Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати - Юриспруденция - Рефераты

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.8974609375 KB

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати Режа: 1. Қонун яратиш ва унинг хусусиятлари 2. Ҳуқуқнинг моҳияти ва ижтимоий вазифаси

Қонун яратиш ва унинг хусусиятлари Юридик фанлар тизимида кенг тарқалган ғояга асосланиб таъкидлаш мумкинки, қонун ижодкорлигининг том маънодаги юридик аҳамияти давлатда амал қилувчи ҳуқуқнинг моҳияти ва ҳуқуқ ижодкорлигининг моҳияти билан чамбарчас боғлиқдир. Мамлакатимиз ҳуқуқшунослигида яратилган назарий заминга таяниб, шуни таъкидлаш мумкинки, қонун ижодкорлигининг моҳиятини аниқлашга, аввало, соф юридик нуқтаи назардан ёндашиш, қолаверса, кенг социологик ёндашиш беқиёс катта самара беради. Масаланинг муҳимлиги тегишли фаолият натижасида яратилаётган қонун кимнинг манфаатини акс эттиради, унинг иродасини қандай ифода этади, деган саволларга жавоб бериш орқали очилади. Тадқиқот объектининг юридик табиатини, моҳиятини аниқлашда қонун чиқарувчи идоранинг жамият сиёсий тизимида, давлат ҳокимияти органлари орасида тутган ўрни, мавқеи ҳам алоҳида аҳамиятга эга (жумладан, парламентлик республикаси билан президентлик республикасидаги ҳатто монархия шаклидаги давлат билан республика шаклида бошқариладиган давлатда қонун ижодкорлиги ўз хусусиятларга эга; қонун чиқарувчи идоралар ҳам ўзаро жиддий фарқланади). Ҳар бир жамиятнинг жўшқин ва турфа ҳуқуқий ҳаётида ҳуқуқ ижодкорлиги марказий ўринлардан бирини эгаллайди. Қадимги Рим юристи Ульпианнинг таъбирига кўра, “ҳуқуқни ўрганувчи, энг аввало, “ҳуқуқ” (jus) сўзи қаердан келиб чиққанини билиб олиши лозим; у ўз номини одил судлов (justitia) сўзидан олган... ҳуқуқ эзгулик ва адолат ҳақидаги фан(ars)дир”. Машҳур олмон файласуфи И.Кант “юристлар неча юз йил уриниб ҳанузгача ҳуқуқ тушунчасини ярата олгани йўқ”, деб иҳтезо қилган. И.Кантнинг фикрига кўра, ҳуқуқнинг моҳиятини англаш учун турли мамлакатларнинг қонунчилиги мазмунини билиш етарли эмас. Шунингдек, ҳуқуқнинг моҳиятини амалий юриспруденция ҳам англаб етолмайди, ва бу аслида унинг қизиқишлари доирасига кирмайди ҳам, чунки амалиётчи-юрист

учун юридик фактлар, далиллар, вазиятга ҳуқуқий баҳо бериш масалалари биринчи даражали аҳамият касб этади. И.Кантнинг таъбири билан айтганда, ҳуқуқнинг моҳияти фақат фалсафий тафаккур ёрдамида англаб етилиши мумкин. Аллома ҳуқуқнинг бир қатор сифат-белгиларини таъкидлайди: ҳуқуқ кишилар ўртасидаги амалий муносабатларнинг фақат ташқи жиҳатларига таъсир этади; ҳуқуқ воситасида бир шахснинг хатти-ҳаракати бошқа шахснинг хатти-ҳаракатлари билан эркинликнинг умумий қонуни нуқтаи назаридан тартибга солинади: ҳуқуқ – ялпи эркинликни ҳимояловчи ўзаро мажбурловдир. Ҳозирги замон олимлари ҳуқуқнинг моҳиятини эркинликда, тенгликда ва инсон ҳуқуқларида кўрадилар. З.М. Исломов фикрича, ҳуқуқ ўз табиатига кўра, фавқулодда муҳим ижтимоий ҳодиса. Ҳуқуқнинг моҳияти ва ижтимоий вазифаси Ҳуқуқнинг моҳияти ва ижтимоий вазифаси унинг умумий ва махсус белги хусусиятлари орқали намоён бўлади. Ҳуқуқнинг ижтимоийлиги, норматив қоидалардан иборатлиги, адолат, тенглик ва эркинлик ғояларини ифодалаши, умуммажбурий ва иродавий хусусиятларга эгалиги, расман белгиланганлиги, тизимлилиги ва жўшқинлиги, давлат томонидан муҳофаза этилиши кабилар шулар жумласидандир. “Ҳуқуқнинг моҳиятини биргина таъриф билан ифодалаш қийин,”– деб ёзади Х.Т.Одилқориев. Ушбу фикрни биз ҳам қўллаб-қувватлаймиз. Демак, ҳуқуқ жамиятдаги муносабатларни норматив тартибга солувчи турли тизимларнинг бир шакли, холос. Ҳуқуқ юридик нормаларнинг оддий тизими эмас. У жамият тараққиётининг бутун маърифий даври мобайнида қатор муносабатлар асосида шакллантирилган қоидалар мажмуи бўлиб, давлат ҳокимияти томонидан ўрнатиладиган, инсонлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солишда эркинлик , адолат ва тенглик мезонларини белгилаб берувчи норматив мажбурий воситадир.

Ҳуқуқ ижодкорлиги ҳуқуқ яратилишининг бошланғич босқичидир. Юридик адабиётларда бу борада турли фикрлар мавжуд. Бир гуруҳ муаллифларнинг фикрича, ҳуқуқ ижодкорлиги – халқ иродасини шакллантириш ва ҳуқуқий актларда мустаҳкамлаш, уларни ўзгартириш ва алмаштириш борасида даврий тарзда расмийлаштириладиган фаолият тартиби. Иккинчи гуруҳ олимлар ҳуқуқ ижодкорлигини кенг маънода таъриф этадилар: у давлатнинг жамият мақсадларига эришишга йўналтирилган ва ташкилий жиҳатдан расмийлаштирилган фаолияти бўлиб, бунда ижтимоий муносабатларни тартибга солиш эҳтиёжи аниқланади, шу эҳтиёжларга мос бўлган янги ҳуқуқ нормалари яратилади, амалдагилари ўзгартирилади ва бекор қилинади. Ҳуқуқ ижодкорлиги, ўз моҳиятига кўра, халқ иродасини қонун даражасига кўтариш, уни барча учун умуммажбурий юридик қоидаларга айлантиришдан иборатдир. Ҳуқуқ ижодкорлигини давлатнинг тегишли ваколатга эга бўлган бир қатор органлар амалга оширади. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг фаолияти орқали ҳуқуқий нормаларнинг асосий йиғиндисини яратади. Барча олимларнинг якдил фикрича ҳуқуқ ижодкорлигининг энг муҳим ва асосий шакли қонун ижодкорлигидир. Ўзбекистонда шаклланган замонавий ҳуқуқий назариянинг асосий мазмуни ва тамойиллари, аввало, мамлакатимиз Конституциясида жамланган. Унинг моҳияти шундаки, бутун ҳуқуқий тизимимиз марказида инсон туради, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари, қонуний манфаатларини устувор таъминлаш масаласи туради. Мустақил Ўзбекистон ҳуқуқий тизимининг ўзагини ташкил этаётган ҳуқуқий доктрина бутун дунёда тан олинган умуминсоний ва умумбашарий ҳуқуқий қадриятлар билан ўзбек халқининг асрлар давомида шаклланган тарихий, миллий, ҳуқуқий ва маънавий қадриятларининг ҳамоҳанглиги асосида яратилди. Унга кўра, ҳуқуқнинг ҳозирги замон талқини қуйидагича: “Ҳуқуқ ижтимоий ҳамжиҳатлик ва келишувга асосланган тартиб-интизомга эришиш, эркинлик, адолат ва тенгликни вужудга келтириш воситасидир”.

Кўпчилик адабиётларда қонун ижодкорлиги фаолияти – ваколатли давлат вакиллик органининг қонунлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва қабул қилишга қаратилган ва аниқ мақсадга йўналтирилган иродавий фаолияти сифатида таърифланади. Ушбу фаолият ижодий жараён ҳисобланади. Бунда халқнинг иродаси аниқланади, шакллантирилади, белгиланган тартибда қонун даражасига кўтарилади, расмийлаштирилади, унга юридик куч берилади. Д.А.Керимовнинг таъкидлашича, қонун ижодкорлиги шунинг учун ҳам ижодий хусусият касб этадики, унда ташқи муҳитдаги ўзгаришлар оддийгина акс эттирилмайди, балки уни чуқур мушоҳада қилиб, норматив- ҳуқуқий ишлов беришнинг мураккаб жараёни намоён бўлади. Изланишлар кўрсатганидек илмий адабиётда “қонун ижодкорлиги” ибораси турли хил маъноларда қўлланилади. Унинг Конституция ёки бирон қонунда расмий таърифланмаганлиги амалий ҳуқуқ яратиш фаолиятида, ҳуқуқни қўллаш амалиётида ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштиришда муайян қийинчиликлар туғдирмоқда. Шу сабабли мазкур тушунчани ойдинлаштириш зарурати юзага келади. Қуйида ҳуқуқшунос олимларнинг бу борадаги фикрларига тўхталамиз. “Қонун ижодкорлиги, – деб ёзади В.К.Бабаев, давлат ҳокимияти ва бошқаруви олий органлари норматив-актларни яратиш борасида амалга оширадиган фаолият”. Бизнингча, В.К. Бабаевнинг фикрига тўлиқ қўшилиб бўлмайди. Сабаб норматив ҳужжатларни яратиш ҳуқуқ ижодкорлигининг натижасидир. Қонун ижодкорлиги эса, қонунларни яратиш билан боғлиқ фаолиятдир. С.С.Алексеев қонун ижодкорлиги – қонунларни яратишга оид фаолият эканлигини таъкидлайди. Ю.А.Тихомировнинг фикрича, “қонун ижодкорлиги– ҳуқуқ ижодкорлигининг бир тури бўлиб, у қонунларни тайёрлаш, муҳокама этиш ва қабул қилиш босқичлари ва ҳаракатларидан иборат қонунчилик жараёнидир”. Ушбу икки олим томонидан билдирилган муносабат юқоридаги фикримизга ҳамоҳангдир. Аммо мазкур таърифларда қонун ижодкорлиги жараёнида кечадиган босқичларнинг мазмунига эътибор

қаратилиб, қонунни ижод этувчи субъект ҳақида, унинг ваколати ҳақида, давлат иродасини шакллантириш ва уни юзага чиқариш хусусида муносабатлар мавжуд эмас. Д.А.Ковачевнинг нуқтаи назарига кўра, қонун ижодкорлиги қонун чиқариш ҳокимиятини амалга оширишдан иборат мутлақ ваколатга эга бўлган олий вакиллик органи ҳаракатларининг йиғиндисидир5. С.В.Поленина қонун ижодкорлигини олий вакиллик органи ва ҳукуматнинг ҳуқуқий ҳужжатлар тузиш жараёни сифатида баҳолайди. Олима ҳам қонун ижодкорлиги тушунчасини ҳаддан ташқари кенгайтирмоқда. Ҳолбуки, “ҳуқуқий ҳужжатлар” тушунчаси кенг тушунча, қонун ижодкорлиги эса, қонунларни яратишга қаратилган жараёндир. Шуни ҳам таъкидлаш зарурки, ривожланган демократик давлатларда қонун ижодкорлиги жараёнини бир қатор ижтимоий омиллар билан боғлайдилар. Авваламбор, қонун ижодкорлиги жараёнида жуда муҳим ташкилий масаслани ҳал этилиши талаб этилади. Бу ҳам қонун ижодкорлиги жараёни давлат ва жамиятда юз бераётган ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маданий ўзгаришлар билан бевосита боғликдир. Таҳлил этилаётган фикр-мулоҳазалар ва таърифларнинг ҳар бири қонун ижодкорлигининг у ёки бу қиррасини очиб беради ва бири бошқасини тўлдиради. Уларнинг баъзиларида қонун ижодкорлигининг расмий давлат фаолияти (функцияси) эканлиги эътироф этилса, бошқаларида давлат вакиллик органининг қонун чиқариш ваколати эканлигига урғу берилади, учинчи гуруҳ фикрларда қонун чиқариш жараёнининг босқичларига оид ҳаракатлар зикр этилади. Яна бошқа бирларида эса, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тайёрлаш билан боғлиқ жараён сифатида эътироф этилган. Х.Т.Одилқориевнинг ёзишича, қонун ижод этишнинг моҳияти шундаки, унда ҳокимиятнинг ваколатли вакиллик органи (референдумда –бевосита халқ) давлат (халқ, ҳукмрон гуруҳ) иродасини қонун даражасига кўтариб, унга сиёсий, юридик тус беради. Айни вақтда, унинг моҳияти, бутун сиёсий характерига қарамасдан, воқеликни, ижтимоий муносабатлар мазмунини

назарий англашдан иборат. “Қонунчилик функцияси, деб таъкидланади классик адабиётда, – ироданинг амали эмас, балки унинг “назарий энергияси” бўлишдир. Бу жиҳатдан ироданинг роли айнан ҳақиқий қонунни (объектив тараққиёт қонунини) очиш ва ифода этишдан иборат. Қонун чиқарувчи қонунларни кашф этмайди, балки уларни шакллантиради, у фақат англанган ижобий қонунларда маънавий муносабатларнинг ички қонуниятларини ифода этади”. Демак, ҳаётнинг, тараққиётнинг объектив қонуниятлари бирламчидир, қонун эса уларни юридик шакл сифатида қайд этади. Қонун яратишнинг моҳияти ҳам мана шундадир. Фақат қонунларгина объектив зарур бўлган ҳуқуқнинг энг муҳим хусусиятларини имкон қадар кўпроқ ва замонавий даражада ифодалаб, уни давлат ҳимоясига қўйиши мумкин. Қонун яратиш ўз-ўзидан маълум жараённи қамраб олар экан, қонун ижодкорлиги жараёни билан боғлиқ назарий таҳлилларга эътибор қаратсак. Д.Н.Кордикнинг асосли фикрича , қонун ижодкорлиги жараёни, биринчидан , қонун лойиҳасининг парламентга киритилишидан то у қабул қилингунига қадар давлат органлари рўёбга чиқарадиган ваколатлар бўлса; иккинчидан , қонунчилик ҳокимиятини амалга оширишда иштирок этадиган турли субъектлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи процессуал қоидаларнинг ифодаси (шакли)дир. Бу фикрни бир қатор бошқа олимлар ҳам қўллаб-қувватлайди. Қонун яратиш фаолияти мураккаб жараён бўлиб, уни амалга ошириш мобайнида ҳуқуқий тартибга солиниши талаб этилаётган реал воқелик қонун чиқарувчи идоранинг онгу-шуурига “етказилади” ва бу мушоҳада этилган масала қонун матни-мазмунига сингдирилиб, унга давлат иродаси тарзидаги руҳ бағишланади. Бироқ, мазкур ирода тайёр соф, чархланган ҳолда намоён бўлмайди. Худди мана шу иродани шакллантириш қонун ижодкорлиги жараёнида амалга оширилади. Демак, қонунни яратиш, объектив воқеликни қонун чиқарувчининг “онгига” сингдириш ва сўнгра иродани шаклантириш,

иродани қонуннинг нормасига айлантириш бир қатор босқичлар орқали амалга ошади. Маълумки, ҳуқуқий адабиётларда қонун чиқариш жараёни унинг турли босқичларида иштирок этадиган органлар ўртасида ваколатларни тақсимлаш маъносида талқин этилади. Гарчанд қонунчилик фаолиятида турли субъектлар иштирок этса ҳам, ушбу жараён асосан парламентнинг қонун яратиш фаолияти бўлиб қолаверади. Қонун ижодкорлиги жараёни қонунни мазмунан тайёрлашни таъминловчи ўзаро алоқадор институтлар тизимини белгилашдан, халқ иродасини, жамоатчилик фикрини ифодалашнинг қатъий демократик шаклларини мустаҳкамлашдан, қонунни яратиш ва қабул қилиш жараёнида давлат ҳокимияти олий вакиллик органи фаолиятининг турли шакллари қўлланилишини акс эттиришдан иборат. Ю.А.Тихомиров таъкидлаганидек, “Қонун ижодкорлиги – қонун лойиҳаларини тайёрлаш, муҳокама этиш ва қабул қилиш билан боғлиқ босқичлар ҳамда хатти-ҳаракатларни ифодаловчи қонунчилик жараёнидир”. Қонун ижодкорлиги босқичларини мунтазам такомиллашиб, сайқал топиб бориши ҳуқуқшунослик илми ва ҳуқуқий тизим амалиётининг ҳамиша диққат марказида турган масаладир. Чунки, айнан шу жараён туфайли қонун яратилади. Қонуннинг жамият ҳаётидаги юксак ўрни, қадр-қиммати табиий равишда уни яратиш билан бевосита боғлиқ бўлган жараённинг аҳамиятини беқиёс оширади. Замонавий тадқиқотларда қонунчилик жараёни қуйидаги босқичларни ўз ичига олиши таъкидланади: 1) қонунчилик ташаббуси кўрсатиш; 2) қонун лойиҳасини муҳокама қилиш; 3) қонунни қабул қилиш; 4) қонунни эълон қилиш. Баъзи муаллифлар қонун чиқариш жараёнини тўрт босқичли тушунишдан ҳам кенгроқ талқин этмоқдалар. Жумладан, А.И. Ющик қонунчилик жараёнининг биринчи босқичи сифатида қонун лойиҳасини тайёрлаш билан боғлиқ бутун фаолиятни қабул қилишни таклиф этади.

Н.Г.Мишин “қонунчилик ташаббуси қонун лойиҳасини тайёрлашни ҳам, уни дастлабки муҳокама этишни ҳам қамраб олади”, – дейди. Т.Н. Рахманина эса бу икки олимнинг фикрига эътироз билдириб, бу ерда қонун қабул қилишга тайёргарлик кўриш ишлари бевосита қонунчилик фаолияти билан бирлаштириб юборилмоқда, деган фикрни илгари суради. Бошқа гуруҳ олимлар, жумладан Ю. В. Тороп аксинча, ҳуқуқий норма яратиш жараёнини ихчамлаштириш тарафдори. Бу жараён қуйидагича бўлишини таклиф этадилар: 1) норматив ҳужжатнинг лойиҳасини тайёрлаш (дастлабки босқич); 2) уни муҳокама этиш ва қабул қилиш (асосий босқич); 3) уни кучга киритиш (ҳал қилувчи босқич). Х.Т.Одилқориев нуқтаи назарига кўра, норматив ҳужжатнинг кучга киришини қонунчилик жараёнининг босқичи деб ҳисоблаш унчалик тўғри фикр эмас. Чунки, қонунни, ҳуқуқий актни яратиш, ваколатли органнинг тегишли қарорни қабул қилиши билан якунланади. Демак, қонун ижодкорлиги жараёни босқичларини таснифлашда турлича назарий талқинлар мавжуд. Мамлакатимиз Конституцияси ва қонунларида мазкур жараён қуйидаги тўрт босқичда эканлиги эътироф этилади: 1) қонунчилик ташаббуси; 2) қонун лойиҳасини муҳокама қилиш ва қабул қилиш; 3) қонунни маъқуллаш; 4) қонунни имзолаш ва эълон қилиш. Аммо ҳозирги кунда, айрим олимлар қонун ижодкорлиги қуйидаги беш босқичдан иборат эканлигини эътироф этишмоқда: 1.муайян қонун яратилишига бўлган объектив эҳтиёжни аниқлаш; 2.қонунчилик ташаббуси; 3.қонун лойиҳасини муҳокама қилиш ва қабул қилиш; 4.қонунни маъқуллаш;

5.қонунни имзолаш ва эълон қилиш. Дарҳақиқат, икки палатали парламент шароитида юқорида кўрсатилган беш босқичли жараён бўлиши табиий. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси қонун қабул қилгач, уни маъқуллаш учун Сенатга йўллайди. Демак, қонунни юқори палата томонидан маъқулланиши – бу қонун ижодкорлиги жараёнининг алоҳида мустақил босқичидир. Қонунчилик фаолиятини фақат қонун чиқарувчи орган доирасидаги ҳаракатлар билан чеклаб бўлмайди. Бу фаолият таркибига муайян турдаги ижтимоий муносабатларни қонун билан тартибга солишга бўлган эҳтиёжни аниқлаш, шунингдек, қонунчилик ташаббуси субъектларининг, парламент қўмиталари ва комиссиялари ҳамда бошқа тузилмаларнинг шу йўналишда олиб борадиган фаолияти ҳам киради. Қонун чиқарувчи орган олдида турган вазифа анча мураккаб ва масъулиятлидир. У ҳуқуқий тартибга солиш эҳтиёжини аниқлагач, мазкур муносабатлар айнан қонун билан тартибга солиниши керакми ёки бошқа даражадаги ҳуқуқий акт билан тартибга солиш ҳам мумкинми?, деган масалани ҳал этади. Сўнгра, амалдаги қонун ҳужжатларини таҳлил қилиб, мавжуд норматив актларни тўлдириш, ўзгартириш лозимми ёки янги қонунни қабул қилиш керакми, деган масалани ҳал этади. Хулоса қилиб айтганда, қонун яратиш давлатнинг муҳим функцияси бўлиб, у олий вакиллик идора – қонун чиқарувчи ҳокимият томонидан амалга оширилади. Ушбу функцияни амалга ошириш қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини самарали амалга ошириш билан узвий боғлиқ. Бинобарин, мазкур ҳуқуқдан фойдаланиш жараёнида тақдим этилган қонун лойиҳасини кўриб чиқишда қонун чиқарувчи идора мамлакатда юз бераётган ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маданий ўзгаришлар натижасида пайдо бўладиган муносабатлар, турли ижтимоий жамоаларнинг манфаатлари, ривожланган давлатларнинг тажрибаси ва ижобий амалиёти, ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи

бошқа усул ва воситалар, амалга оширилган махсус ҳуқуқий тадқиқотлар ва изланишларнинг ижобий натижалари, режалаштирилаётган ўзгаришларнинг амалдаги қонунчилик тизими ва Конституция талабларига мос келишини инобата олишлари зарур.

Адабиётлар: 1. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси: Ўқув қўлланма / ЎзР 2. Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик ин-ти. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 46 б. 3. Одилқориев Х.Т. Икки палатали парламент.–Т.: ЎзР ИИВ Академияси. – 2005. – Б. 79. 4. Ющик А.И. Теоретические проблемы законодательного процесса. Автореф дисс. док. юрид. наук. – Киев, 5. Нормативного правового акта // Вестник Гуманитарного университета. Серия Право . – Москва , 2002. – № 1 (3). –

Похожие

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига оид муносабатлар уларнинг мазмуни

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси шакллари ва моҳияти

Юридик конфликтларнинг табиати ва турлари