Қонунчилик тизими ва юридик техникани такомиллаштириш муаммолари - Юриспруденция - Рефераты

Қонунчилик тизими ва юридик техникани такомиллаштириш муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

34.181640625 KB

Қонунчилик тизими ва юридик техникани такомиллаштириш муаммолари Режа: 1. Қонунчилик техникаси эса юридик техниканинг таркибий қисми 2. Қонунчилик техникасининг усуллари ва методлари

Қонунчилик тизими ва юридик техникани такомиллаштириш муаммолари Қонунчилик тизимининг мукаммал, изчил, сифатли ва самарали бўлишида қонунчилик техникаси муҳим аҳамият касб этади. Қонун ижодкорлиги кўп қиррали мураккаб ва масъулиятли жараён бўлганлиги сабабли унда муайян қатъий тартиб ва талабларга, шунингдек юридик техника (қонунчилик техникаси) талабларига оғишмай риоя этилиши лозим. Айнан қонунчилик техникаси қонун яратувчи органга ўз иродасини оқилона, мантиқан аниқ, қатъий ифодалар ёрдамида лўнда, қисқа ва содда баён этиш имконини беради. Юридик техника ва қонунчилик техникаси масалалари ҳуқуқшуносликка оид адабиётларда кўпдан бери муҳокама қилиб келинаётган бўлса-да, аммо олимлар бу борада ҳали якдил нуқтаи назарга келганлари йўқ. Профессорлар В.М.Корельский ва В.Д.Переваловлар юридик техникани норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни аниқ, тушунарли ва самарали бўлишини таъмин-лаш мақсадида уларни ишлаб чиқиш, расмийлаштириш ва тизимлаштириш қоидалари, воситалари ва усуллари мажмуи, деб ҳисоблайдилар. Шу билан бирга юридик техникани кенг ва тор маънода таърифлаш ҳоллари учрайди. Масалан, П.Сандевур кенг маънода юридик техника деганда, фуқаролик жамиятининг бошқарув органлари кўзлайдиган мақсадларни тегишли воситалар ва усуллар мажмуи орқали ҳуқуқий нормалар талабларига (оқимига) мослаштириш ва ушбу нормаларни ижро қилинишига эришишни тушунади. Юридик техниканинг тор маънодаги тушунчаси эса ҳуқуқ тилини қўллаш, юридик фикрлаш шартларини белгилайдиган ва аниқлайдиган масалалар ёки ҳар хил усуллар ва қоидаларни ишлатиш билан чегараланади. Доцент М.А.Ахмедшаева юридик техникага қуйидагича таъриф беради: “Юридик техника – ҳар бир мамлакат ваколатли давлат органлаи томонидан норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, қабул қилиш, расмийлаштириш, амалдагиларига тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар

киритиш, эскиларини бекор қилишда ҳамда индивидуал юридик ҳужжатлар, яъни ҳуқуқни қўллаш ҳужжатларини қабул қилиш жараёнида ишлатиладиган услублар, йўллар, усуллар ва воситалар, шунингдек амалий кўникмалар мажмуидан иборатдир”. Юқоридаги ёндашув ва таърифларни умумлаштирадиган бўлсак, барча муаллифларни бирлаштирадиган жиҳат шундаки, улар юридик техникани норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни яратиш жараёнидаги талаблар, усул ва воситалар йиғиндиси, деб ҳисоблайдилар. Қонунчилик техникаси эса юридик техниканинг таркибий қисми Қонунчилик техникаси эса юридик техниканинг таркибий қисми бўлиб, у қонунларни қабул қилиш, расмийлаштириш ва эълон қилиш жараёнида риоя этилиши лозим бўлган талаб, қоида, усул, йўл ва воситалар йиғиндисидир. Агар юридик техника барча норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар- нинг яратилиши ва расмийлаштиришга оид бўлса, қонунчилик техникаси асосан қонунларни, шунингдек тор маънода англанадиган қонунчилик ҳужжатларини яратиш ва расмийлаштиришга тааллуқли бўлади. Қонунчилик техникаси бир қатор масалаларни ўз ичига олади, хусусан: қонунчилик ҳужжатларини тез ва сифатли тайёрлашнинг ташкилий ҳамда техник қоида- ларини, ушбу ҳужжатларга қўшимча ва ўзгартиришларни тўғри ва бир хил тартибда киритиш, шунингдек норматив ҳужжатларни тўлиқ ёки қисман кучини йўқотган деб топиш мезон-тартибларини, қонунчилик ҳужжатида уни тайёрловчи субъектнинг (қолаверса, қонун чиқарувчи органнинг) фикрини, иродасини аниқ, лўнда ва тушунарли қилиб ифодалаш усулларини, қонунчилик ҳужжатининг кўзланган мақсадга мувофиқ тузилишини таъминлаш, ҳужжатнинг тили каби жиҳатларни қамраб олади. Ўз даврида Ш.-Л.Монтескье қонун чиқарувчи амал қилиши лозим бўлган бир нечта қоидани таърифлаб берган эди: Қонун услуби содда ва аниқ, дабдаба ва жимжимадорликдан холи бўлиши лозим; – тушунчалар аниқ бўлиши, ҳар хил талқин қилиш имкониятини истисно этиши лозим; – қонунларда реал ва долзарб масалаларни кўтариш керак, рамзийлик ва мавҳумликлардан қочиш зарур; –

қонунлар матни мантиқ бўйича машқлар бўлмаслиги, ақлий салоҳияти ўртача бўлган одамларга мумкин қадар тушунарли бўлиши лозим; – қонунни кўп сонли истиснолар, чеклашлар ва эслатмалар билан қалаштириб ташлаш ярамайди; – қонунлар пухта ўйланган, асосланган ва амалиёт учун зарур бўлиши лозим. Мазкур принциплар ҳозир ҳам ўз долзарблигини йўқотгани йўқ. Қонун лойиҳаларини ишлаб чиқишнинг синовдан ўтган усулларисиз илғор парламентаризмни тасаввур қилиш мумкин эмас. Профессор З.М.Исломов таъбирига кўра, қонунчилик техникаси ўз шакли ва тузилиши бўйича энг мукаммал қонун ҳамда норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни яратишнинг назарий англаб етилган ва асослантирилган усули, воситаси ва услублари тизими бўлиб, у ҳуқуқий қоидаларнинг тўла-тўкис ифодалашга йўналтирилган ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятини тавсифлайди, норматив ҳужжатда тартибга солинаётган соҳанинг барча жабҳаларини қамраб олинишини, ҳуқуқий материалнинг аниқ ва тушунарли бўлишини таъминлайди. Қонунчилик техникасининг усуллари ва методлари Қонунчилик техникасининг усуллари ва методлари кўп ва ранг- барангдир. Унинг асосий вазифаси тушунарли ҳамда юридик амалиётда фойдаланиш учун қулай қонун ҳужжатларининг сифатли, лўнда ва ихчам баён этилган нормаларини ишлаб чиқиш учун энг яхши шарт-шароит ва имкониятлар яратишдан иборат. Бундан келиб чиқиб, норматив ҳужжатлар лойиҳаларининг тартиби ва шаклига қўйилиши лозим бўлган қуйидаги асосий ва энг умумий талабларни белгилаш мумкин: 1) норматив ҳуқуқий тартибга солишнинг тўлиқлиги, ҳуқуқий муноса- батлар моделини тузишда, шунингдек юридик нормаларни таърифлашда камчилик ва нуқсонларнинг йўқлиги; 2) норматив кўрсатмаларнинг аниқлиги, нормаларни ҳаддан ташқари умумий, мавҳум таърифлашга, ҳаддан зиёд чалкаш кўрсатмаларга йўл қўймаслик;

3) мантиқий жиҳатдан қатъий ва изчил баён этиш, ҳуқуқий ҳужжатнинг норматив кўрсатмалари ўртасида узвий алоқани таъминлаш; 4) норматив ҳужжатда ҳам, бутун ҳуқуқ тизимида ҳам зиддиятларга йўл қўймаслик; 5) норматив материални иложи борича қисқа ва ихчам баён этиш (лекин қисқаликка интилиш ҳуқуқий кўрсатманинг барча асосий қоидаларини тўлиқ баён этиш зарурати билан зид келмаслиги керак); 6) норматив ҳужжат ягона мазмун билан боғланган, битта тартибга солиш предметига эга бўлиши лозим; 7) норматив ва норматив бўлмаган кўрсатмаларни, муваққат ва доимий нормаларни аниқ ажратиш; 8) норматив ҳужжатлар тилининг содда, аниқ ва лўндалиги, осон эсда қолиши; 9) норматив материални яхшироқ шарҳлаш, ундан фойдаланиш, уни ҳисобга олиш ва системалаштиришни енгиллаштириш мақсадида айни бир масала юзасидан бир нечта ҳужжатлар қабул қилинишига йўл қўймаслик керак; 10) ҳуқуқ ижодкорлигининг техник усулларидан бир хилда ва изчил фойдаланиш. Қонунчилик палатасида мамлакатимиз мустақиллик йилларида қонун лойиҳаларини тайёрлаш борасида тўпланган тажрибага асосланиб, хорижий мамлакатларнинг ушбу соҳадаги иш амалиётини ҳисобга олган ҳолда ва бу соҳада катта тажрибага эга бўлган мутахассислар, шунингдек депутатлар иштирокида қонун лойиҳаларини юридик-техник жиҳатдан расмийлаштириш бўйича услубий тавсиялар ишлаб чиқилди. Услубий тавсиялар Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик палатаси Кенгашининг 2005 йил 27 июндаги мажлисида кўриб чиқилиб маъқулланди ва қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларига ундан ўз иш фаолиятларида фойдаланиш учун юборилди. Услубий тавсиялар қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан қонун лойиҳасини тайёрлашга доир ишларни

бажариш вақтида амалда қўлланиши учун мўлжалланган ҳамда қонун лойиҳаларини расмийлаштиришда ва қонунчилик техникасининг воситалари, қоидалари ва усулларидан фойдаланишда бирхилликка риоя этилиши орқали қонунларни юқори сифатли бўлишини таъминлашга йўналтирилган. Шундай қилиб, қонунчилик техникаси - ҳуқуқий материал ва қонунчилик ҳужжати матнини тайёрлашда фойдаланиладиган, яратиладиган ҳужжат ва амалдаги қонунчилик нормалари билан уйғунликка эришишга кўмаклашадиган, барча учун тушунарли, оддий ва равон тилда ёзилган мантиқий узвийликка эга бўлган юридик соҳадаги қоида ва тартибларнинг йиғиндиси. Шундан келиб чиққан ҳолда қуйидаги элементларни ажратиш мумкин: уйғунлик, тушунарлилик, янгилик олиб кириши, тилдаги равонлик, мантиқийлик, тизимлилик ва юридик тилга эьтиборлилик. Демак, яратилажак ҳужжатда ушбу жиҳатларнинг ҳар бири инобатга олинишига аҳамият берилиши лозим. Уйғунлик элементини таҳлил қиладиган бўлсак, унинг таркибига норматив ҳужжат ҳаётга янгилик киритаётган бўлса, тайёрланаётган лойиҳа бошқа амалдаги ҳужжатларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ёки уларни ўз кучини йўқотган деб ҳисоблашни талаб этса, ушбу ўзгартириш ва қўшимчалар, шунингдек уларни ўз кучини йўқотган деб ҳисоблаш тўғрисидаги таклифларни тайёрланаётган ҳужжат лойиҳасига киритиш ёхуд у билан айни бир вақтда алоҳида ҳужжат лойиҳаси кўринишида киритиш керак. Бундай ҳолда лойиҳага ҳужжат матнининг амалдаги ва таклиф этилаётган таҳрирининг тегишли қиёсий жадваллар, тушунтиришлар билан илова қилиш лозим бўлади. Бир сўз билан айтганда, янги норма тегишли ўзгартиришларни ва ўз кучини йўқотувчи нормаларни ҳам таҳлил қилган ҳолда ўзида мужассамлаштириши лозим. Фақат шундагина норматив- ҳуқуқий ҳужжатларнинг узвий бир-бири билан боғлиқ ҳолда, уйғунликда амал қилишига эришиш мумкин. Ҳозирги кундаги амалиётда бунинг мутлақ аксини кузатишимиз мумкин. Мисол учун, манфаатдор идора тегишли ҳужжатнинг лойиҳасини тайёрлайди ва ваколатли идорага кўриб чиқиш учун тақдим этади. Ваколатли идора эса, ўз навбатида, фақатгина шу лойиҳа

устида иш олиб борган ҳолда уни тегишли тартибда расмийлаштиради ва қабул қилади. Бунда мазкур қабул қилинган ҳужжатни амалиётга тадбиқ этишда келиб чиқувчи камчиликлар инобатга олинмаганлиги сабабли, олдинги қабул қилинган ҳужжатлар билан ўзаро номувофиқликлар келиб чиқмоқда. Ваҳоланки, манфаатдор идора лойиҳани ишлаб чиқишда шундай камчиликларнинг олдини олиши, илдизига етиб бориши ва тегишли тузатишларни киритиши лозим. Шу билан бирга таькидлаш лозимки, муайян ҳужжатни тайёрлаш учун олдиндан қисқа муддат белгилаб қўйилиши оқибатида муайян етишмовчиликлар келиб чиқмоқда. Бунда мазкур муддат оқилона бўлса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Бундан ташқари, буни манфаатдор идоралар орасида ўзаро келишиш муддати белгиланмаганлигида ҳам кўришимиз мумкин. Шу билан бирга ҳужжатни ишлаб чиқишдаги ижрочиларнинг ҳуқуқий савияси етарли даражада эмаслиги ҳам салбий таъсир кўрсатмоқда. Кейинги элемент бу тушунарлилик бўлиб, у ўзида аввало давлатнинг маьлум бир тилни давлат тили деб белгиланишини акс эттиради. Барча норматив-ҳуқуқий фаолият мана шу тилда олиб борилади. Шу жумладан, норматив ҳужжатлар аввал шу тилда қабул қилиниб, сўнгра ўзга тилларга (зарурат туғилганда) таржима қилинади. Қонунчилик тили давлат тилининг фонетик, лексик, грамматик жиҳатдан маьлум бир нормага солинган ёзма адабий тили асосида иш кўради. Тил жамиятдаги ҳамма масалалар бўйича одамларнинг ўзаро муомила воситаси бўлса, қонунчилик тили эса унинг таркибий қисми сифатида ҳуқуқий иш кўрувчи соҳа вакилларига тааллуқлидир. “Қонун тили”, “юридик тил”, “қонунчилик тили” иборалари махсус бир тил тушунчасини англатмайди. Қонунчилик тилида алоҳида юридик тушунчалар ва атамалар мавжуд, лекин унинг ўзаги умумадабий қабул қилинган сўзлардан иборат. Акс ҳолда қонунлар фуқароларга тушунарсиз бўларди. Юқоридагилардан маьлум бўладики, юридик ҳужжатда фойдаланила- диган тушунчалар ва атамалар уларнинг амалдаги нормалар мазмунига мувофиқ бўлиши, турлича шархлаш имкониятини истисно этадиган тарзда

бир хилда қўлланилиши лозим. Бунда эскирган, кўп маьноли сўз ва ибораларни, мажозий таққослашлар, сифатлашлар, киноялар қўлланилишига йўл қўйилмаслиги керак. Сабаби кишилар кундалик ҳаёт-фаолиятида ҳуқуқ ва қонунга дуч келганлиги учун барчага, оммага тушунарли бўлиши лозим. Бундай йўл тутиш осон эмас, лекин зарур. Таъкидлаш жоизки, фикрни равон билдириш учун ўзбек тилининг имкониятлари, фикримизча, етарлидир. Қонунчилик ҳужжатларини махсус терминлар қўллаган ҳолда яратиш, уни қўлловчиларнинг профессионал даражада билимдон бўлишларини билди- ради. Бу, норманинг барча учун аниқ ва тушунарли бўлиши қоидасига бир оз зид келади. Қонунда қўлланилган тил конструкциялари матнга мантиқийлик, кетма- кетлик, алоқадорлик ва тизимлиликни бериши лозим. Қонун яратувчи идора матнни қабул қилишда ҳиссиётга эмас, балки мантиқийликка эътибор беради. “Унда кундалик ҳаётни адабий воситалар орқали тасвирлаб беришлар (метафора ва бошқа сўз маносини кўчишлари) ишлатилмайди. Балки қонунчилик тили стандарт, трафарет шаклида бўлганлиги учун у қуруқ ва бир ҳилдир. Айнан шу усуллар қонунчилик тили аниқлигини ва маълум савияда қабул қилишни таъминлайди”. Ҳар бир яратилаётган ҳуқуқий ҳужжат ўзида инсонларнинг ҳаётига ўзгача ўзгаришларни, янгилик олиб кирмоғи лозим. У қонунчилик обьекти бўлган жамиятдаги ҳодиса, муносабат ва жараёнларни таҳлил қилиш ва уни тартибга солиш учун тегишли йўналишларни ўз ичига олади. Яьни: а) фуқаро, жамият ва давлат учун юқори даражадаги ижтимоий муҳимлик; б) барқарорлик; в) соҳани илк бор тартибга солиш; г) Конституцияга мувофиқлик. Бундан ташқари, ушбу таркибий қисмларга норматив ҳужжатнинг шаклини ҳуқуқ тизими ва классификациясидан келиб чиққан ҳолда тўғри танлаш лозим. Бу масалага қуйида алоҳида тўхталамиз. Қонунчилик

техникасининг муҳимлиги шундаки, бунда нотўғри қўлланилган биргина сўз натижаси оғир оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Шундан келиб чиқиб, тил бу ҳуқуқни яратишдаги асосий элементлардан бири дейиш мумкин. Ҳуқуқий ҳужжатдаги ноўрин ёзилган матн, гапни ғализ тузилганлиги, фойдаланилган терминларнинг ноаниқлиги нафақат сансоларликни келтириб чиқаради, балки ушбу нормани нотўғри қўлланилиши учун замин яратади. Ҳозирги кунда идоравий ҳуқуқ ижодкорлигида, айниқса, вазирликлар томонидан қабул қилинувчи баъзи ҳужжатларнинг юридик савияси етарли эмаслигини кўрсатмоқда. Норматив ҳужжатда қонунчилик техникасининг тил ва услуб талаблари бузилиши мисоли сифатида “Жазони ижро этиш муассасаларидан бўшатилган шахслар устидан ички ишлар идоралари томонидан маъмурий назорат ўрнатиш ва уни амалга ошириш тартиби тўғрисидаги йўриқнома”ни тасдиқлаш ҳақидаги Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирининг 2002 йил 26 февралдаги 51-сон буйруғини олайлик. Ушбу буйруқнинг “2.5 бандида маъмурий назорат остига олинган шахс томонидан қасддан содир қилинган ҳар бир жиноят бўйича атрофлича хизмат текшируви ўтказилсин, бу шахслар билан тезкор-профилактик ишларни амалга оширишдаги камчиликлар аниқлансин, ушбу камчиликларни бартараф этиш ва муқаддам судланган шахслар томонидан такрорий жиноятларнинг олдини олиш бўйича иш самарадорлигини ошириш юзасидан зарур чоралар белгилансин. 3 бандида эса Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Хўжалик бошқармаси 2002 йилнинг II-чораги якунига қадар тасдиқланган Йўриқномада кўзда тутилган шаклдаги варақаларни керакли миқдорда тайёрласин деб кўрсатилган”. 2.5 бандда маъмурий назоратга олинган шахснинг ҳар бир жинояти бўйича атрофлича хизмат текшируви ўтказиш, бу шахслар билан тезкор- профилактик ишларни амалга оширишдаги камчиликларни аниқлаш белгиланган. Аввало, маъмурий назоратга олинган шахсга нисбатан хизмат

текшируви ўтказилмайди ва ушбу шахс тўғрисидаги барча маълумотлар ички ишлар идораларининг маълумотлар базасида мавжуд бўлиши шарт. Иккинчидан, бу шахслар билан “тезкор-профилактик ишларни амалга” ошириш ва ҳали қилинмаган ишлар юзасидан “камчиликларни аниқлаш” мантиққа тўғри келмайди. Шунингдек, 3-банддаги ИИВ Хўжалик бошқармасига “тасдиқланган Йўриқномада кўзда тутилган шаклдаги варақаларни керакли миқдорда тайёрлаш” сўз бирикмалари ғалати туюлмоқда. Бундан ташқари, мазкур буйруқнинг номланишидаги “устидан” сўзи бизнингча ғализ ҳисобланиб, уни “Жазони ижро этиш муассасаларидан бўшатилган шахсларга нисбатан ички ишлар идораларида маъмурий назоратни юритиш ва уни амалга ошириш тартиби тўғрисидаги йўриқномани тасдиқлаш ҳақида” деб номланса тўғрироқ бўлар эди. Қонунчилик техникаси нуқтаи назаридан бир маротаба ўқиганда матнда назарда тутилган тушунча пайдо бўлмаслигига олиб келувчи норматив ҳужжатларни кўриб чиқайлик. Аудиторлик ҳисоботи ва молиявий ҳисобот тўғрисидаги аудиторлик хулосаси Ўзбекистон Республикаси Аудиторлик фаолияти миллий андозаси (70-сон афма)ни тасдиқлаш тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг 2001 йил 14 февралдаги 20-сон буйруғи. Ушбу буйруқ тушунарсиз номланган бўлиб, уни “Аудиторлик ҳисоботи ва молиявий ҳисобот тўғрисидаги аудиторлик хулосасини тасдиқлаш тўғрисида” деб номланса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Яна бир мисол. Ўн саккиз ёшга тўлмаган шахслар меҳнатидан фойдаланиш тақиқланган меҳнат шароити ноқулай бўлган ишлар рўйхатини тасдиқлаш тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирликларининг қўшма қарори2ни олайлик. Бу қарорнинг номланишини “Меҳнат шароити ноқулай бўлган жойларда ўн саккиз ёшга тўлмаган шахслар меҳнатидан фойдаланиш тақиқланган ишлар рўйхати” деб ўзгартирган ҳолда қабул қилиниши лозим эди.

Худди шунингдек, “Вазирликлар, идоралар, муассасалар, корхоналар ва ташкилотларда темир йўл транспорти соҳасида фаолият олиб борувчи ходимларнинг темир йўллардан техник фойдаланиш қоидалари ҳамда йўриқномаларни билишини комиссия тузиб текширишни амалга ошириш бўйича низом”ни тасдиқлаш ҳақидаги буйруқни олиб қарайлик. Мазкур буйруқда мантиқийлик ва тушунарлилик элементлари инобатга олинмаганлиги яққол кўзга ташланади. Аввало вазирликлар, идоралар ва бошқа муассасаларда темир йўл транспорти соҳаси билан алоқадор ходимлар бўлмайди, бундан ташқари “комиссия тузиб текшириш” сўзлари норматив ҳужжатни тузувчининг малакаси етарли эмаслигидан далолат бермоқда. Ушбу буйруқ номланишини “Темир йўл транспорти соҳаси билан алоқадор ходимларнинг темир йўллардан техник фойдаланиш қоида ва йўриқномаларни билишни текширишни амалга ошириш бўйича низом” ёки “Корхона, муассаса ва ташкилотлар ходимларнинг темир йўл транспортидан фойдаланиш техник қоидалари ҳамда йўриқномаларни билиш даражасини аниқлаш тартиби тўғрисида низом” деб ўзгартириш юридик техника талабига мувофиқ бўлар эди. Бундан ташқари, юқоридаги камчиликларга йўл қўйилган, шунингдек сўзлардан нотўғри фойдаланиш оқибатида қабул қилинган қуйидаги норматив ҳужжатларни мисол тариқасида келтиришимиз мумкин: “Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитаси, Давлат статистика қўмитаси, Молия вазирлиги ва Иқтисодиёт вазирлиги ҳузуридаги Иқтисодий ночор корхоналар ишлари қўмитаси ўртасида давлат унитар корхоналари, устав фондида давлат улуши бўлган хўжалик жамиятлари, давлат улуши бўйича давлат бюджетига дивидендлар ҳисобланиши ва тушиши ҳақида маълумот алмашиш тартиби тўғрисидаги Низом”ни тасдиқлаш ҳақидаги қарор, “Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари томонидан республика ҳудудига товарларни ноқонуний равишда четдан олиб келиш, четга олиб чиқиш ҳамда этил спирти, алкоголли ва тамаки маҳсулотларининг ноқонуний айланмаси билан боғлиқ ҳуқуқбузарликлар

тўғрисидаги маълумотларни ички ишлар идораларига тақдим этиш ва ягона марказлашган ҳисобини юритиш тартиби тўғрисидаги низом”ни тасдиқлаш ҳақидаги қарор, “Ўсимлик дунёси объектларидан махсус фойдаланиш тўғрисидаги рухсатномалар намуналарини ҳамда ўрмон фонди ерларида ёввойи ҳолда ўсувчи доривор, озиқ-овқатбоп ва техник ўсимликларни териш ва тайёрлаш учун рухсатнома, ўрмон фондининг яйлов ҳудудларида пичан ўриш ва чорва молларини ўтлатиш учун ўрмон чипталари, шунингдек ўрмон фонди ҳудудларида дарахт кесиш учун чипта бланкаларини тўлдириш ва ҳисобини юритиш тартиби тўғрисида йўриқнома”ни тасдиқлаш ҳақидаги буйруқ ва бошқалар. Юқоридагилардан ташқари, юридик матнда иложи борича чет тиллардан олинган, ўзбек тилининг бойлигига путур етказувчи, тушунарли бўлмаган сўз ва ибораларни қўлламаслик лозим. Шунинг учун норматив ҳужжатларда “экстерриториаллик”, “маркет-мейкер”, “актуарий” ва “листинг” каби ўзбек сўзлари билан алмаштириш мумкин бўлган сўзларни кўп ишлатилиши номақбулдир. Лекин бу махсус юридик терминларни (масалан “акцепт”) мавжуд таржималари билан (таклиф йўллаган шахсга уни қабул қилганлиги ҳақидаги жавоб) алмаштириш лозим дегани эмас. Бундай иш тутилса, тушуниш ва эслаб қолиш учун осон бўлиши лозим бўлган қонунчилик ҳужжатлари матнини қийинлаштирган бўлар эди. Шу билан бирга, норматив ҳужжатда архаизмлар, эскирган, одамлар ёдидан кўтарилган ва қолоқ сўзларни ҳам ишлатиш ўринсиз. Ҳозирги кундаги қонунчилик ҳужжатларида ўзининг долзарблигини ўтаб бўлган “жумҳурият”, “коммунал мулк”, “халқ фронтлари”, “муштарак даромад”, “корхона ва ташкилотларнинг хўжалик уюшмаси”, “коллектив корхонасининг мулки” ва бошқа шу каби сўзлар амалда эканлигини кўришимиз мумкин. Қонунчилик ҳужжатида янглиш фикр уйғотувчи, фикрлашга халақит берадиган ва мантиққа тўғри келмайдиган терминларни ишлатиш ҳам ярамайди. Мисол учун дов-дарахтларни суғориш, рўйхат бўйича сон-фоизи

ва х.к. Норматив ҳужжатларда шунингдек сўз бирикмаларини қисқартириш ҳам керак эмас, масалан: ветврач, даворган, медсанназорат ва бошқалар. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда қуйидагича хулоса қилиш мумкин: қонунчилик ҳужжатлари матнида содда, оддий сўзларни ишлатиш орқали тилнинг софлигига эришилади. Қонунчилик техникаси қоидалари талабларидан келиб чиққан ҳолда норматив ҳужжатнинг банд, боб ва бўлимлари ўзаро мантиқий кетма-кетлик асосида тузилиши ва ҳар бир жумла ўзидан олдинги ва кейин келаётган жумлага зид бўлмаслиги лозим. Бу борада норматив ҳужжатларда мантиқий ривожланиш ортда қолаётганини кўриш мумкин. Мисол учун Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 25 декабрда қабул қилинган ЎРҚ-136-сон Қонуни билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси II- бўлимининг 6-боби 39-40-моддалар ва III-бўлимининг 68-моддалари ўзаро мантиқий уйғунликка эришмаган. Ҳар икки ҳолда ҳам солиқ солиш объектлари ва солиқ солиш билан боғлиқ объектлар ҳақида сўз юритилган бўлиб, ушбу моддаларни бирлаштирган ҳолда бир ерда ёритиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Шу билан бирга, мазкур кодекснинг “77-моддаси Солиқ тўловчиларни ҳисобга қўйишнинг умумий қоидалари, 78-моддаси Солиқ тўловчининг идентификация рақами, 79-моддаси Солиқ тўловчини ҳисобга қўйиш” деган кетма-кетлик асосида тузилган. Ҳужжатни бундай тузиш унда ёритилган ҳуқуқий муносабатларни мантиқий давомийлиги талабига жавоб бермайди. Мантиқий нуқтаи назардан 78-модда матнини 79-модда матнидан кейин қўйилганда ўринли бўлар эди, чунки ушбу моддалар ўзаро боғлиқ ва бир-бирини тўлдирмоқда. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг мантиғи ҳақида гап кетганда шунингдек математик мантиққа ҳам эътибор қаратиш лозим. Амалиётда “ёки” зидловчи- боғловчиси билан боғлиқ нормаларни талқин қилиш бир қатор қийинчиликларни келтириб чиқармоқда. “Ёки” зидловчи-боғловчиси, одатда, барча ҳолатларда ишлатилаётган икки терминнинг бир вақтнинг ўзида ишлатилмаслигини таъминлаши лозим (ёки у ёки бу, лекин бир вақтнинг

ўзида иккаласи ҳам эмас). Ҳозирда эса унга “ва” боғловчиси сифатида бир оз ўзгача маъно берилмоқда. Натижада, гапнинг тузилиш шакли икки хил маънони англатмоқда ва ушбу норманинг қўлланишида чалкашликка олиб келмоқда. Мисол учун Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекиси 155- моддасининг биринчи хатбошисидаги “Терроризм – халқаро муносабатларни мураккаблаштириш, давлатнинг суверенитетини, ҳудудий яхлитлигини бузиш, хавфсизлигига путур етказиш, уруш ва қуролли можаролар чиқариш, ижтимоий-сиёсий вазиятни беқарорлаштириш, аҳолини қўрқитиш мақсадида давлат органини, халқаро ташкилотни, уларнинг мансабдор шахсларини, жисмоний ёки юридик шахсни бирон бир фаолиятни амалга оширишга ёки амалга оширишдан тийилишга мажбур қилиш учун зўрлик, куч ишлатиш, шахс ёки мол-мулкка хавф туғдирувчи бошқа қилмишлар ёхуд уларни амалга ошириш таҳдиди, шунингдек террорчилик ташкилотининг мавжуд бўлишини, ишлаб туришини, молиялаштирилишини таъминлашга, террорчилик ҳаракатларини тайёрлаш ва содир этишга, террорчилик ташкилотларига ёхуд террорчилик фаолиятига кўмаклашаётган ёки бундай фаолиятда иштирок этаётган шахсларга бевосита ёки билвосита ҳар қандай маблағ-воситалар ва ресурслар бериш ёки йиғишга, бошқа хизматлар кўрсатишга қаратилган фаолият” жумласини олиб кўрайлик. Ушбу моддада “ёки” сўзининг маъноси турлича эканлиги кўзга ташланади: биринчи ҳолатда зидловчи сифатида (жисмоний ёки юридик шахсни), қолган ҳолатларда эса боғловчи сифатида қўлланилгандай туюлади. Баъзан “ёки” зидловчисидан ташқари “ёҳуд” зидловчисини қўлланилганлигини кўришимиз мумкин. Жиноят кодексининг 179- моддасининг санкциясида “ёхуд” сўзигача бўлган жазо чораларини қўллаш ёҳуд уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланиши белгиланган. Бундан ташқари, баъзи матнларда “ёҳуд” зидловчи-боғловчиси доим ҳам зидловчи сифатида қўлланилмаётганлиги кўришимиз мумкин. Мисол тариқасида юқорида келтирилган кодекснинг 194-моддасида махсус

ваколатга эга мансабдор шахслар томонидан зарарли экологик оқибатларни келтириб чиқарган ҳалокатлар ёки атроф табиий муҳитнинг радиациявий, кимёвий, бактериявий ифлосланганлиги ёхуд одам ҳаёти ёки соғлиғи, тирик табиат учун хавфли бўлган бошқача тарзда ифлосланганлиги ҳақидаги ёхуд аҳоли саломатлигининг ҳолатига доир маълумотларни қасддан яширилиши ёки бузиб тақдим этилиши аҳолининг оммавий касалланиши, ҳайвонлар, паррандалар ёки балиқларнинг қирилиб кетиши ёки бошқача оғир оқибатларга сабаб бўлиши ёритилган. Кўриниб турибдики бу ерда “ёхуд” сўзи моддада ўзидан олдинги ва кейин келаётган жумладаги ҳаракатларни содир этишини рад этмаяпти. Барча аломатлар бир ҳаракат доирасида мавжуд бўлиши мумкин. Мазкур камчиликлар келажакда яна такрорланмаслиги, тил ва услубни янада ривожлантириш, “Ўзбек қонунчилиги”ни такомиллаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ҳузурида ма-лакали юрист-олимлар ва филологлар иштирокида махсус Республика ко-миссияси тузилиши лозим ва ушбу комиссиянинг асосий вазифалари этиб, биринчидан, қонунчилик тилини чуқур таҳлил қилган ҳолда ўрганиш ва камчиликларини аниқлаш, иккинчидан, ҳуқуқ тили доирасида илмий асосланган, риоя этилиши мажбурий бўлган методик қўлланмаларни ишлаб чиқиш, шу билан биргаликда норматив ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва қабул қилишга қаратилган қоидаларнинг амалда бажарилиши устидан назоратни амалга оширишни йўлга қўйиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Қонунчилик техникаси ҳуқуқ назариясига асосланади, шунга кўра у норматив ҳужжатларнинг мазмуни, тартиби бўйича тасниф қилиш (классификациялаш), турли соҳа қонунчилик ҳужжатларининг амал қилиш чегарасини белгилаш, ҳуқуқнинг турли соҳаларига оид ҳуқуқий нормаларни яхлит ҳолатда баён этиш каби масалаларни ҳам қамраб олиши керак, жумладан, қонунчилик техникасининг назарий масалалари ўз мазмуни бўйича ҳужжатларда ифодаланган нормаларга нисбатан белгиланиши лозим.

Юридик нормани ифодалашда уч хилдаги: умумқўлланилувчи, махсус техник ва махсус юридик атамалар қўлланилади. Умумқўлланилувчи атамалардан қонунчилик ҳужжатларида фақатгина улар адабий тилда мавжуд бўлсагина фойдаланиш мумкин. Масалан: ҳимоячи атамаси қонун нормасида ҳам умумқабул қилинган кимдир нимадандир ҳимоя қилиши маъносидан бошқа маънони англатмайди. Махсус техник атамалар ҳеч қандай (маъно ва грамматик жиҳатдан) ишлов бериб бўлмаслиги сабабли, маълум соҳагагина тааллуқли бўлади. Мисол учун овоз ёзиш, видеоёзув, кинотасвир, фотосуратга тушириш, қолиплар тайёрлаш, нусхалар олиш, режалар, схемалар тайёрлаш ва ахборотни акс эттиришнинг бошқа усуллари, фонограмма, телефонограмма, телеграмма, радиограмма билан ёки телефакс ва ҳ.к. (ЎзР. ЖПКнинг 91, 97- моддалари). Махсус юридик терминлар эса, алоҳида маъно касб этади. Ушбу гуруҳни кўриб чиқишда, биринчидан, умумий тилдан олиниб, қонунчиликда ўзининг асл маносидан ўзга маъно касб этаган сўзларни (масалан, илтимоснома (ходатайство), қилмиш, қўзғатиш, ишларини юритиш, олиб қўйиш), ва иккинчидан, фақатгина қонунчилик ҳужжатларига мансуб сўзларни (масалан, судловга тегишлилик, ҳуқуқ лаёқати, муомала лаёқати, даъво, маъмурий тарзда чиқариб юбориш, кассация инстанцияси, хусусий ажрим) фарқлай билиш лозим. Қонунчилик ҳужжатларида сўзларнинг синтактик усул орқали ясали-шини кўплаб кўришимиз мумкин. Юзага келган ҳолатни бир сўз ёки сўз би-рикмаси билан ифодалаб бўлмаган ҳолларда бундай йўл тутишга тўғри кела-ди. Мисол учун “сўроқ” атамаси процессуал ҳаракатни англатиб, суд ва терговчини қизиқтирувчи ҳолатлар ҳақида маълумотларни олиш ҳаракати бўлиб ҳисобланади. Лекин, судловга тегишли бўлган шахслар турлича процессуал мақаомларга эга бўладилар. Шундан келиб чиққан ҳолда уларни сўроқ қилиш тартиби ҳам турлича қилиб белгиланган. Сўроқ турларига гумонланувчини сўроқ қилиш, айбланувчи (судланувчи)ни сўроқ қилиш,

жабрланувчини сўроқ қилиш, гувоҳни сўроқ қилиш, экспертни сўроқ қилиш ва ҳ.к. Баъзан сўроқ қилинувчининг ёшини инобатга олиш зарур бўлиб қолганда вояга етмаганларни сўроқ қилиш атамаси пайдо бўлади. Бундан ташқари, сўроқ қилишда саноқ пайдо бўлиши мумкин, бундай ҳолатда иккинчи марта (такрорий) сўроқ қилиш атамаси пайдо бўлади. Нихоят, сўроқ қилиш жойини кўрсатиш муҳим бўлиб қолган тақдирда, гувоҳни суд залида такрорий сўроқ қилиш ибораси вужудга келади. Шу билан бирга қонунчилик ҳужжатларида кўп маъноли сўзларни иш- латишга ҳам алоҳида эътибор берилмоғи лозим. Мисол учун “ҳимоячи” ата- маси баъзан адовокат, жамоат ҳимоячиси, яқин қариндошлар ва қонуний ва- кил (ЖПКнинг 25-моддаси) тушунчасини ифода этса, баъзи ҳолларда унинг тушунчаси таркибига жамоат ҳимоячиси тушунчаси кирмай қолади (ЖПКнинг 49-моддаси). Ушбу атамани қўллаганда ҳимоячи атамаси қайси маънода қўлланилганлиги – кенг ёки тор маъно ишлатилганлигини кўрсатиб ўтиш лозим. Кўп маъноли сўзлардан ташқари ҳужжатларни тузишда омоним (ёзилиши бир хил маъноси турлича) сўзларни ишлатишда эътибор бериш зарур. Бундай сўзлар маъно жиҳатидан матнга жиддий зарар етказмайди ва матннинг ўзи мазкур сўзни ушбу маънода қўлланилишини тақозо этади. Лекин баъзи омонимлар бор-ки, бир қонунчилик ҳужжатида, бир бирига яқин жойлашган ҳолда қонуннинг тилини, мантиқийликни бузган ҳолда ҳужжатни тушунишни қийинлаштиради. Масалан, қабул қилмоқ сўзининг 12 хил маъноси мавжуд1. Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 22-моддасида “суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд жиноят юз берганлиги ёки унинг содир этилиши ҳақидаги хабар ва аризаларни қабул қилиб олиши ва ўз муддатида қонунда белгиланган тиртибда қарор қабул қилиши лозим”, - деб белгилаб ўтилган. Кўриб турганингиздек қабул қилмоқ феъли бу ерда турли маъноларда ишлартилган: биринчи маънода берилган, юборилган нарсани олиш, қабул қилиш бўлса, иккинчи маънода амалга ошириш, рўёбга чиқариш маъносини ифодаламоқда. Омонимларнинг бундай ифодаланиши ҳуқуқий норма матнини тушунишни қийинлаштиради.

Юқорида барча норматив ҳужжатларда ягона сўз бирикмаларини қўл- лаш мақсадга мувофиқлиги ҳақида айтиб ўтган эдик. Лекин баъзи ҳужжат- лардаги қўлланилган сўз бирикмалари бир маънони ёки ўзга маънони англа- тиши ҳақида турли бахсли ҳолатлар юзага келмоқда. Масалан: “таъсир кўрса- тиш чоралари” ёки “таъсир чоралари”, “қарор чиқаради” ёки “қарор қабул қилади”, “кўриб чиқиш ваколатига эга бўлган органлар” ёки “кўриб чиқувчи органлар”, “қонун ҳужжатлари” ва “қонунчилик ҳужжатлари”, “муассаса маъмуриятининг назорати остида бўладилар” ёки “маъмурият назоратида бўладилар” ва ҳ.к. Булардан ташқари яна бир қатор саволлар пайдо бўлмоқда. Нима учун ишда иштирок этувчи шахсларни, томонларни баъзи ҳолларда ишни кўрилиш вақти ва жойи ҳақида хабардор қилинади (ЖПКнинг 479-моддаси) баъзи ҳолларда эса жавобгар ёки уларнинг вакиллари ҳам чақирилади (ЖПКнинг 542-моддаси) лекин сўроқ қилиш учун чақирувнинг умумий асосларига кўра фақатгина гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчилар чақирилиши мумкин (ЖПКнинг 92-моддаси). Ундай бўлса хабардор қилишнинг чақирувдан фарқи нима? Кўпчилик судларда иш юритиш даъво аризаларини кўриб чиқиш билан боғлиқ. Шундан келиб чиққан ҳолда даъво (ва у билан боғлиқ даъвогар, даъво талаби, даъво аризаси) ибораси фуқаролик процессуал ҳуқуқининг асосий тушунчаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Лекин бирон ҳужжатда даъво тушунчасига таъриф берилмаган. Бу бўшлиқни назариядаги: Даъво – бузилган ёки чекланган ҳуқуқни ёки қонун томонидан муҳофаза қилинадиган манфаатни суд (хўжалик суди) орқали ҳимоя қилиш воситаси. Даъвонинг мазмуни – қонундан манфаатдор шахслар ўртасида ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши, ўзгариши ёки бекор бўлишини боғловчи ҳақиқий ҳолатлар. Даъвонинг предмети – низоли ҳуқуқий муносабат. Даъвонинг мазмуни – даъвогарнинг талаби деган тушунча тўлдирмоқда. Яна бир мисол. “Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган” атамасини олайлик. Адабиётларда, расмий ҳужжатларда уни кўплаб учратишимиз мумкин. Бунда

орган сўзи асос сифатида олиниб, муҳофаза сўзининг ҳуқуқ сўзи билан ўзаро бирикиши натижасида ҳуқуқий ҳимоя бирикмаси пайдо бўлган. Орган ва ҳуқуқий ҳимоя сўзларини бир бирига боғлаш учун эса ўз ўзидан қилувчи сўзининг иштироки талаб этилмоқда. Ушбу сўз бирикмаси абстаркт тушунча бўлиб, у номоддий ҳисобланганлиги учун чегараси йўқ, кенг тушунча сифатида киши онгида таассурот қолдиради. “Ҳуқуқни муҳофаза қилиш” нима маънони англатади? Бу (а) Конституция, қонун, Президент, Вазирлар Маҳкамаси, вазирлик ва маҳаллий ҳокимият органларининг сиёсий, мафкуравий, юридик, моддий, техник ва жисмоний талабларни бажариш, (б) олдини олиш ёки тўхтатувчи чоралар, (в) содир этилмоқчи бўлган ёки содир этиб бўлинган бузилган қоидалар, (г) айбдорларга тегишли юридик ва бошқа санкцияларни қўллаш. Мана шундай катта ва бир-бирига боғлиқ бўлган комплекс элементларни “оддийгина ҳуқуқни муҳофаза қилиш” тушунчаси ўзида жамлаган. Ушбу тушунча таркибига бирон бир корхонанинг назорат текширув постидаги назоратчи қоровул ушлаган майда ўғриликдан тортиб, то Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига қонунчилик ташаббуси билан мурожаат этиш ҳуқуқидан фойдаланишигача бўлган тушунчаларнинг барчасини мужассам этиш киради. Униси ҳам, буниси ҳам ҳуқуқни муҳофаза этиш, лекин орасидаги фарқ анча катта. Ушбу тушунча ўта кенглиги ва ноаниқлиги сабабли уни амалиётда қўллаш бир қатор қийинчиликларни келтириб чиқаради. Шунинг учун ҳам ушбу сўз бирикмасида ҳуқуқини “муҳофаза этиш” сўзига эмас, балки “орган” сўзига эътибор берилганлигини кўрамиз. Норматив ҳужжатларни кўрадиган бўлсак, қонун чиқарувчи орган айнан шу маънода, яъни ҳуқуқни муҳофаза этиш жараён сифатида қўлланмасдан, “орган”нинг сифатини аниқроқ кўрсатиш учун фойдаланганлигига амин бўламиз. Бунда қонун чиқарувчи орган ҳуқуқни муҳофаза этувчи органлар доирасини белгилаб беришни ўз олдига мақсад қилиб қўйганлиги кўринади. Ушбу органларни ажратиб турувчи белги эса, “ҳуқуқини муҳофаза этиш” дир. Энди

қандай органлар ҳуқуқини муҳофаза этувчи органлар ҳисобланишига ахамият берайлик. Агар қонунчилигимизни таҳлил қилсак, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган тушунчасига умуман таъриф берилмаганлигига амин бўламиз. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 121-моддасида қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботни, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга жамоат ташкилотлари ва фуқаролар ёрдам кўрсатишлари айтиб ўтилган, лекин кимлар ушбу органга киритилиши белгиланмаган. Баъзи ҳужжатларда тўғридан-тўғри кимлар ушбу орган таркибига кириши кўрсатиб ўтилган. Ўзбекистон Республикаси “Давлат божхона хизмати тўғрисида”ги Қонунининг 3-моддасида божхона органлари ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ҳисобланиши кўрсатиб ўтилган. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Молия-иқтисодий, солиқ соҳасидаги жиноятларга, жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштиришга қарши курашишни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Солиқ, валютага оид жиноятларга ва жиноий даромадларни легаллаштиришга қарши курашиш департаменти тўғрисидаги низомнинг 2-бандида “Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Солиқ, валютага оид жиноятларга ва жиноий даромадларни легаллаштиришга қарши курашиш департаменти Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги мустақил ихтисослаштирилган ҳуқуқни муҳофаза қилиш органи ҳисобланиб,...” – деб белгиланган. Бироқ баъзи ҳужжатларга қараб унининг таркибига яна кимлар киришини билиб олиш мумкин. Ўзбекистон Республикасининг “Ҳакамлик судлари тўғрисидаги қонуни”да ўз касбий фаолиятига мос келмайдиган қилмишлар содир этганлиги учун судья, адвокат, нотариус, терговчи, прокурор ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг бошқа ходими

сифатидаги ваколати қонунда белгиланган тартибда тугатилган шахс ҳакамлик судьяси бўлиши мумкин эмас, – деб белгиланган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 162-моддасида “...гумон қилинувчи милицияга ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга олиб келиниб, уни ушлаш ҳақида...” деган ёзувни учратиш мумкин. Демак, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган таркибига: божхона; Бош прокуратура ҳузуридаги Солиқ, валютага оид жиноят- ларга ва жиноий даромадларни легаллаштиришга қарши курашиш депар- таменти; адвокатура; нотариат; терговчилар; прокуратура; ички ишлар орган- лари кириши маълум бўлмоқда. Шу билан бирга ЖПКнинг 38-моддасида суриштирув органларининг рўйхати берилган бўлиб, унга: 1) ички ишлар органлари; 2) ҳарбий қисмлар, қўшилмаларнинг командирлари, ҳарбий муассасалар ва ҳарбий ўқув юртларининг бошлиқлари – уларга бўйсунувчи ҳарбий хизматчилар; 3) миллий хавфсизлик хизмати органлари – қонунга кўра уларнинг юритишига берилган ишлар бўйича; 4) Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги жазони ижро этиш тизимини бошқариш органларининг бошлиқлари, қамоқ тарзидаги жазони ижро этиш муассасаларининг, жазони ижро этиш колониялари, тарбия колониялари, тергов изоляторлари ҳамда турмаларнинг бошлиқлари; 5) давлат ёнғиндан назорат қилиш органлари – ёнғинларга доир ва ёнғинга қарши қоидаларни бузганликка доир ишлар бўйича; 6) чегарани қўриқлаш органлари – давлат чегарасини бузганликка доир ишлар бўйича; 7) олис сафарда бўлган денгиз кемаларининг капитанлари; 8) давлат божхона хизмати органлари, Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Солиқ ва валютага оид жиноятларга қарши курашиш департаменти ва унинг жойлардаги бўлинмалари;

9) Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги Суд қарор- ларини ижро этиш, судлар фаолиятини моддий-техника жиҳатидан ва молия- вий таъминлаш департаменти ҳамда унинг ҳудудий бошқармалари киритил- ган. Хулоса қилиб айтганда, юқорида санаб ўтилган рўйхатга кирмаган органлар, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар таркибига кирмайди, дейиши- миз мумкин. Бунда ФХДЁ, Суд-тиббиёт экспертлари, жамоат ташкилотлари ва бошқалар ҳуқуқни ҳимоя қилсада, ушбу орган таркибига кирмаслиги маълум бўлмоқда. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш атамасининг қонунчиликда пайдо бўлганидан буён мана шундай саволлар ҳозирга қадар ўз ечимини топмасдан қолмоқда. Яна бир масалага тўхталайлик, ЖПКнинг 81-моддасида далилларнинг турлари келтирилган бўлиб, ижтимоий хавфли қилмишнинг юз берган- бермаганлигини, шу қилмишни содир этган шахснинг айбли-айбсизлигини ва ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга молик бошқа ҳолатларни суриштирувчининг, терговчининг ва суднинг қонунда белгиланган тартибда аниқлашига асос бўладиган ҳар қандай ҳақиқий маълумотлар жиноят иши бўйича далил ҳисобланади, – деб кўрсатилган. Лекин бу ерда негадир ишга доир аҳамиятга молик масалани аниқлашда “прокурор” тушириб қолдирилганлиги таажжублидир. Чунки, Ўзбекистон Республикасининг Прокуратура тўғрисидаги янги тахрирдаги Қонунининг 33-моддасида прокурор судда далилларни текширишда иштирок этади, қонуннинг қўлланиши хусусида ўз фикрини билдиради, деб кўрсатилган. Демак, қонунларнинг ўзаро мувофиқлигидан келиб чиқадиган бўлсак, Прокуратура тўғрисидаги қонунга мувофиқ прокурор далилларни текширади, ЖПК бўйича текширмайди. Яъни кодекс қонунга нисбатан юқорироқ кучга эга эканлигини инобатга олсак, прокурорнинг асосий фаолиятидан бири бўлмиш далилларни текшириш функцияси олиб ташланади. Бундан чиқди, прокуратура ходимлари Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 118- моддасига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ

ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни амалга ошириш вазифаси юклатиланлигини инобатга олинса ёки фақатгина прокуратура тўғрисидаги қонун доирасида фаолиятни амалга оширади, ёки Жиноят процессуал кодексига мос бўлмаган ҳолда фаолият олиб бормоқдалар.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Абдумажидов Г. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар: ҳуқуқий нормаларни ривожлантириш. – Тошкент: “Давлат ва ҳуқуқ”, 2000. 2. Рустамбаев М.Х., Е.Н.Никифорова. Правоохранительные органы. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. 3. Каракетов Й., Усмоналиев М. Жиноятчиликка қарши курашнинг криминологик чоралари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1995. 4. Абдурасулова Қ.Р. Жиноятнинг махсус субъекти. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. 5. Иноғомжонова З.Ф. нинг умумий таҳрири остида. Жиноят процесси умумий қисм. – Тошкент: ТДЮИ, 2008.

Похожие

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Юридик онтология, гносеология ва аксиология муаммолари

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш истиқболлари

Узбекистон Республикасида юридик хизмат тизими ва тузилиши