Мехнатга оид хукукий муносабатлар - Юриспруденция - Рефераты

Мехнатга оид хукукий муносабатлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107.5 KB

Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлар Режа : 1. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлар ва уларнинг турлари 2. Ходим ва иш берувчи ўртасидаги бевосита меҳнат ҳуқуқий муносабатлар 3. Бошқа турдаги меҳнатга оид муносабатлар 4. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг келиб чиқиши, ўзгариши ва бекор бўлиши

Маълумки, моддий ва маънавий бойликлар яратилиш жараёнида ижтимоий алоқалар  муносабатлар юзага келади ҳамда бу муносабат иштирокчиларининг бир-бирларига нисбатан содир этадиган хатти- ҳаракатлари муайян қоидалар доирасида бўлиши, ижтимоий тартибга солиниши лозим. Меҳнат муносабатлари қоидалари ахлоқий, урф-одат, жамоат ташкилотларининг корпоратив нормалари билан тартибга солинади. Аммо меҳнат жараёнидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг энг таъсирчан, энг самарали шакли – меҳнатга оид ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинишидир. Ҳуқуқ нормалари таъсирида меҳнатга оид ижтимоий муносабатлар меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларга айланади. Меҳнат соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларнинг ҳуқуқий бўлмаган (маънавий-ахлоқий, урф-одат қоидаларига асосланувчи) муносабатлардан фарқли томони шундан иборатки, меҳнат ҳуқуқий муносабатлари давлатнинг қонунчилик, мажбурий қоидалар ўрнатиш, давлат мажбурловини қўллаш фаолияти билан боғлиқ бўлади. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларда уч томонлама (ходим – иш берувчи – давлат) алоқалар мавжуд бўлади ва шу туфайли ходим билан иш берувчи ўртасидаги субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар ҳар бирининг давлат билан ҳуқуқий алоқаларига таянади. Бундай алоқаларнинг мавжудлиги меҳнат ҳуқуқий муносабат иштирокчиларига ўзаро муайян ҳаракатларни бажариш ҳуқуқинигина бериб қолмасдан, балки маълум ҳулқ-атвор қоидаларига амал қилиш, ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини давлатнинг куч ишлатиш – мажбурлаш қудратига таянган ҳолда амалга ошириш кафолатини беради. Меҳнат соҳасидаги ҳуқуқий муносабатлар ижтимоий муносабатларга меҳнат қонун ҳужжатлари билан таъсир кўрсатиш натижаси эканлиги ҳисобга олинадиган бўлса, бу муносабат иштирокчиси ҳар доим давлат эканлиги, унинг эрки-иродаси мунтазам мавжуд бўлиб туриши англанмоғи лозим. Шу билан бирга меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши ва мавжуд бўлиши унинг томонлари бўлган ходим ва иш берувчининг эрки-хоҳиши билан белгиланади.

Меҳнатга оид ижтимоий муносабатларнинг ҳуқуқ нормалари билан тартибга солиниши меҳнат ҳуқуқий муносабат тизимини юзага келтиради. Ҳозирги пайтда меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлар тизимига қуйидагилар киради: 1) меҳнат қилиш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар; 2) иш берувчи ва касаба уюшмаси ўртасидаги ташкилий-бошқарув муносабатлари; 3) ишга жойлаштиришга оид ҳуқуқий муносабатлар; 4) касбий тайёрлаш ва малака ошириш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар; 5) меҳнат муҳофазаси ва меҳнат қонунларига риоя қилишни назорат қилиш соҳасидаги ҳуқуқий муносабатлар; 6) меҳнат низоларни ҳал этишга оид ҳуқуқий муносабатлар. Юқорида барча ҳуқуқий муносабатлар тирик меҳнатни қўллаш (фуқаролик ҳуқуқидаги буюмлашган, меҳнат натижаларидан иборат бўлган меҳнатдан фарқ қилиб) билан боғлиқлиги туфайли ягона табиатдаги ҳуқуқий муносабатлар тизимини ташкил этади. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлар орасида меҳнат муносабатлари етакчи ва бириктирувчи аҳамиятга эга бўлади. Меҳнат қилишга қаратилган ҳуқуқий муносабатлар туфайлигина бошқа меҳнатга оид муносабатлар юзага келиши мумкин. Меҳнат ҳуқуқий муносабатлар бўлмаса, уни ташкилий- бошқарув билан, ишга жойлаштириш билан, малака ошириш, касбга ўргатиш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатларнинг бўлиши мумкин эмас. Бошқача қилиб айтганда, меҳнат ҳуқуқий муносабатлар юз бермаса, меҳнатга оид барча бошқа муносабатлар ўз мазмуни ва аҳамиятини йўқотади. Меҳнат ҳуқуқий муносабат билан боғлиқ бўлган барча бошқа ҳуқуқий муносабатларни уч гуруҳга бўлиш мумкин: 1) меҳнат ҳуқуқий муносабат юз бериши олдидан вужудга келувчи ҳуқуқий муносабатлар (ишга жойлаштириш, касб ўргатиш, сайлов ёки танловда қатнашиш ва бошқалар);

2) меҳнат ҳуқуқий муносабатлар билан бирга юз берувчи ва ёнма-ён амалга ошувчи ҳуқуқий муносабатлар (меҳнатни муҳофаза қилиш, меҳнат қонунлари устидан назорат қилиш билан боғлиқ муносабатлар); 3) меҳнат ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиқувчи (меҳнат шартномасини бекор бўлиши натижасида ходимларни моддий таъминлаш, ишга қайта тиклашга қаратилган меҳнат низоларини кўриб чиқиш билан боғлиқ бўлган муносабатлар). Меҳнатни қўллаш соҳасига оид барча ҳуқуқий муносабатларнинг умумий хусусияти – моддий ва маънавий бойликлар бунёд этиш жараёнидаги ижтимоий муносабатларнинг юридик ифодаланиш шакли эканлигида ҳамда давлат ва меҳнат муносабатлари томонлари эрки-иродаси ифодаланишида, меҳнат ҳуқуқи нормалари ҳамда томонлари рўёбга чиқишида ўз аксини топади. Ижтимоий меҳнат муносабатларини давлат йўли билан, норматив-ҳуқуқий актлар воситасида тартибга солиниши меҳнат бозорини шакллантирилиши, ривожлантирилиши, меҳнат муносабатларига бозор қоидаларини кенгроқ жорий этиш, меҳнатни ташкил этиш ва бошқариш жараёнларида чуқур иқтисодий, ҳуқуқий ислоҳотларни амалга ошириш имконини беради, бу ислоҳотларга ташкилий ва изчиллик тусини беради. Ислоҳотлар жараёнининг натижаси сифатида меҳнатни давлат йўли билан тартибга солиш фаолиятини тобора такомиллаштирилиб борилаётганлиги эътиборга сазовордир. Маълумки, мамлакатимиз миқёсида меҳнатни бошқариш ва бу соҳадаги давлат сиёсатининг рўёбга чиқарилишида махсус ваколатга эга бўлган давлат бошқарув органларининг аҳамияти юксакдир . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 13 февралдаги ПФ- 7810-сонли «Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида»ги Фармони ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 13 февралдаги 75-сонли «Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»ги қарори билан Меҳнат вазирлиги ва аҳолини ижтимоий таъминлаш вазирлиги тугатилиб, улар негизида Ўзбекистон

Республикасининг Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ташкил этилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 6 апрелдаги 162-сонли қарори билан «Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги тўғрисида Низом» тасдиқланди 1 . Ушбу Низомнинг 2-бандига кўра: «Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги меҳнат, аҳолини иш билан таъминлаш, ижтимоий муҳофаза қилиш ва аҳолини ижтимоий таъминоти соҳасида давлат бошқарувининг марказий органи ҳисобланади. Унинг ўз ваколатлари доирасида қабул қиладиган қарорлари вазирликлар, идоралар, жойлардаги ҳокимият ва бошқарув органлари, хўжалик бирлашмалари, корхоналар ва муассасалар, шунингдек фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий ҳисобланади». Вазирлик тўғрисидаги Низомнинг 8-бандида унинг асосий вазифалари сифатида қуйидагилар белгилаб қўйилган: Халқнинг моддий фаровонлиги барқарор ўсишини таъминлашга қаратилган ягона ижтимоий сиёсатни шакллантириш ва амалга ошириш, иқтисодиётни янада эркинлаштириш шароитида аҳолининг ижтимоий муҳофазасини кучайтириш; Демографик ривожланиш прогнозларини ишлаб чиқиш ва уларнинг амалга оширилишини назорат қилиш, меҳнат бозорини шакллантиришга доир фаол сиёсат юритиш ва меҳнатга яроқли аҳолини, айниқса ёшларни иш билан таъминлаш, меҳнат ресурслари баланслари асосида иш ўринлари барпо этиш ва кадрлар тайёрлашнинг мақсадли дастурларини ишлаб чиқиш; Меҳнат муносабатларини тартибга солиш, меҳнатни муҳофаза қилиш ва нормаллаштиришнинг шартлари, ташкил этиш тизимларини такомиллаштириш юзасидан бозор шароитларига мувофиқ чора-тадбирларни ишлаб чиқиш кабилар ва бошқалар. 1 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2001 йил, №7, 36-модда.

Ушбу вазифалар билан боғлиқ равишда унга муайян функциялар ҳам юклатилган. Низомнинг 9.3-бандига мувофиқ вазирликнинг асосий функцияларидан бири бўлиб меҳнат муносабатларини тартибга солиш, меҳнатни ташкил этиш, унинг шарт-шароитлари ва муҳофаза қилишни такомиллаштиришдан иборат. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 13 февралдаги 75-сонли қарори билан вазирликнинг ташкилий тузилмаси тасдиқланган. Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида меҳнатни бошқариш фаолияти Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги, унинг туман (шаҳар)лардаги бўлимлари томонидан амалга оширилади. Вилоятларда ва Тошкент шаҳрида меҳнат ва ижтимоий муҳофаза масалалари билан Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бош бошқармаси ва унинг тизимига кирувчи органлар шуғулланадилар. Туман (шаҳар)ларда вазирлик тасарруфида бўлган меҳнат, аҳолини иш билан таъминлаш ва ижтимоий муҳофаза қилиш бўлимлари, ижтимоий таъминот бўлимлари фаолият олиб борадилар. Уларнинг фаолиятлари ваколатли орган томонидан тасдиқланган Низомларга мувофиқ тартибга солинади. 2-§. Ходим ва иш берувчи ўртасидаги бевосита меҳнат ҳуқуқий муносабатлар Меҳнат ҳуқуқий муносабатлар меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлар орасида асосий ўрин тутиши юқорида айтиб ўтилди. Меҳнат ҳуқуқий муносабат – ижтимоий-меҳнат муносабатларининг юридик ифодаси бўлиб, меҳнат бозорида ходим (муайян касб, малака, лавозимга оид ишни ички меҳнат тартибига амал қилган ҳолда бажарувчи томон) ҳамда иш берувчи (ходимни иш билан таъминловчи, меҳнат

шароитларини яратиб берувчи, ходим меҳнатига ҳақ тўловчи томон) ўртасида юзага келувчи ижтимоий ҳуқуқий муносабатлардан иборат. Меҳнат қонунларида назарда тутиб қўйилган субъектив ҳуқуқлар ва унга мос келувчи субъектив мажбуриятлар меҳнат ҳуқуқий муносабат томонлари ўртасидаги муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш имконини беради. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос хусусиятларидан бўлиб қуйидагилар саналади: а) фуқарони муайян корхона меҳнат жамоаси таркибига қўшиб олиниши ва шу туфайли унинг муайян корхона ходими мақомини олишлиги; б) ходим муайян касб, малака, лавозимга оид ишни бажариши – бу муносабат объекти эканлиги; в) томонлар хатти-ҳаракати ички меҳнат тартиби қоидалари билан тартибга солинишлиги, бу хусусиятлар меҳнат ҳуқуқий муносабатларни бошқа ҳуқуқ соҳасига оид муносабатлардан (фуқаролик) фарқлаш имконини беради. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос хусусиятларидан бўлиб уларнинг: а) шахсий характердалиги; б) улар ҳақ тўлашга асосланганлиги; в) давомли эканлигида кўзга ташланади. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг шахсий эканлиги, энг аввало, меҳнатга оид ҳуқуқлардан фойдаланиш бевосита ходим – якка шахс эркига боғлиқлиги, мажбуриятларни қабул қилишлик ҳам фақат ходимнигина хоҳишига боғлиқлигида, шунингдек, ишга қабул қилиш, ҳар бир ходимни бошқаси билан алмаштириш, фақат иш берувчи хоҳиши билан ҳал этилишида кўзга ташланади. Меҳнат муносабатларида жамоа субъектлар (меҳнат жамоаси, касаба уюшмаси қўмитаси) қатнашишлиги меҳнат муносабатлари шахсий хусусиятини инкор этмайди ва ҳар доим меҳнат муносабати икки томонламалигича қолаверади.

Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг ҳақ тўлашга асосланганлиги хусусияти унинг тарафлари ҳуқуқ ва мажбуриятлари меҳнат ҳақи тўлашга қаратилган бўлиб, бу норма меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг муҳим таркибий элементи ҳисобланади, бу ҳақда меҳнат шартномаси тузиш пайтида келишиб олинади. Иқтисодий томондан олганда меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг ҳақ тўлаш асосига қурилганлиги, иш ҳақи тўланиши, унинг миқдори ёлланма ходимни мулкдор, иш берувчи томонидан эксплуатация қилиниш даражасини акс эттиради . Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг давомийлиги, муайян иш ҳажмининг бажариб бўлиниши билан барҳам топмаслигидир. Ходим маълум ҳажмдаги ишни бажариши учун эмас, балки муайян вазифа, касб, лавозимга оид меҳнат функцияларини узоқ вақт давомида бажариш мақсадида ишга киради, қабул қилинади. Ходимнинг ишда бўлмаслиги, малака ошириш учун таътилга кетганлиги у билан иш берувчи ўртасидаги меҳнат муносабатлари барҳам топишини англатмайди ва меҳнат муносабатлари давом этаверади. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг мазмуни Меҳнат ҳуқуқий муносабатлар меҳнат қонунлари ва меҳнат муносабатлари каби икки социал воқеликнинг маҳсули саналади. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларининг ўрнатилиши бир томондан ходимнинг, иккинчи томондан иш берувчининг меҳнат жараёнидаги амалий фаолиятларини тартибга солишдан иборатдир. Бу амалий фаолият меҳнат шартномасини тузиш, меҳнат шароитларини таъминлаш ва ҳоказолардан иборат бўлиб, меҳнат муносабатлари мазмунининг моддий томонини ташкил этади. Меҳнат муносабатлари иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, субъектив ҳуқуқий ҳолат меҳнат муносабатларининг иродавий мазмунидан иборатдир.

Ходимнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари, иш берувчининг ҳуқуқ ҳамда мажбуриятлари меҳнат ҳуқуқий муносабатлар мазмунининг энг муҳим таркибий қисми, зарур элементидир. 3-§. Бошқа турдаги меҳнатга оид муносабатлар Меҳнат ҳуқуқий муносабатлар билан боғлиқ равишда юз берадиган меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларнинг бир неча турлари мавжуд бўлиб, уларни алоҳида-алоҳида кўриб чиқамиз. 1. Меҳнатга оид ташкилий бошқарув муносабатлари Меҳнат ҳуқуқи билан тартибга солинадиган муносабатлардан бири – корхона меҳнат жамоаси, касаба уюшмалари қўмиталари, иш берувчи вакиллик органлари иштирок этадиган ташкилий-бошқарув муносабатлари меҳнат ҳуқуқида муҳим ўрин тутади. Бундай ташкилий-бошқарув муносабатлари касаба уюшмалари билан давлат органлари ўртасидаги алоқаларни ҳам ўз ичига олади. Бу алоқалар турли даражадаги касаба уюшмалари органлари билан турли давлат органлари орасидаги алоқаларни қамраб олади. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида иш берувчилар ва касаба уюшмалари, иш берувчилар ҳамда корхона меҳнат жамоаси меҳнат шароитларини белгилаш ва ўзгартиришга оид бошқарув муносабатлари муҳим ўрин тутади. Бу ҳуқуқий муносабатлар меҳнат ҳуқуқи нормаларининг ижтимоий муносабатларини тартибга солишидаги самарадорлигини оширишга қаратилгандир. Корхона иш берувчиси – меҳнат жамоаси, корхона иш берувчиси – касаба уюшмаси тарзидаги турли субъектли муносабатлар шаклидаги ташкилий- бошқарув муносабатлари ёки бевосита ишлаб чиқариш демократиясини

ифодалайди. Шу билан бирга бошқарув муносабатларида корхона иш берувчиси устувор мавқега эга бўлади. Ташкилий бошқарув муносабатларда корхона иш берувчиси зиммасига муайян мажбуриятлар юклатилади. Бундай муносабатларда меҳнат жамоаси ва касаба уюшмалари қўмиталарининг иштирок этиш шакллари турлича бўлиб, қонун ҳужжатларида мустаҳкамлаб қўйилган. Ташкилий бошқарув муносабатлари одатда ишлаб чиқаришни та шкил этиш, бошқариш, локал ҳужжатлар қабул қилиш юзасидан қарорлар қабул қилиш, меҳнат қонунларини қўллаш зарурати туфайли юзага келади. Бундай қарорларни қабул қилиш ташаббуси одатда иш берувчидан, баъзан эса касаба уюшмаси қўмитасидан ҳам чиқиши мумкин. Ташкилий бошқарув соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларни барҳам топишига олиб келадиган юридик фактлар жумласига ушбу масалага оид аввал амал қилиб келган акт (қарор)ни бекор қилиниши ёки бошқа ана шундай қарор қабул қилиниши кабилар киради. 2. Ишга жойлаштиришга оид ҳуқуқий муносабатлар Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 37-моддасида назарда тутилган фуқароларнинг меҳнат қилиш ҳ уқуқига эга эканликлари фуқаро ҳуқуқий статусининг муҳим элементларидан бири бўлиб, бу ҳуқуқни амалга оширилиши умумий ҳамда махсус юридик кафолатлар воситасида таъминланади. Аҳолини ишга жойлаштириш давлат тузилмалари орқали амалга ошириладиган иш билан таъминлаш фаолияти ана шундай юридик кафолатлардан бири бўлиб ҳисобланади. Мамлакатимизда ишга жойлаштириш фаолияти билан шуғулланувчи давлат органлари сифатида Ўзбекистон Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ва унинг вилоятлар, туман (шаҳар)лардаги маҳаллий меҳнат бўлимлари фаолият юритадилар. Ушбу муносабат мазмуни ҳуқуқ ва мажбуриятларнигина эмас, меҳнат органи томонидан фуқарони иш

билан таъминлашга қаратилган аниқ ҳаракатлар қилинишини, иш топиб бериш имкони бўлмаганда эса уни ўқитиш – янги касбга ўргатиш, моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлашни ҳам ўз ичига олади. Ишга жойлаштиришга оид бўлган ҳуқуқий муносабатлар фуқаро ўзига иш излай бошлаши муносабати билан юзага келади ва ўзаро боғлиқ, аммо нисбатан мустақил бўлган қуйидаги ҳуқуқий муносабатларни қамраб олади: а) ишга жойлаштириш органи билан иш сўраб мурожаат қилган фуқаро ўртасидаги муносабатлар; б) ишга жойлаштириш органлари билан иш кучига муҳтож бўлган корхона – ташкилотлар ўртасидаги муносабатлар; в) ишга юборилган фуқаро билан корхона – ташкилот ўртасидаги муносабатлар. Фуқаро билан ишга жойлаштириш органлари ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлар пайдо бўлиши ягона юридик фактга – фуқаронинг иш сўраб мурожаат қилишига асосланади. Ишга жойлаштириш органи мурожаат қилган фуқарони рўйхатга олиши, мақбул келадиган ишни топишида амалий ёрдам кўрсатиши лозим бўлади. Ҳозирги пайтда ишга жойлаштириш органлари билан корхона, ташкилотлар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлар етарли даражада тартибга солинган бўлиб, унинг асосий мақсади қўнимсизликни камайтириш, меҳнат ресурсларидан тўла ва оқилона фойдаланишга кўмаклашишдан иборат. Амалдаги қонунчиликка мувофиқ ишга жойлаштириш органлари иш берувчиларга нисбатан маъмурий-ҳуқуқий ваколатларга эга бўлмаган ҳолда одатда, воситачилик вазифасини бажарадилар. Фуқарони ишга юбориш ҳақида ишга жойлаштириш акти икки томонлама ҳуқуқий хусусиятга эга бўлиб, биринчидан тавсиявий характерга эга бўлса, иккинчидан мажбурий кучга эга бўлади. Ишга юборилган фуқаро билан корхона, ташкилот ўртасида ишга қабул қилиш юзасидан пайдо бўладиган ҳуқуқий муносабатлар ишга жойлаштиришга оид меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг якунловчи босқичи

ҳисобланади. Фуқаронинг ишга қабул қилиниши ёки юборилган корхонада ишлашдан бош тортиши билан ишга жойлаштиришга оид муносабатнинг барҳам топишига сабаб бўлади. 3. Ишлаб чиқаришнинг бевосита ўзида кадрларни тайёрлашга оид ҳуқуқий муносабатлар Корхонани ривожлантириш, замонавий техника ва технологияларни жорий этиш зарурати туфайли корхона мулкдори, иш берувчиси ходимларининг касбий тайёргарлигига мунтазам равишда эътибор бериши лозим бўлади. Ходимларни касбий тайёрлаш жараёнида шогирдлик, малака ошириш, таълимга раҳбарликни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган уч турдаги ҳуқуқий муносабатлар юз беради. Шогирдликка оид муносабатлар фуқаро ва иш берувчи ўртасида тузиладиган шартнома асосида юз бериб, унга кўра иш берувчи фуқаронинг янги касбни эгаллаши учун якка, бригада ёки махсус курсларда таълим олишини ташкил этади,таълим тамом бўлгач эса тегишли касб бўйича иш билан таъминлайди. Фуқаро эса ўзи учун янги касбни эгаллаш, таълим муддати тамом бўлгач эса ушбу корхонада ишлаш мажбуриятини олади. Шогирдлик шартномаси ўз меҳнат фаолиятини эндигина бошлаган шахслар билан ҳам, меҳнат фаолияти билан шуғулланиб келган шахслар билан ҳам тузилиши мумкин. Шогирдлик шартномаси билан меҳнат шартномаси ўртасида ўхшаш томонлар кўп бўлиб, ҳар иккиси ҳам корхона меҳнат жамоаси доирасида, ички меҳнат тартибига амал қилган ҳолда юз беради. Бироқ, шогирдлик муносабати таълим олиш, касб ўрганиш билан боғлиқ бўлса, меҳнат шартномаси аниқ меҳнат вазифаларини бажариш, иқтисодий натижага эришиш зарурлиги билан боғлиқ бўлади. Одатда, шогирдлик муносабати меҳнат муносабатлари вужудга келишидан олдин юз беради. Кадрларни тайёрлаш малака ошириш орқали ҳам амалга оширилиши, шу билан боғлиқ меҳнат ҳуқуқий муносабатлар юз бериши мумкин. Малака

оширишга оид ҳуқуқий муносабатлар билан шогирдлик муносабатлари ўртасида ўхшашлик билан бир қаторда фарқлар ҳам мавжуд. Малака ошириш муносабатлари амал қилиб турган меҳнат шартномаси доирасида амалга оширилади. Шогирдларга раҳбарлик қилиш билан боғлиқ муносабатлар малакали ходим билан иш берувчи ўртасида тузилади ва унга кўра малакали ходим шогирдларни касбга ўргатиш мажбуриятини олади, шу билан боғлиқ қўшимча ҳуқуқларга эга бўлади. 4. Меҳнат муҳофазаси ва меҳнат қонунларига амал қилиниши устидан назорат қилиниши билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар Меҳнат муҳофазаси устидан самарали назоратни таъминлаш ҳар бир давлат олдида турган муҳим вазифалардан саналади. Меҳнат муҳофазаси устидан назорат қилишга оид муносабатларнинг субъекти бўлиб, назорат органи сифатида махсус ваколатга эга бўлган давлат органлари, касаба уюшмалари, мажбуриятга эга бўлган томон сифатида эса корхона, муассаса, ташкилотлар, уларнинг мансабдор шахслари саналади. Назорат фаолияти ҳар доим кафолатлаш функциясини бажариб, ходимларни хавфсиз ва соғлом меҳнат шароитларида нормал ишлашларини таъминлашга қаратилади. Назорат олиб бориш фаолияти давомли фаолият бўлиб, корхона лойиҳалаштирилаётган пайтдан бошланиб, то корхона ишлаб чиқариш фаолиятини бутунлай тўхтатмагунича давом этади. Назоратга оид ҳуқуқий муносабат ўз мазмунига кўра ҳуқуқ ва мажбуриятлар йиғиндиси билан бир қаторда томонларнинг меҳнат шароитини яхшилаш бўйича амалга оширади ган ҳаракатларни қамраб олади. Бундай ҳуқуқ ва мажбуриятлар Меҳнат Кодексида, меҳнат муҳофазаси тўғрисидаги Қонунларда, бошқа қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган. Корхона ва ташкилотларда меҳнат муҳофазаси устидан назорат қилиш билан бир қаторда меҳнат қонунларига риоя этилиши устидан назорат қилиш

фаолияти ҳам амалга оширилади. Ушбу ҳуқуқий муносабат прокуратура, бошқа махсус назорат органлари, касаба уюшмалари томонидан олиб бориладиган қонунчиликни назорат қилиш ишлари оқибатида вужудга келади. Мазкур назорат фаолиятининг мақсади меҳнат қонунларининг бузилишига йўл қўймаслик, қонунбузарлик с одир этилганда эса айбдорларни топиш – жазолаш орқали ходимлар ҳуқуқларига риоя этилишини таъминлашдан иборат. Бундай назорат объекти бўлиб корхона ва ташкилотлар, уларнинг таркибий бўлаклари, корхоналар мансабдор шахсларининг кундалик фаолиятлари ҳисобланади. Корхона, ташкилот иш берувчилари назорат қилувчи органлар фаолиятига ҳалақит бермасликлари лозим. Назорат якунлари бўйича тегишли ҳужжатлар (далолатнома, маълумотнома) тузилади. 5. Меҳнат низоларини ҳал этиш юзасидан ҳуқуқий муносабатлар Меҳнат муносабатлари жараёнида ходим ва иш берувчи ўртасида юз берадиган ихтилофларни ҳал этиш билан боғлиқ тарзда меҳнат низолари ҳамда уларни кўриб , ҳал қилишга оид ҳуқуқий муносабатлар юзага келади . Бу муносабатлар меҳнат муносабатларидан ҳосил бўлиб, меҳнат муносабатлари давомида юзага келади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 259-моддасига кўра якка меҳнат низоси, бу – иш берувчи ва ходим ўртасида меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар, меҳнат шартномасида назарда тутилган меҳнат шартларини қўллаш юзасидан келиб чиқадиган келишмовчиликлардир.

Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 260-моддасида айтилишича, якка м еҳнат низолари:  меҳнат низолари комиссиялари;  туман (шаҳар) судлари;  қонунда махсус кўрсатилган ҳолларда бўйсуниш тартибида юқори турувчи органлар тамонидан;  меҳнат шартларини белгилаш, ўзгартиришга оид жамоага доир меҳнат низолари махсус тузиладиган органлар тамонидан кўриб чиқилиши мумкин. Ҳуқуқий муносабатни вужудга келишига сабаб бўладиган юридик факт бўлиб, якка меҳнат низолари бўйича манфаатдор ходимнинг, жамоага доир меҳнат низолари бўйича эса тегишли томонни (иш берувчи ёки ходимлар вакиллик органи) низони кўриб чиқишни сўраб қилган мурожаати ҳисобланади ва ваколатли орган томонидан зарур процессуал ҳаракатлар бошланишига сабаб бўлади. Мазмунига кўра бундай ҳуқуқий муносабатлар якка ёки жамоага доир меҳнат низоларини кўрилиши билан фарқланади. Меҳнат низоларини кўриш билан боғлиқ процессуал муносабатлар давомли муносабатлардан бўлиб, низони кўриб ҳал этган орган чиқарган қарор (ҳал қилув қарори, ажрим) қонуний кучга кириши бу муносабатларни барҳам топишига олиб келувчи юридик факт бўлиб ҳисобланади. 4-§. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг келиб чиқиши, ўзгариши ва бекор бўлиши Меҳнат ҳуқуқий муносабатлар бошланғич нуқтасига ва ўз интиҳосига эга. Ҳатто бу муносабатлар ўз ривожланиши жараёнида ўзгартирилиши ҳам мумкин. Меҳнат муносабатлари юз бериши, ўзгариши ёки барҳам топиши билан боғлиқ бўлган юридик фактлар қонунчилик нормалари билан назарда тутилган.

Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши қоида тариқасида меҳнат шартномаси (контракти) тузилиши, унда икки томоннинг хоҳиш- иродаси, ходимнинг ишга кириш истаги, иш берувчининг эса ишга қабул қилишга рози эканлиги билан боғлиқ бўлади. Иш жойларининг квоталаниши, брон қилиниши, танлов, сайлов ўтказилиши муносабати билан юзага келадиган меҳнат ҳуқуқий муносабатлари мураккаб таркибли юридик фактларга асосланади. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларни вужудга келиш асослари икки хил аҳамиятга эга бўлиб, биринчидан ходимни меҳнат жамоасига қўшилиш тартибини белгиласа, иккинчидан меҳнат функциялари, касб ва лавозим учун тўланадиган иш ҳақи турини аниқлашга қаратилган бўлади. Меҳнат шартларининг ўзгаришига ҳам шартномавийликка асосланган юридик фактлар асос бўлади. Амалдаги қо нунчиликка кўра ходимни бошқа ишга ўтказиш ходим ва иш берувчининг ўзаро розилиги билангина амалга оширилиши мумкин (бир томонлама тарзда амалга оширилишига қонунга кўра йўл қўйиладиган махсус ҳоллардан ташқари). Мавжуд меҳнат қонунчилиги меҳнат шартномасини бекор қилишликни шартнома асосида ҳам, тарафлардан бирининг талаби билан ҳам юз беришини кўзда тутади.

Похожие

Ер хукукий муносабатлар

Мехнатга оид низоли ишларни судда куришга тайёрлаш

Молиявий-хукукий меёрлар ва молиявий хукукий муносабатлар

Фукаролик хукуки-тушунчаси. Фукаролик-хукукий муносабатлар

Ўрмон ҳуқуқий муносабатлар ( Урмон хукукий муносабатлари)