Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига оид муносабатлар уларнинг мазмуни - Юриспруденция - Рефераты

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига оид муносабатлар уларнинг мазмуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

20.5341796875 KB

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига оид муносабатлар уларнинг мазмуни Режа: 1. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига оид муносабатлар 2. Ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига оид муносабатлар Қонунчилик ташаббуси амалга оширилиши натижасида тегишли ҳуқуқий муносабат вужудга келади. Қонунчилик ташаббуси кўрсатилиши билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар жамиятда мавжуд бўлган ижтимоий муносабатларнинг бир туридир. Шунинг учун уларнинг мазмуни ва амалга ошиш механизми ҳуқуқий муносабатлар ҳақидаги умумий таълимот асосида тушунтириб берилиши мумкин. Маълумки, ҳуқуқий муносабатлар кишилар (фуқаролар ёки жамоалар)нинг ҳуқуқий шаклга эга бўлган ўзаро ижтимоий алоқалари, ўзаро муносабатларидир. Ҳар қандай ҳуқуқий муносабат ундаги иштирокчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тизимидан иборат бўлиб, уларнинг феъл-атвори, юриш-туришини қатъий белгилаб беради. Ҳуқуқий муносабатлар мазмуни уларнинг таркибини ташкил этувчи элементлар мажмуи билан тавсифланади. Ҳуқуқий муносабатлар таркиби (тузилиши)га унинг иштирокчилари, иштирокчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, шунингдек уларнинг реал феъл-атвори, хатти-ҳаракатлари, ҳуқуқий муносабатларнинг объектлари киради. Ҳуқуқий муносабатлар ўз қатнашчиларининг кўпдан-кўп хилма-хил алоқаларидан иборат бўлади, бу алоқалар уларнинг зиммасига юклатиладиган субъектив ҳуқуқлар ва юридик мажбуриятлар воситасида амалга оширилади. Улардан фойдаланиш ва уларни амалга ошириш йўлидаги ҳаракатлар йиғиндиси билан бирга бу алоқалар ҳуқуқий муносабатларнинг мазмунини ташкил этади. Ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши Ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши, ўзгариши ва бекор бўлиши ҳаётий ҳолат, яъни юридик фактларга боғлиқ. Юридик факт ҳуқуқ нормаларида, аниқроғи, унинг гипотезаларида белгиланувчи, ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши, уларни ўзгартириш ёки тугатишнинг зарур шарти бўлиб хизмат қилувчи, ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларининг субъектив ҳуқуқлари ва юридик жавобгарликлари келиб чиқишига сабаб

бўлувчи ҳамда давлат мажбурлов чоралари билан таъминланувчи ҳаётдаги турли ҳолатлар, шароитлар ва омилларни ифода этади. Умумий таълимотдан келиб чиқиб, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқий муносабатларининг мазмуни қуйидаги қисмлардан таркиб топади: а) қонунчилик ташаббуси ҳуқуқий муносабатларининг иштирокчилари (ваколатли субъект ва мажбурият ўтовчи субъект); б) томонларнинг ҳуқуқ ва бурчлари, уларнинг ўзаро алоқалари; в) ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг қонунчилик ташаббуси соҳасидаги ҳуқуқ ва бурчларини амалга ошириш билан боғлиқ реал фаолияти (феъл-атвори, хатти-ҳаракатлари). Ушбу ҳуқуқий муносабатда олий қонун чиқарувчи ҳокимият органи мажбурият ўтовчи субъект сифатида майдонга чиқади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқий муносабатларида мажбурият ўтовчи субъект масаласига алоҳида тўхталиш лозим. Адабиётларда бу хусусда бир қанча нуқтаи назарлар мавжуд. Улардан бирига кўра, бирон субъект томонидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг амалга оширилиши парламент учун ҳеч қандай мажбурият келтириб чиқармайди. Мазкур вазиятда қонун лойиҳаси (ёки таклиф)ни кўриб чиқиш учун қабул қилиш ёки қилмаслик масаласини парламентнинг ўзи ҳал этади. Бундай фикрга қўшилиш қийин. Чунки, ҳар қандай ҳуқуқий муносабатда бўлгани сингари, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқий муносабатида ҳам маълум субъектив ҳуқуққа муайян юридик мажбурият мувофиқ келади. Умумий қабул қилинган қоидага кўра, ҳуқуқ мажбуриятсиз, ва аксинча, мажбурият ҳуқуқсиз мавжуд бўлиши мумкин эмас. Шундай бўлгач, қонунчилик ташаббуси кўрсатувчи субъектнинг ҳуқуқи қаршисида бошқа органнинг тегишли юридик мажбурияти мавжуд бўлмаслиги сира мумкин эмас. Фикримизча, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 83-моддасида белгиланган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг ушбу махсус ҳуқуқи амалга ошиши учун Олий Мажлис киритилган қонун лойиҳасини кўриб чиқишдек мажбуриятни ўташи лозим бўлади. Бироқ, бу ерда кўриб чиқиш мажбурияти киритилган

лойиҳа (ёки таклиф)ни албатта қабул қилиш мажбурияти билан бир хил эмас. Қонун чиқарувчи орган исталган қарорни қабул қилишга ҳақли: қонун лойиҳаси (таклиф)ни ўз мажлиси кун тартибига киритиши; қонун лойиҳасини ўз қўмиталарига бериши; лойиҳани умумхалқ муҳокамасига чиқариши; лойиҳани кўриб чиқиш масаласини кечиктириши мумкин ва ҳ.к. Қонун лойиҳасини қонунчилик органи бўлмиш парламентга киритиш билан қонун ижодкорлик фаолиятини амалга ошириш бўйича “биринчи ҳуқуқий муносабат” вужудга келади. Бу дегани қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти парламентга киритган қонун лойиҳасини кўриб чиқишни талаб қилиш ҳуқуқи ҳамда қонунчилик органида эса уни кўриб чиқиш мажбурияти пайдо бўлади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, айрим ҳуқуқшунос олимлар парламентнинг тақдим этилган қонун лойиҳаларини кўриб чиқиш мажбуриятини тан олмайдилар. Масалан, О.М. Мудраянинг фикрича, парламентга олий вакиллик органи сифатида бирор бир қонун лойиҳасини кўриб чиқиш мажбуриятини юклаш мумкин эмас. Бу фикрга қўшилиб бўлмайди ва у юридик адабиётларда ҳақли танқидга учраган. Бундай нуқтаи назарнинг асоссизлигини қонун лойиҳаларини тайёрлашнинг демократизм, ошкоралик, очиқлик, илмийлик, жамоатчилик фикрини ўрганиш ва ҳисобга олиш каби принциплар асосида амалга оширилишининг ўзиёқ яққол кўрсатади. И.В. Гранкин нуқтаи назарига кўра, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқий муносабатида мажбурият ўтовчи субъект сифатида қонун чиқарувчи орган эмас, балки унинг Раиси ёки раҳбар органи (раёсат) майдонга чиқади. Бундай талқин жиддий эътироз уйғотмайди, чунки Раис ёки Раёсат қонун лойиҳаси парламентга киритилиши муносабати билан вужудга келувчи муайян мажбуриятларни бажаради. Шу билан бирга парламент қонунчилик ташаббуси амалга оширилган тақдирда ҳеч қандай мажбурият ўтамайди, дейиш ҳам тўғри эмас. Бу фикр Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти 115-моддасида ҳам ҳуқуқий

ифодасини топган. Яъни, Қонунчилик палатасига келиб тушган қонун лойиҳаси Қонунчилик палатаси Спикери томонидан масъул қўмитага топширилади. Масъул қўмита қонун лойиҳасининг Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Ўзбекистон Республикаси қонунлари талабларига мувофиқлиги ҳамда қонун лойиҳасини киритишнинг қонунда ва ушбу Регламентда белгиланган тартибига қай даражада риоя этилганлигини аниқлайди. Масъул қўмитанинг қонун лойиҳасини Қонунчилик палатаси кўриб чиқиши учун қабул қилиш мумкинлиги ёки уни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига қайтариш зарурлиги тўғрисидаги хулосаси, қоида тариқасида, ўн тўрт кун ичида Кенгаш муҳокамасига тақдим этилади. Бу ерда қонунчилик ташаббуси намоён этилиши натижасида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатлар табиатига теранроқ эътибор қаратиш лозим. Ушбу ҳуқуқий муносабатда икки тараф (субъект) иштирок этади, бир тарафдан , ташаббус субъекти, иккинчи тарафдан , мажбурият ўтовчи субъект – Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ёки унинг Кенгаши. Маълумки, ҳар қандай субъектив ҳуқуқ қаршисида унга мос юридик мажбурият ҳам намоён бўлиши шарт. Демак, қонун лойиҳасини қабул қилиб олиш, рўйхатдан ўтказиш ва палата мажлиси кун тартибига киритиш мажбурият ўтовчи субъектнинг зиммасида бўлиб, шу юридик ҳаракатлар бажарилгандагина қонунчилик ташаббуси амалга оширилди, деб ҳисоблаш мумкин бўлади. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик Палатасининг Регламенти тўғрисида”ги қонуннинг 13-моддасида қонун лойиҳаларини кўриб чиқиш тартиби белгиланган. Унга кўра, Қонунчилик палатасига келиб тушган қонун лойиҳасини Қонунчилик палатаси Спикери қонун лойиҳасини дастлабки тарзда кўриб чиқадиган қўмитага (бундан буён матнда масъул қўмита деб юритилади) топширади. Масъул қўмита қонун лойиҳасини кўриб чиқишга қабул қилиш мумкинлиги ёки уни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига қайтариш зарурлиги тўғрисида Қонунчилик палатаси Кенгашига белгиланган муддатда хулоса тақдим этади.

Қонунчилик палатаси Кенгаши масъул қўмитанинг хулосаси асосида қонун лойиҳасини Қонунчилик палатаси кўриб чиқиши учун қабул қилиш ёки у белгиланган талабларга номувофиқ бўлса, уни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига қайтариш тўғрисида қарор қабул қилади. Қонун лойиҳаси кўриб чиқиш учун қабул қилинганда Қонунчилик палатаси Кенгаши қонун лойиҳасини Қонунчилик палатаси мажлисида кўриб чиқишга тайёрлаш муддатини белгилайди. Демак, мазкур ҳуқуқий муносабатда мажбурият ўтовчи субъект сифатида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг Кенгаши майдонга чиқмоқда. Бизнинг фикримизча, бу ўринда юридик аҳамиятли мажбуриятни Қонунчилик палатаси зиммасига юклаш маъқулроқдир. Қонун лойиҳаси Қонунчилик палатаси томонидан биринчи ўқишда қабул қилингунига қадар қонун лойиҳасини киритган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг субъекти лойиҳа матнини ўзгартириш ёки ўзи киритган қонун лойиҳасини қайтариб олиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига қонунчилик таклифи билан мурожаат этиш ҳуқуқи ҳеч ким учун чекланмаган. Бундай таклиф киритилган тақдирда эса, Ўзбекистон Республикасининг “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритиш тўғрисида”ги Қонуннинг 8-моддасига мувофиқ, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органлари, нодавлат ташкилотлар ва фуқаролар қонунлар лойиҳаларини ёки янги қонун, ўзгартишлар, қўшимчалар қабул қилиниши, шунингдек, амалдаги қонунни ёки унинг бир қисмини ўз кучини йўқотган деб топиш зарурлиги тўғрисидаги таклифларни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти кўриб чиқиши учун киритиши мумкин. Бошқача айтганда, шундай таклиф киритилган тақдирда эса, қонун лойиҳалари қонун чиқариш ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган юқорида кўрсатилган идоралар ва шахслар орқали киритилиши мумкин.

Маълумки, “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонунда қонун лойиҳасини бир нечта қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари биргаликда тайёрлашининг ҳуқуқий механизми белгиланган3. Яъни, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти қонун лойиҳасини биргаликда тайёрлаши тўғрисидаги таклиф билан бошқа қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига мурожаат қилиши мумкин. Бир нечта қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан тайёрланган қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасига киритиш тўғрисидаги қарор ҳар бир қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти томонидан алоҳида қабул қилинади. Қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасига киритиш тўғрисидаги қарорда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти ўзининг вакилини белгилайди, у қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасида кўриб чиқишда иштирок этади. Амалиётда бундай мурожаат фақатгина депутатларнинг биргаликдаги ташаббуслари орқалигина намоён бўлмоқда. Фикримизча, бошқа ташаббус субъектларининг ҳам биргаликдаги фаолиятининг йўлга 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси. – қўйилиши, ўз навбатида келгусида қонун лойиҳаларининг самарали ва пухта тайёрланишига замин яратади. Қонунчилик ташаббусига оид ҳуқуқий муносабатларни ҳам амалий, ҳам назарий таҳлил қилиб, шуни айтиш мумкинки, бундай ижтимоий муносабатлар динамикаси жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ҳамда маънавий ривожланиши билан узвий боғлиқдир. Шу билан бирга, шу соҳада такомиллаштирилиши лозим бўлган ҳуқуқ нормалари ҳам мавжудки, уларни келгусида мутахассислар ва экспертлар иштирокида атрофлича таҳлил этиб ҳуқуқий механизм ишлаб чиқиш фурсати етганлигини кўриш мумкин. Бу билан биринчидан, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг қонунлар лойиҳаларини тайёрлашлари ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритишлари билан боғлиқ муносабатларнинг ҳуқуқий асослари такомиллашади; иккинчидан, қонун ижодкорлиги

фаолиятининг аниқ йўналишлари намоён бўлади; учинчидан, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар, шунингдек бундай ҳуқуққа эга бўлмаган ҳолда қонун лойиҳаларининг ишлаб чиқилиши жараёнида иштирок этувчи экспертлар, мутахассислар ишининг самарали ташкил этилишида муҳим ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. Бу эса келгусида қабул қилинадиган қонунларнинг мазмунан тизимли ва барча фуқаролар учун тушунарли бўлишига имкон яратади, ва энг асосийси, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан ишлаб чиқиладиган қонунлар лойиҳаларининг пухта, демократик принципларни мужассам этган ҳолда тайёрланишига, парламент томонидан олиб бориладиган қонун ижодкорлиги фаолиятининг янада самарали ташкил этилишига эришилади.

Адабиётлар: 1. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси: Ўқув қўлланма / ЎзР 2. Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик ин-ти. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 46 б. 3. Одилқориев Х.Т. Икки палатали парламент.–Т.: ЎзР ИИВ Академияси. – 2005. – Б. 79. 4. Ющик А.И. Теоретические проблемы законодательного процесса. Автореф дисс. док. юрид. наук. – Киев, 5. Нормативного правового акта // Вестник Гуманитарного университета. Серия Право . – Москва , 2002. – № 1 (3). –

Похожие

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Мехнатга оид хукукий муносабатлар

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси шакллари ва моҳияти