Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари - Юриспруденция - Рефераты

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

34.626953125 KB

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари Режа: 1. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари 2. Мамлакатни ислоҳ қилиш ва янгилашнинг ҳуқуқий базаси

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари Икки палатали парламент шароитида қонун ижодкорлигини такомиллаштиришнинг қуйидаги муаммолари долзарблик касб этмоқда: қонун ижодкорлигининг демократик тамойилларини амалда жорий этиш; қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтининг моҳиятини ҳамда юридик табиатини англаш; қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари мақомини мустаҳкамлаш; мазкур субъектларнинг қонун лойиҳаларини тақдим этиш бўйича фаоллигини ошириш, қонун лойиҳасини муҳокама этиш ва қонун лойиҳаларини тайёрлашда қонунчилик техникасига амал қилиш, лойиҳаларни юридик-техник жиҳатдан тўғри расмийлаштириш ва бошқалар. Қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва уларни парламентга киритиш имкониятига эга бўлган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг таркиби кенглиги қонун яратиш учун умумий демократик асосни, бу жараёнга жамият вакилларини жалб этиш бўйича ҳақиқий шарт-шароитни вужудга келтиради. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтининг ҳуқуқий асослари таҳлилида ушбу ҳуқуқ субъектлари орасида ҳам коллегиал органлар, ҳам алоҳида ваколатли шахслар борлигини кўриш мумкин. Демак, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг субъектлари деб – қонун ҳужжатларида санаб ўтилган ҳар бир идора ва шахснинг умумдавлат манфаатларини кўзлаган ҳолда қонун лойиҳасини тайёрлаб, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритиш ваколатини амалга оширувчи давлат ҳокимияти органлари ва мутасадди шахсларга айтилади. 2012 йилдаги маълумотларга кўра, мамлакатимизда 15 та кодекс, 749 та қонун (шундан 279 таси қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш, 110 таси қонунларнинг ўз кучини йўқотиши тўғрисида, янги таҳрирда қабул қилинган қонунлар 28 та, амалдаги қонунлар 639 тани ташкил этади), Ўзбекистон Республикаси Президентининг 4417 та Фармони, 1703 та Қарори ва 3796 та Фармойиши, Вазирлар Маҳкамасининг 9630 та, қарори, шунингдек 2319 та идоравий-меъёрий ҳужжатлар қабул қилинган.

Маълумки, Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 27 январда бўлиб ўтган қўшма мажлисидаги маърузасида “... Кейинги беш йил мобайнида Қонунчилик палатасига тақдим этилган 297 та қонун лойиҳасидан атиги 44 таси депутатлар ташаббуси билан киритилган. Айни пайтда, 42 та қонун лойиҳаси бевосита Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тақдим этилган, 160 тадан зиёд қонун лойиҳаси эса мамлакатимиз ҳукумати томонидан киритилган бўлиб, уларнинг аксарият қисми Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари ва қарорларининг ижросини таъминлаш муносабати билан тақдим этилган”лиги таъкидланган эди. Бинобарин, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари фаолиятини янада такомиллаштириш бўйича илмий асосланган таклиф-мулоҳазалар юритиш ўринли ҳисобланади. Бунинг учун Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 83-моддасида назарда тутилган ҳар бир қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектининг мақомини таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир. Зеро, мазкур субъектлар давлат ва жамият ҳаётининг турли соҳаларида амалга оширилиши лозим бўлган ислоҳотларнинг ҳуқуқий асосларини яратишда муҳим ўрин эгаллаши шубҳасиздир. Ўзбекистон Республикаси Президенти . Конституциянинг 89- моддасида белгиланганидек, давлат бошлиғидир ва давлат ҳокимияти органларининг келишилган ҳолда фаолият юритишини ҳамда ҳамкорлигини таъминлайди. Президент ваколатлари кўламининг кенглиги билан бошқа давлат ҳокимияти органларидан ажралиб туради. У Ўзбекистон халқи номидан иш олиб бориш ҳуқуқига эга экан, халқ манфаатларидан келиб чиққан ҳолда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширади. Айниқса сўнгги йилларда Ўзбекистон Республикаси Президенти ташаббуси билан қабул қилинган “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий қонуни1, “Ўзбекистон Республикасининг

Олий Мажлисига сайлов тўғрисидаги Қонунга қўшимча ва ўзгартишлар киритиш ҳақида”ги қонун жамият сиёсий тизими фаолиятини такомиллаштиришда ғоят муҳим аҳамиятга эга. Икки палатали парламентнинг дастлабки беш йиллик фаолияти давомида Қонунчилик палатасига кўплаб қонун лойиҳаларининг Президент томонидан қонунчилик ташаббуси асосида киритилганлиги ҳам таҳсинга сазовордир. Хусусан, “Ўзбекистон Республикаси билан Россия Федерацияси ўртасида иттифоқчилик муносабатлари тўғрисида Шартномани (Москва, 2005 йил 14 ноябрь) ратификация қилиш ҳақида”ги, “Ўзбекистон Республикасининг Евроосиё иқтисодий ҳамжамиятини таъсис этиш тўғрисида 2000 йил 10 октябрдаги шартномага қўшилиши тўғрисида баённомани (Санкт-Петербург, 2006 йил 25 январь) ратификация қилиш ҳақида”4ги ва бир қатор бошқа қонун лойиҳалари шулар жумласидандир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини рўёбга чиқаришдаги тутган ўрнини алоҳида кўрсатиб ўтиш керак бўлади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига таянган ҳолда, Президент бутун қонун чиқариш жараёнига фаол таъсир кўрсатмоқда, давлат, хўжалик ва маданий қурилиш соҳасидаги қонунлар қабул қилинишини жадаллаштиришга астойдил интилмоқда. У муайян қонунларни қабул қилиш зарурлиги тўғрисида таклифлар киритибгина қолмай, балки, энг муҳим қонун лойиҳаларини тайёрлашда бевосита иштирок этмоқда. Масалан, давлат бошлиғи Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1990 йил 20 июндаги қарори билан тузилган Конституцион комиссиянинг Раиси бўлган эди. Президентнинг давлат тузуми, жамиятни демократлаштириш ва иқтисодий ислоҳотлар тўғрисидаги ғоялари, ишлаб чиқилаётган Конституция лойиҳасига асос бўлди. Конституциявий комиссиянинг дастлабки иш кунлариданоқ то Конституция қабул қилингунга қадар Конституциявий комиссиянинг Раиси Ўзбекистон Республикаси Конституциясини тайёрлаш ишига шахсан раҳбарлик қилди, “лойиҳанинг энг майда тавсилотигача синчиклаб ўрганди, ғайрат, ишчанлик ва билимдонлик борасида ибрат

кўрсатиб, унга ўз қўли билан тузатишлар ва аниқликлар киритди”. Президентнинг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини рўёбга чиқаришда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 15 сентябрдаги фармойиши билан ташкил этилган, қонунларнинг лойиҳаларини тайёрлашда иштирок этадиган Ўзбекистон Республикаси Президенти девонининг Қонунчилик ва суд ҳокимияти органлари билан алоқалар бўйича экспертлар гуруҳи муҳим ўрин тутган. Мазкур гуруҳ 2005 йил мартдан бошлаб давлат хизмати даражасига кўтарилиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Мамлакатни ислоҳ қилиш ва янгилашнинг ҳуқуқий базаси “Мамлакатни ислоҳ қилиш ва янгилашнинг ҳуқуқий базасини такомиллаштириш масалалари бўйича Давлат маслаҳатчисининг хизмати” сифатида қайта ташкил этилди, 2011 йил июнь ойидан ушбу хизмат“Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, сиёсий ва жамоат ташкилотлари билан ҳамкорлик бўйича Давлат маслаҳатчиси хизмати” (Ф- 3659) томонидан бажарилмоқда. 2006 йил 9 ноябрь куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи асосида "Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида"ги Конституциявий қонун ва "Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига (89-моддасига, 93- моддасининг 15-бандига, 102-моддасининг иккинчи қисмига) тузатишлар киритиш тўғрисида"ги қонун лойиҳалари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритилган эди. Эътироф этиш керакки, юқоридаги қонун лойиҳалари билан биргаликда йўлланган хатда сиёсий партияларнинг бугунги кундаги ўрни ва роли принципиал мезонлар асосида белгилаб берилганлиги барчага аён. Ушбу қонун лойиҳаларининг ташаббускори ва ижодкори Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъбири билан айтганда, “... тараққиётимиз ва демократик янгиланиш заминини белгилаб берадиган қонунларни ўз вақтида қабул қилишимиз, уларга ҳаёт тақозо этаётган ўзгартириш ва қўшимчаларни

киритишимиз зарурати бугун нечоғли долзарб эканини англаш, тушуниш қийин эмас”. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, сайлов қонунчилигимизни изчил демократлаштиришда Ўзбекистон Республикаси Президенти ташаббуси билан киритилган ҳамда 2008 йил 25 декабрда қабул қилинган “Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатлари такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси айрим қонунларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги қонун муҳим қадам бўлди. Зеро, Ушбу Қонунда назарда тутилган асосий мақсадлар қуйидагилардан иборат: биринчидан , парламентнинг мамлакатимизда амалга оширилаётган ижтимоий, иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ислоҳотларга мувофиқ равишда самарали қонунчилик базасини шакллантириш борасидаги фаолиятини ташкил этишда сиёсий партияларнинг роли ва таъсирини янада кучайтириш; иккинчидан , жамоат бирлашмаси – Ўзбекистон экологик ҳаракатига Олий Мажлис Қонунчилик палатасида унинг вакиллигини таъминлаш орқали Ўзбекистоннинг ҳозирги ва келажак авлодларининг қулай атроф-муҳит, соғлиқни сақлаш, атроф-муҳитнинг табиийлигини муҳофаза қилиш, табиат захираларидан оқилона фойдаланиш, аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлаш борасидаги ҳуқуқларини рўёбга чиқариш ва уларга сўзсиз риоя қилиш учун кенг имкониятлар яратиш; учинчидан , сайлов тизими ва қонунчилигини янада эркинлаштириш ва демократлаштириш, сиёсий партияларнинг сайлов жараёнидаги ва давлат ҳокимияти вакиллик органларини шакллантиришдаги ваколатларини кенгайтириш ва фаоллигини кучайтириш. Ўз давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи орқали Қорақалпоғистон Республикаси. Конституциямизнинг 72-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси қонунлари Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида ҳам мажбурийдир. Таҳлиллар натижасига кўра, ўз давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи орқали Қорақалпоғистон

Республикаси шу даврга қадар бирон марта ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан фойдаланмаган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари. Конституциянинг 76-моддасида “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади”, дейилади. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий Қонунда3, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги Қонунда4, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Қонунда1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатларининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан фойдаланишлари белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари томонидан икки палатали парламент иш бошлаган дастлабки даврда бешта қонун лойиҳаси Қонунчилик палатаси муҳокамасига киритилган. “Баъзи давлат бошқарув органларининг қайта ташкил этилганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартишлар киритиш тўғрисида”ги қонун2 (А.Зиё, Э.Юсупов), “Нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг кафолатлари тўғрисида”ги қонун3 (Саидов А.Х., Дадабаев Б.Э., Каримов Х.С., Убайдуллаев З.С., Юлдашев М.М.), ҳамда “Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 49-моддасига ўзгартиш киритиш тўғрисида”4ги қонунлар шулар жумласидандир. 2010 йилда эса “Архив иши тўғрисида”ги5 (А.Зиё, О.Исаев, Н.Алимов), “Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги6 (Б.Алихонов, Х.Аззамов, С.Джакбаров, Ф.Куватов, С.Самойлов, Ф.Холбоевлар) Ўзбекистон Республикасининг қонунлари ишлаб чиқилиб қабул қилинган. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг айнан Қонунчилик палатаси депутатларига берилиши – фаолияти профессионал тарзда шакллантирилган,

сайловчилар билан бевосита ишлайдиган, яъни содда қилиб айтганда, халқ ғамини умумдавлат миқёсида ифодалаш имконияти кенглиги билан мазкур ҳуқуқни самарали амалга оширилиши назарда тутилган. Чунки айнан депутатлар фуқаролар (сайловчилар)га ўз фаолияти тўғрисида ахборотлар бериб туриш билан бир қаторда, уларнинг муаммоларини эшитиш, таҳлил этиш ҳамда қонунчилик йўли билан ҳал этишга катта эътибор қаратадилар. Шу нуқтаи назардан депутатлар ижтимоий ҳаётда кузатган ва ечимини кутаётган умумхалқ анфаатларига мувофиқ муаммоларни ҳуқуқий тартибга солинишини кўзлаган ҳолда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширадилар. Қонун ижодкорлигини такомиллаштириш юзасидан Президент И.А.Каримов Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг биринчи йиғилишида сўзлаган нутқида шундай дейди: “Яширишнинг ҳожати йўқ, ўтган чақириқ парламентдаги партия фракциялари номигагина фаолият кўрсатган эди. Мен улардан бирортасининг муайян бир қонун лойиҳасини таклиф қилиб, уни сессия мажлиси тасдиғидан ўтказиш, ҳаётга татбиқ қилиш бўйича аниқ ташаббус билан чиққанини эслай олмайман. Қани ўзингиз айтинг, қайси фракция қайси қонуннинг асосий муаллифи ёки муҳаррири бўлди? Уларни ишлаб чиқиб, муҳокамалардан ўтказишда жонкуярлик кўрсатиб, қаттиқ кураш олиб борди?”. Депутатлар томонидан конунчилик ташаббуси асосида киритилган “Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик-процессуал кодексининг 160- моддасига қўшимча ва ўзгартиш киритиш тўғрисида”ги қонун Қонунчилик палатасида қабул қилиниб, Сенат томонидан рад этилган эди. Мазкур қонун лойиҳаси Қонунчилик палатасига 2005 йилнинг апрель ойида иритилган. Бу вақтда Қонунчилик палатаси эндигина иш бошлаган, депутатларимиз ҳам етарли тажрибага эга эмас эди. Бундан ташқари палатамизнинг иш тартиби, яъни Регламенти қабул қилинмаганди. Ҳозирга келиб, депутатлар маълум маънода етарли тажриба тўпладилар. Эндиликда “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш

ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий қонуни давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилиш жараёнида фракциялар фаолиятини такомиллаштиришга оид йўналишлар беради. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Конституциянинг 98- моддасигамувофиқ, ижро этувчи ҳокимиятни амалга оширади, яъни иқтисодиётнинг, ижтимоий ва маънавий соҳанинг самарали фаолиятига раҳбарликни, Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Олий Мажлис қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишлари ижросини таъминлайди. Олий Мажлис қонунчилик амалиёти шуни кўрсатадики, қонун лойиҳаларининг талай қисми қонунчилик ташаббуси тартибида Ўзбекистон Ҳукумати томонидан киритилади. Жумладан, 2005-2009 йиллар мобайнида 297 қонун лойиҳаларидан “... 160 тадан зиёд қонун лойиҳаси эса мамлакатимиз ҳукумати томонидан киритилган бўлиб, уларнинг аксарият қисми Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари ва қарорларининг ижросини таъминлаш муносабати билан тақдим этилган”. Демак, қонун ижодкорлиги жараёнининг таҳлили шуни кўрсатадики, республикамизда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг ҳиссаси ҳукуматга кўпроқ тўғри келади. Мамлакатимизда Вазирлар Маҳкамаси икки палатали парламент фаолиятининг дастлабки йилларида Қонунчилик палатасининг муҳокамасига 20 тадан ортиқ қонун лойиҳаларини (масалан, “Ҳакамлик судлари тўғрисида”ги, “Электрон тўловлар тўғрисида”ги, “Хусусий уй-жой мулкдорларининг ширкатлари тўғрисида”ги ва бошқа бир қатор қонун лойиҳалари) киритди. Бу эса Вазирлар Маҳкамаси ўзига юклатилган ушбу ваколатдан унумли фойдаланаётганидан далолат беради. Бироқ, Ҳукумат томонидан киритилган қонун лойиҳаларининг салмоғи, Олий Мажлис томонидан кўриб чиқилаётган бошқа қонун лойиҳалари орасида,

парламентаризмнинг барқарор тизимига эга бўлган мамлакатлардагидан бирмунча пастдир. Таъкидлаш лозимки, Ҳукумат ўзи ўтказаётган сиёсат учун қандай қонунчилик таъминоти зарурлигини ва қонун ҳужжатларининг ўзгартиришга қандай эҳтиёжлар мавжудлигини ҳокимиятнинг бошқа субъектларига қараганда бевосита ҳис этади. Шу билан биргаликда, ижро ҳокимияти сифатли қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш учун кўпроқ имконият ва ресурсларга эга. Ҳукумат қонун ижодкорлиги фаолиятида турли соҳаларнинг кўплаб кадрлари ва мутахассисларидан таркиб топган вазирликлар ва идораларни кенг жалб қилиб, уларнинг малака ва салоҳиятидан янада самаралироқ фойдаланиши лозим. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 5 августдаги 227-сон қарори билан тасдиқланган “Қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш, шунингдек улар бажарилиши мониторинги дастурларини тайёрлаш ва қабул қилиш тартиби тўғрисида”ги Низомда давлат бошқарув органларининг қонун ижодкорлиги фаолияти олдидан режалаштиришнинг ҳуқуқий механизмлари яратилди. Режалаштириш ўйланмасдан қилинадиган ҳуқуқ ижодкорлигидан қочишга, такрорланишларнинг олдини олишга ва давлат бошқаруви органларининг режаларини ҳисобга олган ҳолда барча кучни битта мақсадга йўналтиришга, қонун ҳужжатлари лойиҳаларини тайёрлаш, тайёргарлик тадбирларининг юқори сифатлилигини таъминлашга имкон беради. Давлатимиз раҳбари И.А.Каримовнинг “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир” номли асарида қонун ижодкорлиги ишларида Ҳукуматнинг роли ва иштирокини кучайтириш масаласига урғу берилди. Хорижий мамлакатларда бўлгани каби аксарият қонун лойиҳалари Ҳукумат томонидан Қонунчилик палатасига киритилиши мақсадга мувофиқлиги эътироф этилди.

Таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда ҳокимиятлар бўлиниши принципининг самарали механизми қонуний асосларда йўлга қўйилган бўлиб, бунинг замирида умуминсоний принциплар, яъни инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият эканлиги назарда тутилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 106-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан, бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритади. У томонидан чиқарилган ҳужжатлар қатъий ва Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурийдир (109-, 110-, 114-моддалар). Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг ҳужжатлари Конституцияга қанчалик ослигига доир ишларни кўради. Жумладан, Конституциявий суд томонидан 2007-2009 йиллар мобайнида 3 та қонун лойиҳаси бўйича ташаббус кўрсатилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судининг 2007 йил 17 январдаги “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 74-моддасига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни лойиҳасини Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритиш ҳақида”ги, 2008 йил 15 октябрдаги “Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 192-моддасига ўзгартиш киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни лойиҳасини Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритиш ҳақида”ги, 2009 йил 5 декабрдаги “Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси 208-моддаси 35-бандининг ўзбекча матнига ўзгартиш киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Конуни лойиҳасини Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритиш ҳақида”ги қарорлари шулар жумласидандир.

Ўзбекистон Республикасининг Олий суди Конституциямизнинг 110- моддасига мувофиқ, фуқаролик, жиноий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади. Чунончи, Ўзбекистон РеспубликасиОлий суди фуқаролар манфаатига хизмат қилаётган меъёрларнинг амалиётда самарали қўлланилишига алоҳида эътибор қаратиб, Асосий Қонунимизнинг 83-моддасида кафолатланган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан самарали фойдаланиб келмоқда3. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий суд томонидан 2005-2009 йиллар давомида 6 та қонун лойиҳаси бўйича ташаббус кўрсатилган. Хусусан, “Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 389-моддасига ўзгартиш киритиш тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг 2382-моддасига ўзгартиш ва қўшимча киритиш тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг 52-моддасига ўзгартиш ва қўшимча киритиш тўғрисида”ги6 Ўзбекистон Республикасининг қонунлари шулар жумласидандир. Ўзбекистон Республикасининг Олий хўжалик суди мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ўртасидаги, шунингдек тадбиркорлар ўртасидаги, иқтисодиёт соҳасида ва уни бошқариш жараёнида вужудга келадиган хўжалик низоларини ҳал этиш масалалари билан шуғулланадиган хўжалик судларининг олий органи (111-модда). Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди томонидан 3 та қонун лойиҳаси бўйича ташаббус кўрсатилган. Бу ўринда, 2008 йил 29 сентябрдаги “Ўзбекистон Республикасининг Хўжалик процессуал кодексига ўзгартиш ва қўшимча киритиш тўғрисида”ги Қонунни келтириб ўринлидир. Бинобарин, Конституциявий суд, Олий суд, Олий хўжалик судига қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи берилиши давлат органлари тизимида бу органларнинг тутган ўрни ва уларнинг қонун ҳужжатларини такомиллаштиришдаги аҳамияти билан боғлиқ объектив эҳтиёжлардан келиб чиқади. Бу органлар қонун ҳужжатларини қўллаш юзасидан бой ва ҳар тарафлама тажрибага эга. Бундан ташқари, мустақиллик йилларида юқорида

таъкидланган қонунчилик ташаббуси субъектлари томонидан Олий Мажлисга суд ислоҳотини чуқурлаштиришга оид, хўжалик низоларини кўриб чиқиш амалиётини яхшилашга доир бир қанча қонун лойиҳалари киритилди. Судлар тўғрисидаги қонунлар, Хўжалик процессуал кодекси ва бошқа қатор қонун ҳужжатлари шулар жумласидандир. Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ҳамда таҳлил этилаётган ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи бирорта ҳам норматив-ҳуқуқий ҳужжатда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларига “фақат маълум доирадагина ушбу ҳуқуқни амалга ошириши мумкин” деган чеклов кўрсатилмаган. Шунга қарамасдан, мазкур субъектлар 2000-2004 йилларда бу ҳуқуқдан фақатгина саноқли ҳолларда фойдаланганлар, холос. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, Олий суд ва Олий хўжалик суди томонидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан кам фойдаланиш ҳоллари кузатилмоқда. Бу борада Д.Х.Абдукадыров тўғри таъкидлаганидек, ҳатто Суд қонунчилигини демократлаштириш ва либераллаштириш ҳамда суд тизими мустақиллигини таъминлаш бўйича тадқиқот маркази Ўзбекистон Республикаси Олий суди ҳузурида ташкил этилиб фаолият юритгандан буён ҳам Ўзбекистон Республикаси Олий судининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш бўйича ташаббуслар сони ошмаган3. Назаримизда, ушбу соҳадаги фаолликни жонлантириш мақсадга мувофиқдир. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 118-моддасида, янги таҳрирдаги “Прокуратура тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 2-моддасида келтирилган норматив қоидаларнинг мазмунидан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Бош прокурор қонун устуворлигини таъминлаш, қонунийликни мустаҳкамлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ҳамда эркинликларини, жамият ва давлатнинг қонун билан қўриқланадиган манфаатларини, Ўзбекистон Республикаси конституциявий тузумини ҳимоя қилиш, ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ва профилактика қилишдан иборат

прокуратура органларининг асосий вазифаларини бажариш жараёнида кузатиладиган ижтимоий ҳолатдан келиб чиққан ҳолда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириши мумкин. Хусусан, Прокуратура тўғрисидаги, шунингдек, прокурор назоратини такомиллаштириш ҳамда жиноий жазоларни либераллаштириш соҳасида тайёрланган қонун лойиҳалари Бош прокурорнинг бу борада амалга оширган ташаббуси сирасига киради. Жумладан, 2008 йил ҳамда 2009 йилнинг дастлабки 8 ойи мобайнида Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан унга берилган қонунчилик ташаббуси ваколатидан фойдаланган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига қонунларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш, янги қонунлар ишлаб чиқиш ҳақидаги 12 та таклиф киритилиб, улар ўзининг мантиқий ечимини топган. Бундан ташқари, 2010 йилда Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи асосида киритилган “Пиротехника буюмлари муомаласи тартибга солиниши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги, “Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликларнинг профилактикаси тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 177-моддасига қўшимча киритиш тўғрисида”ги, “Дафн этиш ва дафн иши тўғрисида”ги каби Ўзбекистон Республикасининг қонунлари қабул қилинганлигини таъкидлаш лозим. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасига киритиш тўғрисида қабул қиладиган қарорлари ўзига хос хусусиятга эга. Яъни, қонунчилик ташаббуси Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судининг мажлисида, Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленумида, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг Пленумида қонун лойиҳасини коллегиал тартибда ҳал этилиши белгиланган. Қонун лойиҳасини

Қонунчилик палатасига киритиш тўғрисидаги қарор Ўзбекистон Республикаси Президенти, Қонунчилик палатаси депутати ва Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан якка тартибда қабул қилинади. Қонунчилик ташаббуси субъектлари мазкур йўналишдаги фаолиятларини тартибга солиш мақсадида норматив ҳужжат қабул қилишлари лозим бўлади. Чунки, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, ҳар бир субъект фаолиятининг ўзига хослиги қонун лойиҳасининг сифатига бевосита таъсир кўрсатади. Хусусан, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти сифатида ҳукумат фаолиятида тўпланган тажрибани (жумладан, “Қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш, шунингдек улар бажарилиши мониторинги дастурларини тайёрлаш ва қабул қилиш тартиби тўғрисида”ги Низом, қонун лойиҳаларини тайёрлаш бўйича йиллик ҳамда истиқболли режалар, қонун ҳужжатларини баҳолаш тизимини жорий этиш механизмларининг мавжудлиги ва ҳ.к.) бошқа коллегиал тартибда» амалга оширувчи субъектлар фаолиятида қўллаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Айни пайтда, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини «якка тартибда» амалга оширувчи субъектлар, айниқса парламент қуйи палатаси депутати фаолияти самарадорлигини ошириш мақсадида, ривожланган демократик давлатлар тажрибасини ўрганиш ҳамда депутатлар фаолиятини ҳар томонлама таҳлил қилиш асосида, уларга қўшимча ходимлар (юрист, котиб ва бошқа мутахассис ёрдамчилар) ва зарур моддий-техник таъминоти масалаларини муҳокама қилиш фойдадан холи бўлмайди.Бу эса ўз навбатида, биринчидан , қонун ижодкорлиги субъектларининг соҳада истиқболли йўналишларни аниқ белгилашда, иккинчидан , қонун ижодкорлиги фаолиятининг самарадорлигини янада оширишга,

учинчидан ,қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар ва қонун лойиҳасинитайёрлаш ёки кўмаклашишда иштирок этувчи мутахассислар, экспертларишининг самарали ташкил этилишига хизмат қилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 35-моддасида фуқароларнинг таклиф билан мурожаат қилишлари борасидаги ҳуқуқлари кўрсатилганлигини ҳисобга олганда, фуқароларга қонун ҳужжатларини такомиллаштириш ёки ўзгартириш тўғрисида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига таклифлар киритиш ҳуқуқи мавжудлигидан келиб чиқиб, ушбу таклифни кўриб чиқиш тартиб-таомили билан боғлиқ масалаларни эса қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектининг фаолият механизмига сингдириш лозим. Шунингдек, қонун лойиҳасини ишлаб чиққан ёки қонун лойиҳаси тайёрланишида таклифлари билан иштирок этган фуқароларга улар томонидан тақдим этилган ишларнинг ўрганилганлиги тўғрисида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти томонидан хабар бериш тўғрисидаги масалалар ҳам тегишли норматив ҳужжатда акс эттирилиши мақсадга мувофиқ. Чунки, бир жиҳатдан , фуқароларнинг эҳтиёжлари асосида берилган ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишга оид таклифлари қонун лойиҳасини ишлаб чиқишга асос бўлса, бошқа жиҳатдан , ишлаб чиқилаётган қонун лойиҳасининг фуқаролар фикрлари асосида такомиллаштириб борилишига эришилади, учинчидан , фуқароларнинг ислоҳотлар жараёнидаги иштироки янада фаоллашуви таъминланади. Бундан ташқари, Ўзбекистонда мустақиллик йилларида амалга оширилган сиёсий-ҳуқуқий ислоҳотлар натижасида тўпланган ижобий тажриба ҳамда ривожланган давлатлар қонунчилиги таҳлили асосида қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва қабул қилишда фуқароларнинг бевосита иштирок этишини таъминлашга доир махсус норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиш лозим. Бунда Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг тамойиллари, шакли, кафолати, тартиби ва шартларини белгилаб беришга қаратилган “Ўзбекистон

Республикаси фуқароларининг қонунчилик ташаббусини амалга ошириш тартиби тўғрисида”ги қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш зарур. Зеро, мазкур тажриба бугунги кунда Польша, Италия, Лихтенштейн, Македония, Португалия, Руминия, Австрия, Албания каби Европа давлатларида, Беларусь, Грузия каби МДҲ давлатлари қонунчилигида назарда тутилган. Илмий адабиётларда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар доирасини кенгайтиришга қаратилган мушоҳадаларни кўплаб учратиш мумкин. Масалан, баъзи йирик жамоат бирлашмаларига (жумладан, касаба уюшмалари республика идораси), сиёсий партияларга, Адлия вазирлигига шундай ҳуқуқ берилишини ёқловчи фикрлар бор. Хўш, бу таклифлар хусусида нима дейиш мумкин? Ўзбекистонда 5 мингдан ортиқ жамоат бирлашмалари, нодавлат нотижорат ташкилотлар мавжуд. Уларнинг барчасига, шу жумладан, касаба уюшмалари Федерацияси, хотин-қизлар қўмитаси ва бошқаларга қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини бериш, бу борада парламент ишининг ниҳоятда мураккаблашувига олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, Адлия вазирлиги Ҳукумат таркибига киради. Шу боис, мазкур ҳуқуқнинг ушбу давлат органига берилиши мантиқан нотўғридир. Қолаверса, барча вазирликлар ҳам мазкур ҳуқуққа даъвогарлик қилиши мумкин. Шунингдек, мазкур органлар ва жамоат бирлашмаларининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доирасига киритишга эҳтиёж етарли даражада мавжуд эмас. Албатта, субъектлар доирасини кенгайтиришга бўлган мойиллик, бир томондан, Олий Мажлиснинг қонунчилик фаолиятини ташкил этишдаги демократик асослар чуқурлаштирилишида аҳамиятли бўлса, иккинчи томондан, бу – норма яратиш жараёнининг мураккаблашувига, қонун лойиҳаларини ишлаб чиқувчи кўплаб марказлар пайдо бўлишига ва уларнинг фаолиятини мувофиқлаштиришда жиддий муаммоларни ҳам келтириб чиқариши мумкин. Бу қонун чиқариш жараёнини яхлит ҳолга келтириш имкониятини бермайди ва амалиётнинг кўрсатишича, муайян қонун лойиҳалари устида бутун эътиборни жамлаб иш олиб борилишига

кўмаклашмайди1. Лекин қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан тайёрланаётган қонунлар лойиҳалари юзасидан фуқаролар, давлат органлари, муассасалар, ташкилотлардан фикр олишни ёки қонунлар лойиҳалари юзасидан таклифлар билан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларига мурожаат қилишни амалдаги қонунлар чекламайди, аксинча шароит яратади. 2004 йилги парламент ислоҳотларига қадар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Омбудсмани мазкур ҳуқуқ соҳиби ҳисобланарди. Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисидаги қонуннинг (1997 йил 24 апрель) 5-моддасида “Вакил Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг депутати бўлиб, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эгадир”, дейилган эди. Қиёслаб кўрилганда, Конституциянинг 83- моддасида Омбудсман қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг субъекти сифатида эътироф этилмаган. Мамлакатда икки палатали парламент қарор топиши реалликка айлангач, Омбудсман Қонунчилик палатаси депутатлари орасидан сайланмайдиган бўлди, у Олий Мажлис ҳар иккала палатаси томонидан маъқулланадиган шахс бўлиб, парламентнинг Вакили сифатида эътироф этилади. 2004 йилнинг 27 августида “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман) тўғрисида” ги қонун1 янги таҳрирда қабул қилиниб, унда Омбудсманнинг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи назарда тутилмади. Фикримизча, Омбудсманни ҳам демократик институтларнинг бир тури сифатида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доирасига киритиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Чунки инсон ҳуқуқлари таъминланишининг мониторингини олиб борувчи субъектга қонунчиликдаги бўшлиқлар янада яққолроқ намоён бўлиши мумкин. Бундан ташқари, омбудсман ҳам фуқароларнинг мурожаатларини бевосита кўриб чиқувчи, таҳлил қилувчи орган, ҳам давлат ваколатларига эга бўлган идора, шу билан бирга парламент палаталарига ҳисоб берувчи орган ҳисобланади. Қолаверса, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш

имконияти (ижроия аппарати), ҳуқуқни қўллаш амалиёти таҳлилини олиб борувчи тузилмалари (омбудсманнинг ҳудудлардаги вакиллари) мавжуддир. Бундан ташқари, тадқиқот иши доирасида парламент қуйи палатаси депутатлари ўртасида 2010 йил апрель ойида ўтказилган сўров натижаларига мувофиқ, респондентларнинг 62 % и мазкур масалани қўллаб-қувватлашган. Шунингдек, айрим адабиётларда Латвия, Литва ва Польша давлатларида омбудсман қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга эканлиги таъкидланади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати (аъзолари)нинг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга эмаслиги кўпгина илмий мунозараларга сабаб бўлмоқда. Юртбошимиз икки палатали тизимда фаолият юритаётган Олий Мажлиснинг қонун ижодкорлиги жараёнини таҳлил қилар экан, Сенат, унинг аъзолари қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга эмаслигини таъкидлаб, қуйидагиларни баён этди: “Сенат – бу вакиллик органи ва унинг кўпчилик қисми халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларининг депутатлари сифатида мамлакатимиз олий қонун чиқарувчи органида ана шу маҳаллий Кенгашларнинг ваколатли вакиллари ҳисобланади ва уларга ҳисоб беради. Ва шу сабабли ҳам сенаторларнинг ўз фаолиятида, қонунларни муҳокама этиш ва қарорлар қабул қилишда, биринчи навбатда, умумдавлат манфаатларидан келиб чиққан ҳолда, бу қонунларни ўзлари вакили бўлган ҳудуд ва минтақалар манфаатлари нуқтаи назаридан кўриб чиқишлари тўлиқ қонуний асосга эгадир. Шунинг учун ҳам Сенат томонидан бирон-бир қонун қайтарилган вазиятда тақдим этилган лойиҳаларнинг моҳияти ва маъно- мазмуни бўйича қуйи ва юқори палаталар келишув комиссиялари доирасида вужудга келадиган баҳс-мунозараларни биз демократик парламент ишининг табиий ва соғлом шакли сифатида кўришимиз даркор”. Бу билан ҳудудлар манфаатларини ифодаловчи Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг қонун ижодкорлиги соҳасидаги фаолияти янада яққолроқ акс этади. Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, бугунги кунда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда

улар доирасини кенгайтириш мақсадга мувофиқ бўлиб, у қонунчилик базасини янада ривожлантиришда, фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини тўлақонли равишда таъминлашда, қолаверса давлат органлари фаолиятини яхшилашда долзарб аҳамият касб этади.

Адабиётлар: 1. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси: Ўқув қўлланма / ЎзР 2. Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик ин-ти. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 46 б. 3. Одилқориев Х.Т. Икки палатали парламент.–Т.: ЎзР ИИВ Академияси. – 2005. – Б. 79. 4. Ющик А.И. Теоретические проблемы законодательного процесса. Автореф дисс. док. юрид. наук. – Киев, 5. Нормативного правового акта // Вестник Гуманитарного университета. Серия Право . – Москва , 2002. – № 1 (3). – 6. Одилқориев Ҳ.Т. Икки палатали парламент шароитида қонунчилик жараёни. – Тошкент: 7. Ўзбекистон, 2005. – 40 б.; Мудрая О.М. Конституционный статус субъектов права законодательной инициативы: Автореф дис. ... канд. юрид.наук. – Киев: Киевский нац. ун- 8. Исмоилов Н.М. Қонун ижодкорлиги жараёнида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг ўрнива аҳамияти // Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. – Тошкент, 2006. – № 2. – Б.3-4.;

Похожие

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси шакллари ва моҳияти

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш истиқболлари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш босқичлари ва принциплари