар. Контрол - раҳбарлик (бошқарув) фаолиятининг ажралмас елементи ҳисобланади. Контролни амалга ошириш жараёнида контрол остига олинган объектнинг ҳолати таҳлил қилинади ва унга баҳо берилади; ҳал этилмай қолган масалалар аниқланади; амалий тажриба умумлаштирилади ва қўлланилади; ижро этувчиларга турли хилдаги ёрдам берилади. Шу билан бирга контрол – раҳбарлик даражасини оширишни, уни тўғрилиги ва самарадорлигини текширишнинг воситаси ҳисобланади. Шундай қилиб контрол, давлат органлари олдига қўйилган вазифаларнинг бажарилишини, уларнинг фаолиятида қонунийлик ва интизомнинг таъминланишини белгиловчи асосий воситадир. Қонунийлик ва интизомни таъминлаш жараёнида қонун бузилишини огоҳлантириш ва чеклашда контролнинг ўрни каттадир. Контрол давлат бошқаруви жараёнида қўлланиладиган бошқа усуллардан фарқ қилган ҳолда, қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эгадир: контролни амалга оширувчи давлат органи (мансабдор шахс) ва контрол остига олинган объект ўртасида бўйсунув мавжуд бўлади; контрол объекти бўлиб нафақат қонунийлик ва интизом, балки контрол олиб борувчи органнинг контрол объекти маъмурий-хўжалик фаолиятига аралашиш ваколатига эга бўлганлиги сабабли, мақсадга мувофиқлик ҳам бўлиши мумкин; контролни амалга оширувчи орган контрол остига олинган объектнинг қарорларини бекор қилиш ваколатига эга бўлади; контролни олиб борувчи орган контрол остига олинган объектнинг фаолиятида қонун бузилишига йўл қўйилган бўлса,

таъсир этиш чораларини (масалан, мажбурлов чораларини) қўллаш ваколатига эга бўлади. Контрол турли шаклларда амалга оширилиши мумкин: ҳисоботларни, маълумот ва ахбортларни кўриб чиқиш; контрол остига олинган объектнинг ҳаракатларини кузатиш, експертиза, текшириш (масалан, давлат рўйхатига олиш, лицензиялаш, сертификатлаш масалалари бўйича); маълум бир лавозим ёки мансабни эгалловчи шахсларнинг шахсий ва ишчанлик хусусиятларини ўрганиш; контрол остига олинган объектнинг фаолиятини мувофиқлаштириш; шикоятларни кўриб чиқиш ва бошқалар. Давлат бошқарувида қонунийлик ва интизомни таъминлашнинг иккинчи асосий усули - бу назоратдир. Назорат - бу махсус ваколатли давлат органлари томонидан ўзига бўйсунмаган объект фаолиятида қонунийлик ва интизомни таъминлаш мақсадида амалга ошириладиган давлат контролининг бир туридир. Назорат олиб бориш жараёнида назорат остига олинган объектнинг фаолиятига фақатгина қонунийлик (мақсадга мувофиқлик емас) нуқтаи назаридан баҳо берилади. Назоратни амалга ошириш вақтида назорат остига олинган объектнинг маъмурий-хўжалик фаолиятига аралашишга йўл қўйилмайди. Назорат тўғрисида батафсил тушунча ҳосил қилиш учун, уни контрол билан таққослаб кўриш лозим. Контрол тушунчаси назоратдан фарқ қилиб, ҳамма вақт юқори органлар томонидан уларга бўйсунувчи қуйи органлар фаолиятини текшириш жараёнида қўлланилади. Контрол усулини қўллаш ҳуқуқига эга бўлган органлар ўзларига бўйсунувчи объектларнинг молиявий, хўжалик, ташкилий ва бошқа хилдаги фаолиятини ўрганиб чиқиб, ушбу фаолият давомида уларнинг қонунларга қай даражада риоя қилинганлиги, мақсадга мувофиқлигини аниқлайдилар. Агар қонун бузилганлиги аниқланса, айбдор шахсларга нисбатан давлат мажбурлов чораларини (масалан, интизомий жавобгарлик чораларини) бевосита қўллашлари мумкин. Назорат олиб борувчи органлар эса, ўзларига бўйсунмаган объектлар фаолияти устидан назорат ўрнатишлари мумкин. Назорат махсус давлат

назорати органлари томонидан ёки прокуратура органлари томонидан амалга оширилади. Назорат жараёнида аниқланган камчиликлар, қонун бузилишлари бевосита ҳал қилинмайди ёки айбдор шахслар бевосита жавобгарлиика тортилмайди. Назорат вақтида аниқланган камчиликлар, қонун бузилишлари тўғрисида назорат олиб борилган орган (ташкилот) бўйсунган юқори органга ёки тэгишли давлат органларига (масалан, суд, прокуратура органларига) мурожаат қилиш мумкин. Демак, юқоридагилардан келиб чиқадиган бўлсак, контрол тушунчаси назоратга қараганда кенгроқдир. Назорат контрол олиб бориш вақтида контрол кўриниши сифатида намоён бўлиши мумкин. Давлат назорати, кўпгина юридик адабиётларда, иккига бўлинган: прокурор назорати ва маъмурий назорат. Шу нарсани алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида контрол тушунчаси берилмаган, яъни бирон бир қонунчиликда контрол сўзини учратиш мумкин емас. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида давлат бошқарувида қонунийликни таъминлашнинг асосий усули сифатида - назорат кўрсатиб ўтилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг 24 декабр 1998 йилда қабул қилинган «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида»ги қонунга биноан хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш қуйидаги йўллар билан амалга оширилади: текшириш, шу жумладан тафтиш, муқобил текшириш, назорат тартибида текшириш; статистика ахборотларини ва бошқа ахборотларни таҳлил қилиш; идора қарамоғидаги органларни текширишдан ўтказиш. Амалдаги қонун ҳужжатларига биноан: текшириш - хўжалик юритувчи субъектлар томонидан қонунлар ҳамда ўз фаолиятини тартибга солувчи бошқа қонун ҳужжатлари қандай бажарилаётганлигини назорат қилувчи органларнинг бир марта назорат қилиши;

тафтиш - молия ва солиқ масалалари бўйича қонун ҳужжатларига риоя этилиши, солиқ, давлат статистика органларига ҳамда банкларга тақдим этиладиган ҳисобга олиш ва ҳисобот ишларининг тўғрилиги устидан назоратни амалга ошириш мақсадида хўжалик юритувчи субъектларнинг бухгалтерлик, молия ва бошқа ҳужжатларини текшириш; муқобил текшириш - операциялар бирлиги туфайли ўзаро боғлиқ бўлган ва турли хўжалик юритувчи субъектлардаги ёки бир хўжалик юритувчи субъектнинг турли бўлинмаларидаги ҳужжатларини таққослашдан иборат текширув; назорат тартибидаги текшириш - хўжалик юритувчи субъектларнинг илгариги текширишда кўрсатилган қоидабузарликларни бартараф этиши устидан назорат қилувчи органлар амалга оширадиган тешириш ҳисобланади. Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилишнинг асосий тамойиллари қуйидагилардан ибоарт: биринчидан, назорат қилувчи органлар фаолиятида қонунийлик, холислик ва ошкоралик; иккинчидан, юридик ва жасмоний шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш; учинчидан, хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятига аралашмаслик. Давлат бошқарувида қонунийлик ва интизомни таъминлашда қўлланиладиган усуллардан яна бири - бу текширишдир. Текшириш - текшириш остига олинган субъектлар томонидан қонунлар ҳамда ўз фаолиятини тартибга солувчи бошқа қонун ҳужжатлари қандай бажарилаётганлигини контрол қилишдир. Текшириш контролнинг бир кўриниши ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуриш йўлини танлаган екан, албатта бу жараёнда давлат ва жамият ишларини бошқаришда, қонунийлик ва ҳуқуқ тартиботни таъминлашда фуқаролар иштироки кенг таъминланиши лозим. Фуқаролар томонидан амалга ошириладиган жамоатчилик назоратини янада такомиллаштириш лозим бўлади. Чунки, жамоатчилик назоратини кенгайтириш давлатнинг фуқаролар ва жамият олдидаги масъулиятини янада оширади, давлат

органлари ва уларнинг мансабдор шахсларининг фақат қонун асосида ҳамда қонун доирасида ҳаракатланишини мустаҳкамлайди. Ўзбекистон Республикасида давлат бошқаруви жараёнида қонунийлик ва интизомни таъминлашда фуқароларнинг шикоят қилиш ҳуқуқи ҳам катта аҳамиятга эгадир. Амалдаги қонунчиликка биноан фуқаролар давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг қонунга зид ҳатти-ҳаракатлари ва қарорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эгадир. Бу ўз ифодасини асосий қонунимиз бўлган - Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ҳам топган. Республикамизда мулкчиликнинг хилма-хил шаклларини вужудга келтириш ва уларга тенг шарт-шароитлар яратиб бериш, корхона, муассаса ва ташкилотлар ўртасида рақобатни авж олдириш, бошқаришнинг олдинги усулидан (яъни, маъмурий-буйруқбозлик усулидан) бутунлай воз кечиш, иқтисодий омил ва воситаларни кенг жорий этиш – бозор муносабатларининг туб нэгизидир. Ўзбекистон Республикасида давлат бошқаруви фаолиятини тартибга солувчи бир қатор қонунчилик ҳужжатлари қабул қилинган бўлиб, ҳозирги вақтда ривожланиш жараёнидадир. Бу қонунчиликнинг асосини - Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ташкил этади. Бизга маълумки, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1992 йил 8 декабрда бўлиб ўтган ўн иккинчи чақириқ ўн биринчи сессиясида қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаб ўтганидек: “Табиийки, ҳар қандай давлатнинг юзи, обрў-еътибори унинг Конституцияси ҳисобланади. Зотан, Конституция давлатни давлат, миллатни миллат сифатида дунёга танитадиган Қомусномадир. Ўу маънода Асосий қонунимиз халқимизнинг иродасини, руҳиятини, ижтимоий онги ва маданиятини акс эттиради. Чунки уни ишлаб чиқиш ва муҳокама этишда бутун халқ иштирок этади. Бир сўз билан айтганда, Конституциямиз том маънода халқимиз тафаккури ва ижодининг маҳсулидир”.

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси - давлат бошқарувининг асосий ҳуқуқий манбаси сифатида уни ташкил этиш ва амалга ошириш асосларини белгилаб берган. Конституциянинг бир неча моддалри бевосита давлат бошқарувини ҳуқуқий тартибга солишга қаратилгандир. Жумладан, Конституциянинг 1-моддасида Ўзбекистон – суверен демократик республика, деб кўрсатилган. Мазкур моддада ўзбек давлатчилигининг туб моҳияти берилган, яъни Ўзбекистон суверен давлатдир. Суверенитэт – ҳар қанлдай давлатнинг енг муҳим, ажралмас белгиларидан биридир. Ўзбекистон – демократик давлатдир. Бу инсонпарварлик қоидаларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий еътиқодларидан қатъи назар, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва еркинликларини таъминлаб берадиган давлатдир. Ўзбекистонда давлатни бошқариш шакли республикадир. Республика - халқ ҳокимияти демакдир. Республика – енг асосий умуминсоний ҳуқуқий бойликлардан бири. Бошқарувнинг республика шакли давлат идоралари ваколатларини аниқ белгилаб беришни, қонун чиқарувчи ва ижроия органларининг сайлаб қўйилишини англатади. Конституцияга биноан, давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар. (2-модда) Мазкур конституциявий меъёр орқали фуқаролар манфаатининг устунлиги қонуний равишда мустаҳкамланган ва кафолатланган. Давлатнинг фуқаролар олдидаги масъулиятининг мавжудлиги демократик ҳуқуқий давлатнинг муҳим белгиларидан ҳисобланади. Давлат қонун доирасида инсонлар учун зарур шартғшароитларни яратиб бермоғи лозим. Шунинг учун ҳам давлат халқ иродасини ифодаламоғи, унинг манфаатлари, ҳоҳиш-истакларига хизмат қилмоғи лозим. Ўзбекистон Республикаси ўзининг миллий-давлат ва маъмурийҳудудий тузилишини, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг тизимини белгилайди, ички ва ташқи сиёсатини амалга оширади. Мазкур конституциявий қоидадан келиб чиқадиган бўлсак, Ўзбекистон Республикаси

мустақил давлат сифатида ўзининг давлат ҳокимиятини ва давлат бошқаруви органларининг тизимини белгилаб беради. Конституциянинг бешинчи бўлими айнан шу масаларни ёритиб беришга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина амалга оширилади. Конституцияда назарда тутилмаган тартибда давлат ҳокимияти ваколатларини ўзлаштириш, ҳокимият идоралари фаолиятини тўхтатиб қўйиш ёки тугатиш, ҳокимиятнинг янги ва мувозий таркибларини тузиш Конституцияга хилоф ҳисобланади ва қонунга биноан жавобгарликка тортишга асос бўлади. Демак, Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимиятини, шу жумладан бошқарув фаолиятини қонунларда назарда тутилган тартибда тузилган давлат органлари томонидан амалга оширилади. Давлат органлари фақатгина қонун ҳужжатларида кўрсатиб ўтилган ваколат доирасида ҳаракат қилишлари мумкин. Давлат органларининг Конституция ва қонунларга сўзсиз итоат этиши ва шу асосда фаолият кўрсатиши ҳуқуқий давлатнинг муҳим белгиси ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига биноан Ўзбекистон халқи номидан фақат икки давлат органи - Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва Ўзбекистон Республикаси Президенти иш олиб бориши мумкин. Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти тизими – ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланади. Мазкур конституциявий меъёр орқали давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши ва фаолият тартиби ваколатларнинг тақсимланиши тамойили асосида амалга оширилиши белгиланган. Ҳокимият ваколатларини тақсимлаш тамойили ҳуқуқий давлатнинг енг муҳим белгиларидан биридир. Президентимиз И.А.Каримов кўрсатиб ўтганларидек: “Қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти – давлатнинг учта асосий таянчидир”. Давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари асосида амалга оширади.

Ўзбекистон ижтимоий адолат жамиятидир. Кучли ижтимоий сиёсат адолатли жамият ва демократик давлат барпо этишнинг асосий мезонидир. Шу ўринда, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг қуйидаги фикрларни келтирмоқчиман: “Давлатнинг фаол ислоҳотчилик мавқеида бутун диққат-еътиборни иқтисодиётни соғломлаштириш муаммоларини биринчи навбатда ҳал этишга, қонунийлик ва ҳуқуқтартиботга риоя қилишга, ески иқтисодий муносабатларни бозор муносабатларига айлантиришга қаратиш ижтимоий барқарорлик учун мустаҳкам нэгизни вужудга келтиради”. Юқоридагиларга асосланадиган бўлсак, Ўзбекистонда давлат бошқарувини тартибга солувчи асосий қонун - бу Ўзбекистон Республикаси Конституциясидир. Ўзбекистон Республикасида давлат бошқаруви жорий қонунчилик ҳужжатлари билан ҳам тартибга солинади. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг “Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида”ги, “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги ва бошқа қонунлар билан тартибга солинади. «Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида»ги қонунга биноан Вазирлар Маҳкамаси - Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати - иқтисодиёт, ижтимоий ва маънавий соҳаларнинг самарали фаолият кўрсатишига, қонунлар ижро этилишига, Олий Мажлиснинг бошқа қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президнтининг фармонлари, қарорлари ва фармойишлари бажарилишига раҳбарликни таъминловчи Ўзбекистон Республикасининг ижро этувчи ҳокимият органи ҳисобланади. Вазирлар Маҳкамаси давлат бошқаруви органлари тизимига ва ўзи ташкил этадиган хўжалик бошқаруви органларига бошчилик қилади, уларнинг ҳамжиҳатлик билан фаолият кўрсатишини таъминлайди. Ўзбекистон Республикасининг 9 сентябр 1993 йилда қабул қилинган “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги қонунга биноан вилоятлар, туманлар ва шаҳарларда (туманга бўйсунадиган шаҳарлардан, шунингдек

шаҳарлар таркибига кирувчи туманлардан ташқари) халқ депутатлари Кенгашлари давлат ҳокимиятининг вакиллик органларидир. Вилоят, туман, шаҳар ҳокими вилоят, туман ва шаҳарнинг олий мансабдор шахси бўлиб, айни бир вақтда тэгишли ҳудуддаги вакиллик ва ижроия ҳокимиятини бошқаради. Вилоят ҳокими, Тошкент шаҳар ҳокими Ўзбекистон Республикаси Президенти ва тэгишли халқ депутатлари Кенгаши олдида ҳисобдордирлар. Туман, шаҳар ҳокими юқори турувчи ҳоким ва тэгишли халқ депутатлари Кенгаши олдида ҳисобдордир. Халқ депутатлари Кенгаши ва ҳоким вилоят, туман ва шаҳар учун умумий бўлган ижтимоий-иқтисодий ривожланиш вазифалари амалга оширилишини, жойларда қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг бошқа қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Вазирлар Маҳкамаси қабул қилган ҳужжатлар, юқори турувчи халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимлар қарорларининг ижросини, Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари билан фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ўртасидаги алоқаларни, аҳолини вилоят, туман ва шаҳарни бошқаришга жалб этишни таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 100-моддасига биноан еса, маҳаллий ҳокимият органлари ихтиёрига қуйидагилар киради: қонунийликни, ҳуқуқий-тартиботни ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлаш; ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожлантириш; маҳаллий бюджэтни шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар, йигимларни белгилаш, бюджэтдан ташқари жамгармаларни ҳосил қилиш; маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилиш; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш; фуқаролик ҳолати актларини қайд этишни таъминлаш; меъёртив ҳужжатларни қабул қилиш ҳамда Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ва Ўзбекистон Республикаси қонунларига зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга ошириш.

Ўзбекистон Республикасида давлат бошқарувини тартибга солишда давлат органларининг ҳуқуқий мақомини белгилаб берувчи Низом ва Уставлар ҳам маълум бир аҳамиятга эга. Низом - муайян давлат тузилмаларининг (масалан вазирликлар, давлат қўмиталарининг) ташкил этиш тартибини, тузилишини, вазифаси, функцияси ва ваколатларини белгилаб беровчи мажмуий кодекслаштирилган актдир. Жумладан Ўзбекистон Республикасида ташкил этилган барча вазирликлар, давлат қўмиталари ўз фаолиятларини қонунлар ҳамда низомлар асосида олиб борадилар. Низом - бошқарув актларининг енг кўп тарқалган турларидан биридир. Низом муайян ҳуқуқ ижодкорлик органи ёки ваколатли мансабдор шахс томонидан тасдиқланади. Енг аҳамиятли соҳаларга тааллуқли ва юридик кучи юқорироқ бўлган низомлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Президенти, Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. Устав - бошқарувнинг у ёки бу соҳасидаги муайян идора ва ташкилотларнинг фаолиятини тартибга солувчи меъёрларни ўзида акс эттирувчи актдир. Бошқарув соҳасида бевосита иштирок этувчи кўпгина давлат идораларининг, корхона, муассаса ва ташкилотларнинг фаолияти тэгишли тартибда ишлаб чиқилган ва тасдиқланган Уставлар асосида тартибга солинади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси фуқаролик авиациясини бошқарувчи - Ўзбекистон Миллий Авиакомпаниясининг фаолияти Устав асосида тартибга солинади. Демак, юқоридагиларга асосланадиган бўлсак, Ўзбекистон Республикасида давлат бошқарувинининг ҳуқуқий асослари дэганимизда - давлат бошқарувини ташкил этиш ва амалга ошириш жараёнини белгилаб берувчи (тартибга солувчи) қонун ҳужжатлари ташкил этишини тушунамиз. Ўзбекистон Республикасида давлат бошқарувини тартибга солувчи қонунчилик базаси шаклланган бўлиб, ҳозирги кунда такомиллаштирилмоқда.

Давлат бошқарувида қонунийлик ва интизом тўғрисида гапирганда, албатта давлат бошқарувининг асосий тамойилларига (бошланғич қоидаларига) ҳам тўхталиб ўтиш лозим. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва жорий қонунчилигини таҳлил қиладиган бўлсак, давлат бошқарувининг қуйидаги асосий тамойилларини кўрсатиб ўтишимиз мумкин: биринчидан, қонуннинг устунлиги ва ҳамма учун мажбурийлиги тамойили. Бу тамойилга асосан Ўзбекистон Республикасининг барча қонунлари ва бошқа ҳуқуқий меъёрлари муқаддас бўлиб, уларга барчанинг амал қилиши лозим. Бу тамойил асосий қонунимиз бўлган - Конституцияда ўз ифодасини топган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 15моддасига биноан Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. Жамиятда қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот тантана қилмаса, шахснинг ҳуқуқ ва еркинликлари қатъий интизом, ички уюшқоқлик ва масъулият жиҳатидан устувор бўлмаса, қонунлар ва миллий анъаналар, урфодатлар, умуминсоний қадриятлар ҳурмат қилинмаса, демократик ҳуқуқий давлатни тасаввур қилиб бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда у асосда ишлаб чиқилган қонунлар олдида барча бирдай масъулдир. Қайси бир жамиятда қонунлар бажарилмай қоғозда қолиб кеца, ундай жамият асло равнақ топмайди, адолатга ериша олмайди. Қонун амалда бўлиши лозим. Қонун қабул қилиндими, унинг ижроси ҳам қатъий бўлмоғи лозим. Айнан шу ерда давлат бошқарувининг асосий вазифасини кўришимиз мумкин, яъни давлат бошқаруви - Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунларини ижро этишга хизмат қилади.

Демократик ҳуқуқий давлатнинг енг муҳим белгиларидан бири - барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги, Конституция ва қонунларнинг устунлигини таъминлашдир. Конституция ва қонунларнинг устуворлиги: ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида қонуннинг қатъиян ҳукмронлигини, ҳеч ким, ҳеч бир давлат органи, мансабдор шахс, фуқаро қонунга бўйсуниш мажбуриятидан холи бўлиши мумкин емаслигини англатади; Конституция ва қонун устуворлиги шуни ифодалайдики, асосий ижтимоий, енг аввало иқтисодий ва сиёсий муносабатларфақат қонун йўли билан тартибга солинади, унинг барча иштирокчилари еса ҳеч бир истисносиз ҳуқуқ меъёрларини бузганлиги учун ҳуқуқий жавобгарликка тортиладилар. Конституция ва қонунларнинг пировард мақсади инсон, унинг ҳуқуқ ва еркинликларини таъминлашдан иборат бўлмоғи лозим. Зотан улуғ бобомиз Амир Темур таъкидлаганидек, «Қаерда қонун ҳукмронлик қилса, шу ерда еркинлик бўлади». Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Ўзбекистонда янги жамият қуриш ва бозор иқтисодиётига ўтиш учун барча кишининг қонунга амал қилишини муҳим тамойил деб ҳисоблаб, ўзининг «Янги уй қурмай туриб, ескисини бузманг» асарида: «Мен учун енг муҳими - қонунийликни ҳурмат қилишдир», - деб кўрсатади; иккинчидан, қонунийликнинг ягоналиги тамойили. Бу тамойил Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунлар бир хилда қўлланилишини, барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги англатади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасига биноан Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва еркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, еътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар.

Ўзбекистон мустақилликка еришгач, ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг барча жабҳаларини демократлаштириш йўлига ўтди. Жаҳон тажрибасидан маълумки, инсоннинг асосий ҳуқуқ ҳамда еркинликларини қатъий ҳимоя қилмасдан ва амалда таъминламасдан туриб, жамиятни демократлаштириш мумкин емас. Инсон ҳуқуқларини тушуниб этиш учун ниҳоятда муҳим бўлган одамларнинг табиий тенглиги ғоялари қадим юнон мутафаккирлари Протагор, Антифонт, Ликофрон ва қадим Хитой донишманди Конфуций сиёсий ҳамда ҳуқуқий таълимотларида илгари сурилган. Ҳуқуқ субъекти ва қонун олдидаги тенглик тушунчаларини ишлаб чиқишдаги хизматлар қадимги Рим ҳуқуқшуносларига тэгишли. Цицерон «Ҳамма қонун таъсири остида бўлиши керак», деб таъкидлаган еди. Ўзбекистон Республикасида қонуннинг ягоналиги ва барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги: Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунлари унинг барча ҳудудида амал қилишини ҳамда бошқа меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар қонун асосида қабул қилиниб, уларга зид бўлмаслигини, талаб қилади; Ўзбекистон қонунлари унинг ижтимоий ва давлат тузумини, барча миллат ва елатларнинг манфаатларини қўриқлайди; Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида қонунлар бир хилда қўлланилади; учинчидан, давлат бошқарувининг халқ манфаатлари йўлида амалга оширилиши тамойили. Конституциянинг 7-моддасига биноан халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина амалга оширилади. Демак, Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи халқ бўлиб, давлат, унинг органлари халқ иродасини ифодалайди, унинг манфаатларига хизмат қилади.

Ҳуқуқий демократик давлатларнинг олиб борадиган сиёсатини халқнинг ҳоҳиш-иродаси белгилаб бериши лозим. мазкур сиёсат инсон ва жамиятнинг фаровонлигини, Ўзбекистондаги барча фуқароларнинг фаровон турмушини таъминлашга қаратилган бўлиши керак. Жумладан, Конституциянинг 14- моддасида давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик тамойиллари асосида амалга оширилади, деб кўрсатилган; тўртинчидан, давлат бошқарувида халқнинг иштироки тамойили. Ўзбекистон Республикасида қонунийликни таъминлашда ва ҳуқуқий тартиботни мустаҳкамлашда кенг омма иштирок этади. Бу ҳолатни Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг бир неча моддаларида кўришимиз мумкин. Жумладан, Конституциянинг 9-моддасига биноан жамият ва давлат ҳаётининг енг муҳим масалалари халқ муҳокамасига тақдим этилади, умумий овозга (референдумга) қўйилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 32-моддасига биноан Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ва ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Бундай иштирок этиш ўзини ўзи бошқариш, референдумлар ўтказиш ва давлат органларини ташкил этиш орқали амалга оширилади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш тизимини босқичма-босқич шакллантириш - мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг муҳим омилидир. «Кучли давлатдан - кучли фуқаролик жамияти сари» дэган сиёсий концепциянинг асл моҳияти жамиятни бошқаришда аста-секин нодавлат ташкилотлари ва фуқароларнинг иштирок этишини тобора кенгайтиришда кўринади. Барча демократик давлатларда бўлгани каби бизнинг давлатимизда ҳам жамият ҳаётида нодавлат ва жамоат тизимларининг мавқеи ошиб бормоқда. Конституциянинг 35-моддасига биноан еса, ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Демак, фуқароларнинг сиёсий фаоллиги давлат органларига, уларнинг

мансабдор шахсларига мурожаат қилиши орқали ҳам амалга оширилади ва ҳ.к.лар; бешинчидан, давлат бошқаруви ва мақсадга мувофиқлик тамойили. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида амалдаги қонунларни ва бошқа меъёрий ҳужжатларни аниқ бажариш ҳар бир давлат органи, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахс ва фуқаролар учун шартдир. Аммо ҳаётда шундай кишилар ва раҳбарлар борки, улар ўзларининг қонунга хилоф ҳатти-ҳаракатларини, гўё қонуннинг ескириб қолганлиги билан ва бугунги кун талабларига жавоб бера олмаслиги билан ёхуд қонунда маҳаллий шароит ҳисобга олинмаган, дэган баҳоналар билан оқлайдилар. Башарти, амалдаги қонунлар ескириб қолган бўлса, у белгиланган тартибда давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи - Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан ўзгартирилади ёки бекор қилинади. Мамлакатимизда қонунларнинг ишлаб чиқилиши ва қабул қилиниши халқнинг кенг иштирокида демократик асосда ўтади. Қонун лойиҳасига бевосита тааллуқли бўлган шахслар, давлат органлари ва жамоат бирлашмалари иштирок этадилар; олтинчидан, давлат бошқарувининг аҳоли маданий даражаси билан боғлиқлиги тамойили. Қонунийлик аҳоли маданий даражаси билан, давлат органлари, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқароларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданияти билан боғлиқ бўлади; эттинчидан, давлат бошқарувининг демократик жараёнлар билан боғланганлиги тамойили. Давлат бошқаруви демократия билан узвий боғлиқдир. Халқ давлат ҳокимиятини ўзи ишонч билдириб сайлаган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳамда давлат ҳокимияти органлари орқали амалга оширади. Чунончи, асосий қонунимиз - Конституциясининг 10-моддасида Ўзбекистон халқи номидан фақат у сайлаган Республика Олий Мажлиси ва Президенти иш олиб бориши кўрсатиб ўтилган. Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади.

Давлат бошқаруви - демократик тартибларга бўйсунишни талаб қилади, демократик тартиблар, ўз навбатида, қонунийликни мустаҳкамлаш ва ривожлантиришнинг асосий шартларидан биридир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига биноан Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний тамойилларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, еркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва еркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилинади. Таниқли ҳуқуқшунос олимлари Ю.М.Козлов ва Л.Л.Попов давлат бошқарувининг асосий тамойилларига қуйидагиларни киритадилар: жамият ҳаётида шахс ва унинг манфаатлари устунлиги тамойили. Давлат бошқаруви давлат сиёсатини амалга оширувчи асосий восита сифатида, биринчи навбатда шахс ва унинг манфаатлари устунлигини инобатга олиши лозим. Айнан давлат бошқарувини амалга ошириш орқали шахсларнинг ҳуқуқлари ва еркинликлари реал амалга оширилади, уларнинг муҳофазаси таъминланади; давлат бошқарувининг ҳокимият бўлиниши асосида амалга оширилиши тамойили. Давлат ҳокимиятининг учга бўлиниши, яъни қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши кенг қабул қилингандир. Давлат бошқарувининг самарали амалга оширилиши учун, албатта, давлат органларининг ҳокимият-ваколатлари қонуний тартибда аниқ кўрсатиб ўтилган бўлиши лозим. Мазкур тамойил - ҳар давлат бир давлат органининг қандай фаолият билан шуғулланишини, қандай ваколатларга эга еканлигини, яъни давлат органлари фаолиятининг доирасини белгилаб беради; қонунийлик тамойили. Ҳар қандай фаолият, шу жумладан давлат бошқаруви ҳам, биринчи навбатда қонунлар асосида ташкил этилиши ва амалга оширилиши лозим. Давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари қонунларга таянган ҳолда ўз фаолиятларини олиб боришлари лозим; ошкоралик тамойили. Давлат бошқаруви соҳасида инсонларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари билан боғлиқ бўлган ҳар қандай қонун

ҳужжати, оммага еълон қилинмасдан туриб, татбиқ қилиниши мумкин емас. Давлат бошқарувининг самарали амалга оширилишида – давлат органларининг фаолияти, қабул қилинаётган қонун ҳужжатларига нисбатан фуқаролар (жамоат бирлашмалари) билдириган фикрларни инобатга олиш ҳам катта аҳамиятга эгадир; жавобгарлик тамойили. Амалдаги қонунчиликда давлат органларининг, унинг мансабдор шахсларининг ва фуқароларнинг жорий этилган қонунчилик талабларига риоя этилишини таъминлаш мақсадида мажбурлов чоралари ҳам ўрнатилган бўлиши лозим. Бу нафақат давлатнинг, балки жамиятнинг ҳам, алоҳида шахсларнинг ҳам ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилади ва бошқалар. Баъзи бир ҳуқуқшунос олимлари ўзларининг илмий ишларида давлат бошқарувининг асосий тамойилларидан ташқари, ташкилий тамойилларни ҳаим киритади. Масалан, ҳуқуқшунос олими Х.Р.Алимов ўзининг «Маъмурий ҳуқуқ» дарслигида давлат бошқарувининг ташкилий тамойилларига қуйидагиларни киритади: функция ва ваколатларни тақсимлаш тамойили. Мазкур тамойил орқали давлат бошқарув органларининг ўртасида ваколатларни ҳамда функцияларни тақсимлашни назарда тутади. Ҳар бир давлат органи, шу жумладан давлат бошқаруви органлари ўзларининг олдида турган мақсад ва вазифаларни амалга ошириш учун ўзининг қуйи тузилмаси ўртасида ваколатларни тақсимлайди; компэтенция доирасида жавобгарлик тамойили. Ушбу тамойил орқали давлат органларига, уларнинг мансабдор шахсларига берилган ваколат доирасида жавобгарликни назарда тутади; бошқарувда соҳавийлик ва ҳудудийликни инобатга олиш тамойили. Мазкур тамойил орқали давлат бошқаруви қайси соҳада ва қандай шахслар доираси бўйича амалга оширилишини назарда тутади; коллэгиаллик тамойили. Амалдаги қонунчилик ҳужжатларини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, ҳар бир давлат бошқаруви органида якка тартибда амалга ошириладиган бошқарув билан бир вақтда коллэгиал тартибда амалга ошириладиган бошқарув мавжуддир.

Давлат бошқарувининг деярли барчасида турли кўринишдаги кенгаш ва ҳайъатлар тузилади. Кенгаш ва ҳайъатлар томонидан амалга ошириладиган бошқарув - коллэгиал бошқарув ҳисобланади. Давлат бошқарувининг тамойиллари ҳуқуқшунослик адабиётларида турлича кўрсатиб ўтилгандир. Лекин, уларнинг барчаси бир мақсад сари йўналитирлигандир. Давлат бошқарувининг тамойиллари - давлат органларининг бошқарув фаолиятининг маълум бир томонларини тартибга солишга қаратилгандир. Барча давлат бошқаруви тамойиллари умумий мақсад сари, яъни давлат бошқарувини ташкил этиш ва амалга оширишни тартибга солишга қаратилгандир.

Похожие

Давлат бошқарувида алоҳида соҳалар ва тармоқларни маъмурий-ҳуқуқий тартибга солиш

Олий Мажлис қонунчилик палатаси ва сенатининг қонунчилик фаолияти

Қонунчилик тизимининг принциплари

Қонунчилик тизими ва юридик техникани такомиллаштириш муаммолари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари