Юридик онтология, гносеология ва аксиология муаммолари

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

111 KB

Скачать

Юридик о нтология, гносе ология ва аксиология муаммолари Режа : 1. Онг ва ҳуқуқ. Ҳуқуқий онг таснифи. 2. Ҳуқуқ ва давлатнинг антологик, гносеологик ва аксиологик муаммоларининг фалсафий - ҳуқуқий таҳлили. 3. Ҳуқуқий антология, г н есиология ва аксиологиянинг позитивистик концепциялари. 4. Ҳуқуқий онтология, гнесеология ва аксиологиянинг табиий- ҳуқуқий концепциялари.

Юридик он т ология , гносеология ва аксиология муаммолари Ҳуқуқ онтологияси (ҳуқуқ борлиғи ҳақидаги таълимот), ҳуқуқ гносеологияси (ҳуқуқни билиш тўғрисидаги таълимот) ва ҳуқуқий аксиология (ҳуқуқ қадрияти тўғрисидаги таъли-мот) муаммолари ҳуқуқни тушунишнинг ҳар хил типлари вакиллари томонидан турлича талқин этилади. Бунда ҳуқуқни тушунишнинг ҳар бир типи доирасида онтологик тусдаги масалаларни кўриб чиқиш (ҳуқуқ нима?) ҳуқуқий гаосеоло-гия (ҳуқуқ қандай билиб олинади?) ва ҳуқуқий аксиология (ҳуқуқнинг қиммати нимада?) муаммолари билан чамбар-час, баъзан эса узвий боғлиқцир. 1. Легистик овтология Қонун чиқарувчининг субъектив иродаси ва ўзбошимча-лигига боғлиқ мустақил бўлмаган объектив ҳуқуқий моҳиятни легистик инкор этиш ва ҳуқуқни қонундан иборат қилиб қўйиш (позитив ҳуқуқ) онтологик жиҳатдан легистлар (по-зитивистлар ва неопозитивистлар) учун ҳуқуқнинг борлиғи - бу эмпирикреал (шу маънода позитав) ҳодисанинг, яъни расман - ҳукмрон характердаги муайян феноменнинг мав-жудлигини англатади. Мазкур феноменнинг реаллиги (ва позитивлиги) норматав-ҳуқуқий ҳужжаг ва ҳуқуқнинг ман-баи сифатида талқин этиладиган (тушуниладиган) тегишли расман ҳужжатаинг матни сифатида тақдим этилган. Легистларнинг (позитивистлар ва неопозивистларнинг, айниқса таҳлилий юриспруденция вакилларининг) ҳужжат матнининг юридик- догматик таҳлилига, уни легистик линг-вистика ва герменевтика (матнларни талқин қилиш наза-рияси) нуқгаи назаридан талқин қилшига қаггиқ қизиқиши шу билан изоҳланади. Шунда ҳужжат матнини бу тариқа таҳ- ЛРШ этиш доирасидан ташқарига чиқадиган ҳамма нарса ле-гистлар учун қандайдир метафизик, нореал, нопозитив ҳисобланади. Бунга ўхшаш нопозитив гоялар, тушунчалар, принциплар (ҳуқуқнинг моҳияти, ҳуқуқ ғояси, табиий ҳуқуқ, инсоннинг бегоналаштирилмайдиган ҳуқуқлари ва ҳоказо-лар каби), легазмга кўра, ёлгон сўзлар, забоний хомхаёллар ва

сафсатадир. Бу билан онтологик ҳамда гносеологик харак-тердаги (ҳуқуқдаги моҳият ва ҳодиса, махсус регулятор сифатида ҳуқуқ борлиғи тўғрисидаги ва ҳоказо) тушунча-маъ-но муаммолари сўзни тўғри қўллаш ҳақидаги легистик та-саввурлар билан алмаштирилади. Бундай ёндашувни таҳлилий юриспруденция вакиллари (Д.Остин ва бошқалар)нинг қарашлари қарор топишига се-зиларли таъсир кўрсатган ашаддий позитивист И.Бентам ривожлантирган. Табиий ҳуқуқ - И.Бентгамнинг баҳосига кўра, забоний уйдирма, мажоз, инсоннинг ажралмас ҳуқуқлари эса бир рўёдир. Хуқуқ фанлари тилини бундай «ёлғон» сўзлардан «тоза-, лаш» бўйича Бентам бошлаган иш кейинги позитивистлар, ;айниқса, ҳуқуқ тўғрисидаги кельзенча «соф» таълимот то-монидан изчил давом этгарилди. Инкилобгача бўлган даврда рус ҳуқуқшуноси В.Д.Катков ушбу йўналишда ҳаммадан илгарилаб кетган. У юриспруден-цияни «умумий тилшунослик» ёрдамвда ислоҳ қилиб, ҳатто «ҳуқуқ» сўзидан умуман воз кечишни ва унинг ўрнига «қонун» сўзидан фойдаланишни Таклиф этган, чунки реал воқелик-да «алоҳида ҳуқуқ ҳодисаси йўқ» деб таъкидлаганди у 1 . Ҳуқуқнинг легистик онтологияси, шундай қилиб, фено-меналистик характерга эга, боз устига ҳуқуқ феномен (ҳоди-са) сифатида ҳуқуқий моҳиятдаи маҳрум этилган. Бунда ҳуқуқ борлиғи бирон-бир объектив асосга боғлиқ эмас, балки уму-ман ва тўла равишда ҳокимиятнинг нуфузи, унинг ўз субъек-тив ихтиёри ва қарори билан белгиланади. 2. Табиий-ҳуқуқий онтология Ҳуқуқ борлиғи, юснатурализм онтологиясига мувофиқ, икки қарама-қарши шаклда: ҳуқуқнинг ҳақиқий борлиғи шаклида (бу табиий ҳуқуқ борлиғи) ва ҳақиқий бўлмаган борлиқ шаклида (бу позитив ҳуқуқ борлиғи) ифодаланади. Бунда табиий ҳуқуқнинг ҳам, унинг борлиғининг ҳақиқийлиги деганда ҳуқуқ деб аталмиш нарсанинг ҳақиқий мазмунини ифодаловчи муайян моҳият сифатидаги ҳуқуқнинг объектав мавжудлиги (худо, табиат, ақл

томонидан берилганлиги ва ҳоказо) назарда тутилади. Ушбу объектив моҳият ҳуқуқнинг ҳақиқий, чинакам борлиғидир. Объектив моҳшгг-нинг ҳақиқийлиги, шундай қшгаб, бевосита мавжудлик хос-сасини ҳам ўз ичига олади. Табиий ҳуқуқ борлига ҳуқуқнинг чинакам борлиғи сифа-тида ўз-ўзига етарлидир, чунки бундай борлиқ - бу айни вақгда моҳият борлиғи ва мазкур моҳиятнинг ҳодиса сифа-тида бевосита мавжуд бўлиши (ва амал қилиши)дир. Таби-ий-ҳуқуқий моҳият чинакам борлиқ шаклида ва доирасида мавжуд бўлади ҳамда ўзининг зуҳур топиши ва амал қшшши учун ғайриборлиққа (ҳақиқий борлиқцан бўлакча шаклларда намоён бўлиш, мавжуд бўлиш ва амал қилишга) эҳтиёж сезмайди. Ҳуқуқнинг ғайриборлиғи (яъни ҳуқуқнинг ҳақиқий бор-лиқдан ташқари, ҳақиқий моҳият билан ўхшаш бўлмаган ташқи ҳодиса шаклида мавжуд бўлиши) эса, ушбу онтоло-гияга мувофиқ, ҳақиқий бўлмаган (сунъий, ихтиёрий) ҳуқуқнинг ҳақиқий бўлмаган борляғида - позитив хуқуқнинг мавжуд бўлиши ва амал қилишида зоҳир бўлган. Икки ҳуқуқ (ҳуқуқ борлиғининг икки шакли) - ҳақиқий (табиий) ҳуқуқ ва ҳақиқий бўлмаган (позитив) ҳуқуқнинг бир вақгда, баб-баравар, бир- биридан мустақил равишда мавжуд бўлиши ва амал қилиши тўгрисидаги тасаввур мана шундай ёндашув билан боғликдир. Ҳуқуқ борлиғи икки шаклининг ажралишидан келиб чи-қувчи табиий ҳуқуқий онтология легистик ёндашувни (ҳуқуқнинг объектив моҳиятини инкор қилиш ва бошқалар) тўғри танқид қилиши билан биргалиқда иккинчи томомга -ҳуқуқнинг ғайри борлиғи, зарурлигини, яъни ҳуқуқ моҳия-тининг давлат томонидан ўрнатилган умумий мажбурий ҳуқуқий ҳодиса - ҳуқуқий қонун (ҳуқуқ моҳиятига мувофиқ позитив ҳуқуқ) шаклида ифодаланишини инкор қилишга томон оғиб кетади. Бироқ, ҳуқуқнинг ҳақнқийлиги - унинг моҳият сифатидаги ҳақнқнйлигнгнна эмас, балки унинг Умумий мажбурий ҳуқуқий ҳодиса снфатидаги реаллиги ҳамдир.

3. Либертар-юридик онтологиа Либертар-юридик онтологияга мувофиқ, ҳуқуқнинг мав-жудлиги - бу ҳуқуқий қонуннинг, яъни ҳуқуқнинг объекгив моҳиятини (расман тенглик принципининг хоссалари ва та-лабларини) ифодаловчи позитив-ҳуқуқий ҳодисанинг реал, нақд борлиғидир. Ҳуқуқ борлиғи, унинг мавжудлиги ва амал қилиши ҳуқуқий моҳият билан ҳуқуқий ҳодиса ўртасидаги зарур ало-қани тақозо этади. Уларнинг ўзаро боғлиқ бўлган бирлиги юктимоий муносабатларнинг алоҳида шакли ва ўзига хос бошқарувчиси сифатидаги ҳуқуқцир. Либертар-юридик онтология, гўё ҳуқуқ - бу, юснатура-листлар айтганидек, умумий мажбурий ҳрдиса сифатида зо-ҳиран ифодаланмай, ўз-ўзича мавжуд бўлувчи қандайдир идеал моҳият, ёхуд, легистлар ҳисоблаганидек, объектив ҳуқуқий моҳиятдан маҳрум бўлган қандайдир умумий маж-бурий ҳодисадир, деган бир томонлама тасаввурларга қар-ши қаратилган. Ҳуқуқ борлиғи шакли сифатидаги (расман тенглик) ҳуқуқий қонунда ҳуқуқий моҳият муқобил умумий мажбу-рий ҳодиса сифатида (яъни қонуннинг моҳияти, позитив ҳуқуқ сифатида) ифодаланган (ва мавжуддир), умумий маж-бурий ҳодиса (қонун) эса ўзида мазкур ҳуҳуқий моҳиятни ифодалаш шаклидан иборат бўлади ва фақат шу сабабдан ҳуқуқий ҳодиса сифатида (ҳуқуқий қонун сифатида) ҳара-кат қилади, мавжуд бўлади ва амал қилади. Ҳуқуқий қонун - бу ҳуқуқ борлиғининг лозим бўлган (му-қобил, тўлиқ, туталланган ва шу маънода - чинакам) шак-лидир, чунки моҳият ва ҳодиса фақат ушбу шаклда ўзаро алоқадорликдаги ва зарур бирликдаги ҳуқуқий моҳият ва ҳуқуқий ҳодисани ифодалайди. Ҳуқуқ борлиғининг бундай зарурий шакли умумий мажбурий ҳодисанинг муқобил шак-лидан маҳрум этилган табиий-ҳуқуқий моҳиятнинг мавҳум тушунчасига позитив ҳуқуқдан ташқаридаги мустақил бор-лиқ маъносини берадиган юснатурализмнинг онтологик та-саввурларида ҳам, тегишли ҳуқуқий моҳиятга эга бўлмаган умумий мажбурий ҳодисага ҳуқуқий ҳодиса

маъносини бе-радиган легизмда ҳам мавжуд эмас.Ҳуқуқий қонуннинг юснатурализм ва легазм нуқгаи назаридан ҳуқуқ борлиғи шакли сифатида бўлиши мумкин эмас-лиги ушбу йўналишлар вакилларида унга татбиқан ҳуқуқий моҳият ва ҳуқуқий ҳодисанинг фарқи, уларнинг ўзаро ало-қаси ва бирлигининг зарур характери ҳақида назарий жиҳат-дан сўз. юритиш мумкин бўлган ҳуқуқнинг (ва унинг мавжуд-лигининг) тегишли концепцияси йўқлигидан далолат бера-ди. Шу сабабли, қатъий қилиб айтганда, юснатуралистларда моҳият ва легистларда ҳодиса айнан ҳуқуқий моҳиятни ва айнан ҳуқуқий ҳодисани ифодалайди, чунки юснатуралис-тик моҳият умумий мажбурий ҳодисанинг моҳияти эмас, легистик ҳодиса эса - объектив ҳуқуқий ҳодисанинг моҳия-ти эмас. Либертар-юридик онтологияга кўра, расман тенглик (яъни ҳуқуқий моҳият) - бу умумий мажбурий позитив-ҳуқуқий ҳодиса (қонун)нинг моҳияти, умумий мажбурий позитив-ҳуқуқий ҳодиса (қонун) эса - бу ушбу объектив ҳуқуқий мо-ҳият (расман тенглик) намоён бўлиши, ифодаланиши ва аниқлаштирилишининг давлат шаклидир. Ҳуқуқ борлиғи ҳуқуқий моҳият ва ҳуқуқий ҳодисанинг зарур бирлиги сифатидаги ҳуқуқнинг, одамларнинг ижти-моий турмушида тенглик, эркинлик ва адолатаинг умумий мажбурий шакли сифатидаги ҳуқуқнинг ботинан ўзаро боғ-лиқ ва бир-бирини тақозо этувчи хоссалари ҳамда тавсифла-ри мажмуини ўз ичига олади. Ҳуқуқ тарихийдир ва унинг мавжудлиги ижтимоий-тари-хий тажриба орқали намоён бўлади. Шу маънода ҳуқуқ ап-риор (таржибага, фактларга асосланмаган, тажрибада кўрил-маган, текширилмаган, тажрибадан қатъи назар) эмас, балки апостериордир (тажриба ва фактларга асосланган, тажриба ва фактлардан келиб чиқадиган). Шу сабабли ҳуқуқ табиати-ни (ҳуқуқ борлиғининг ижтимоий-тарихий маъноси ва маз-муни, унинг моҳияти ва мавжуд бўлиши), гарчи ақл ҳам, табиат ҳам ҳуқуқнинг генезиси, ривожланиши ва амал қилиши билан боғлиқ тарихий жараёнда муҳим роль ўинаса ҳам, на табиат ҳуқуқи (ҳуқуқнинг табиий мавжудлиги), на ақлнинг

табиати (ҳуқуқнинг соф акдцан априор мавжудлиги) билан аралаштириб юбормаслик керак деб айтиш мумкин. Бироқ бундай мулоҳазалар асло кишилар ижтимоий турмушининг сиесий ва ҳуқуқий моҳияти, сиё-сий ва ҳуқуқий шакллари априорлигини, инсонга табиат томонидан берилганлигани, туғмалигини англатмайди. Агар инсон, Руссо ҳисоблаганидек, эркин туғилганида эди 1 (одамлар табиатан эркин ва тенг бўлишлари керак эди), ҳеч қаерда асоратга солинмаган бўларди, эркинлик, темг-тик, ҳуқуқ, адолат масаласида инсониятнинг ҳеч бир муам|моси бўлмас эди. Гап ҳаракат йўналиши бутунлай қарама-қарши эканлиги-дадир: инсон ва инсоният эркинлик, ҳуқуқ, тенглик, адо-лат мавжуд эмаслиги вазияти туфайли улар томон ривожла-нади. Сўз фақат инсон (ва бутун-бутун халклар) ўз (интел-лектуал ва иродавий) табиатига кўра бошқа жонли мавжу-дотлардан фарқ қилган ҳолда, ўзининг маънавий, маданий, ижтимоий ривожланиши ва такомиллашуви йўлида ижти-моий ҳаётни ташкил этишнинг сиёсий ва ҳуқуқий шаклла| рига келишга қодирлиги ҳақида бориши мумкин. Умумин мажбурий давлат қонуни (яъни ҳуқуқнй қонуи) шаклидаги тенглик ва эркинликнинг тарихан эришилган дара-жаси ва ўлчовлари реал-амалий қарор топиши либертар-юри-дик онтологая нуқгаи назаридан принципиал аҳамиятга эга-дир. Бусиз на ҳуқуқ борлиғи, на биз тушунган маънодаги ҳуқуқий ҳодиса зоҳир бўлади. Ҳуқуқий қонун борлиғи доирасида барча ҳуқуқий феноменлар (ҳуқуқий норма, ҳуқуқий муносабат, ҳуқуқий онгга-на эмас, балки, айтайлик, ҳуқуқий лаёқатлилик ва ҳуқуқий субъектлик, ҳуқуқий мақом ҳамда ҳуқуқий режим, ҳуқуқий шартнома, даъво ва айблов, ҳатто прецедентлик ҳуқуқи мав-жуд бўлмаган шароитда ҳам суд қарори ҳамда маъмурий қарор, ҳуқуқий тартиботлар ва процессуал шакллар ва бош-қалар) мазкур ижтимоий вақг ва макон учун сифат жиҳати-дан белгиланган ҳуқуқ моҳиятининг, расман тенглик прин-ципининг ифодаланиши, амалга

оширилиши ва мавжуд бўлиши шаюшари ҳисобланади. Ҳуқуқ мавжуд бўлнпшнинг бу барча шакллари - ҳаёт ўз-ўзича фактлардан иборатлиги, бевосита ижтимоий фактлар эмас, асло, балки расман тенглик прин-ципининг мазмуни ва аҳамияти аниқлаштирилиши давомидаги сифат жиҳатдан тенг расмиятчиликдир, Бинобарин, ҳуқуқ борлиғи ушбу шаклларининг фарқи моҳият характерига эмас, балки функционал характерга эга-дир. Расмий тенглик умумий принципининг мазмуни, маса-лан, ҳуқуқий нормада ҳуқуқ субъектлари хулқ-атвори қоида-лари кўринишида (ҳуқуқ субъектлари хулқ- атвори муайян мо-делининг муқаррарлиги шаклида), ҳуқуқий жиҳатдан - ҳуқуқ субъектларининг расман тенг, эркин ва бир-бирига боғлиқ бўлмаган ўзаро муносабатлари кўринишида, ҳуқуқий онгда -ҳуқуқ принииплари маъноси ва талабларининг мазкур ҳуқуқий ҳамжамият аъзолари томонидан англаб олиниши шаклида, ҳуқуқий субъектликда - индивидларни муомаланинг расман тенг, эркин ва бир-биридан мустақил бўлган ҳуқуқий типи субъектлари, деб эътироф этиш шаклида, ҳуқуқий тартабот-ларда - ҳуқуқ борасидаги низони ҳал қилишниг барча субъект-лари томонидан ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг олиниши ва амал-га оширилишининг тенг ҳамда адолатли тартиби шаклида ва ҳоказоларда ифодаланади (ва мавжуд бўлади). Шундай қилиб, ҳуқуқ фақат битта шаклда (ҳуқуқий нор-мада) еки уч шаклда (ҳуқуқий нормада, ҳуқуқий муносабат-да, ҳуқуқий онгда) эмас, балки ушбу ҳуқуқий шаклларнинг барчасида мавжуддир, бироқ ҳуқуқ мавжуд бўлиши ушбу шаклларининг ҳар бири ўзининг алоҳида функциясини ба-жаради ва ҳуқуқ борлиғи умумий мазмунида ўзининг алоҳи-да ўрними эгаллайди. Бунда барча ҳуқуқий феноменлар, ҳуқуқнинг бутун бор-лиғи - бу расман тенглик принципи намоён бўлиши (шакл ҳосил бўлиши), яъни ҳуқуқий расмиятчиликлар борлиғи, мавжудлиги ва амал қилиши, расмий предметлар олами (ҳуқуқ субъекти, ҳуқуқ нормаси, ҳуқуқий муносабат ва

бошқалар каби) эканлигини унутмаслик керак. Улар тегишли ҳуқуқий шаклларда зуҳур топадиган (бошқариладиган, таснифлана-диган ва ҳ.к.) фактик муносабатлардан бир хил даражада юридик-мантиқии абстракцияланган. Шундай экан, ҳуқуқ борлиғининг ҳам, умуман ҳуқуқнинг ҳам объектив реалли-ги, - бу эмпирик, фактик-мазмунли реаллик эмас, балки ҳуқуқий шакл мавжуд бўлиши ва амал қшгашининг реалли-гидир, расман-ҳуқуқий, расман-мазмунли реалликдир. Ҳуқуқ нормасиғгавг ҳуқуқин феномен сифатнда алоҳида ўрни ва аҳамияти ҳуқуқий норманинг ҳуқуқнинг тизимли элемен-ти сифатида юридик-доктринал талқин қилиниши (ҳуқуқнинг умуман нормалар тизими сифатида доктринал таърифлани-ши ҳам мана шундан келиб чиқади) ва бу билан боғлиқ ҳолда қонун матнининг (позитив ҳуқуқнинг) қоидалари нор- манинг тегишли таркибий қисмлари мазмунини аниклаш сифатида талқин қилиниши (гипотеза, диспозиция ва санк-ция) билан изохланади. Ҳуқуқнинг либертар-юридик доктринаси ҳуқуқий нормага (ҳуқуқнй қонун нормасига) таяниб ва унинг ноҳуқуқий нор-ма (ноҳуқуқий қонун нормаси) билан легистик алмаштири-лишини рад этиб, ҳуқуқнинг нормативлигини юридик тушу-нишни инкор этмайди эмас, балки, аксинча, янада рнвож-лантиради. Бинобарин, либертар-юридик онтология нуқгаи назаридан вазифа ҳуқуқни нормативлапггаршодан чиқариш эмас, балки ҳуқуқий ҳодиса сифатида, ҳуқуқнинг мавжуд бўлиши ва амал қилиши шакли сифатида қонун нормаларини юри-диклаштиришдир. Ҳуқуқий қонун нормаси расман тенглик ифодаланиши ва амалга оширилишининг шаклларидан бири сифатида, бошқа зарур ҳуқуқий шакллар билан нисбатда, ўзаро алоқада ва ўзаро муносабатда бўлиш орқали ҳуқуқ бор-лиғининг умумий маконида ўзининг муносиб ўрнини эгал-лаши мумкин. Бунда расман тенглик принципи у ёки бу ҳодисалар ва шаклларнинг, шу жумладан норманинг ҳуқуқий маъноси ва характерини белғилаб берувчи дастлабки ҳуқуқий асос ро-лини ўйнайди. Ҳуқуқ борлиғи ва амал қилишининг барча шакллари унга мувофиқ бўлиши керак.

Ҳуқуқий аксиология 1. Умумий тавсиф Аксиология - қадриятлар тўғрисидаги таълимот. «Қадри-ят> тушунчасидан ахлоқан зарурий махсус маънода фойда-ланиш Кантга бориб тақалади. Унинг талқинидаги кддрият -бу муқаррарлик ва эркинлик аҳамиятига эга нарса. Зарурлик-нинг ушбу априор олами Кант томонкдан сабаб-оқибат ало-қалари ва зарурият ҳукмронлик қиладиган борлиқ оламидан (эмпирик «борлиққа», фактик ҳодисалар, муносабатлар со-ҳасига ва бошқаларга) ажратилган ҳолда ва унга зидликда тузилади. Шундай қилиб, гап қадриятларнинг норматив ва регулятив аҳамияти тўғрисида боради. Улар, Кантга кўра, ўзида ақпнинг априор императивларини - зарурнинг мақ-садлари, талаблари, формулалари ва максималарини ифо- лалайди. Кант томонидан ахлоқ ва ҳуқуққа татбиқан шакл-лантирилаган категория императивлари ҳам у билан ахло-қий алоқадор бўлиши керак. Кантнинг издошлари (Р.ГЛотце, В.Виндельбанд ва бош-қалар) ундан- да илгарилаб кетишди ва нафақат ахлоқийлик соҳасида, балки фан, санъат ва умуман маданият соҳасқда қадриятлар ва қўйилган мақсаднинг норматив-регулятив аҳамияти тўғрисидаги тасаввурларни ривожлантирганлар. Ма-салан, неокантчи Виндельбанд қадриятни маданият нормаси сифатида талқин этди ва ҳақиқат, эзгулик ва гўзаллик қадри-ятларидан ташқари инсон маданиятининг санъат, дин, фан ва ҳуқуқ сингари қадрият-бойликларини ҳам эътироф эттан. Объектив-идеалистик фалсафа (Платондан Гегелгача ва уларнинг замонавий издошлари) учун қадриятлар муаммо-сига бошқача ёшдашиш хосдир. Унга кўра борлиқ неъмат (яъни қадрият) дир. Бироқ бунда борлиқ деганда эмпирик реаллик эмас, балки ҳақиқий борлиқ, яъни объектив ақл, ғоя, борлиқнинг маъноси, муқаррарлик тарзидаги борлиқ ва, бинобарин, қадрият нуқтаи назаридан аҳамиятлилик назарда тутилади. Ҳуқуқий аксиологиянинг предмет соҳаси ва асосий мав-зулари - бу ҳуқуқни қадрият (мақсадлар, муқаррарлик, им-ператив талаблар ва бошқалар) сифатида тушуниш ҳамда талқин қилиш ва амалдаги мазкур қонун (позитив

ҳуқуқ) ва давлатнинг ҳуқуқий (яъни қадрият маъносида - ҳуқуқ нуқ-таи назаридан) аҳамияти тўғрисида тегишли қадриятли ҳукм-лар (ва баҳолардир). Легистик аксиология Ҳуқуқ ва қонун бир-бирига тенглаштирадиган, ҳуқуқнинг объектив моҳиятини ва шу билан биргаликда ҳуқуқни зўра-вонликдан фаркдовчи мезонларни инкор қиладиган легизм доирасида, принцип жиҳатицан олганда, қонуннинг ҳуқуқий баҳоси ва ҳуқуқий қадрияти тўғрисида сўз юриташ мушкул. Легизм ҳуқуқнинг қонун чиқарувчи ва қонунга боғлиқ бўлмаган объектив хоссалари ҳамда тавсифларини инкор эти-ши туфайли аксиологик жиҳатдан ҳуқуқий қадриятларни моҳиятан рад этади ва фақат қонуннинг (позитив қонун-нинг) муҳимлигини тан олади. Бунда легистлар (позитивист-лар ва неопозитивистлар) томонидан эътироф этиладиган қонуннинг (позитив ҳуқуқнинг) «муҳимлиги» аслида ҳуқуқий қадрият мазмунидан маҳрум этилган. Қонуннинг (иозитив ҳуқуқнинг) легистик «муҳимлнги» - бу бирон-бир объектив ҳуқуқий асос (ҳукмрон-буйруқ руҳида эмас) бўйича унинг умумий аҳамияти эмас, балки расман умумий иажбурийлиги, ҳукмрон императивлигидир. Бу жиҳатдан неопозитивист Кельзевнинг радикал ёнда-шуви ибратлидир. Унга кўра ҳуқуқ фақат буйруқ, норма си-фатида қимматлидир. Ушбу маънода (буйруқ, норма сифа-тидаги) ҳуқуқни муқаррарлик шакли сифатида тавсифлай-ди. «Кўпинча бўлганидек, - деб таъкидалаган Кельзен, - ҳуқуқ ўзида нормани (ёки буйруқни) ифодалабгина қолмай, бал-ки у шунингдек қандайдир қадриятни ташкил этади ёки ифодалайди (мутлақ илоҳий қадриятга йўл қўйиш мумкин бўлгандагина бундай дейиш маъно касб этади). Чунки ҳуқуқ айнан норма бўлганлиги учун қадриятни ташкил этади...» 1

Бунда, Кельзенга кўра, «норма» - тенглик нормаси, эр-кинлик нормаси, адолат нормаси эмас, балки соф муқар-рарлик-буйруқцан иборат эканлигини қайд этиш муҳимдир. Унда ҳуқуқнинг расман-ҳуқуқий тавсифларидан ҳеч бири йўқ. Кельзенга хос бўлган норма (ва у билан бирга ҳуқуқ норма-си) - ҳар қандай эркин позитив-ҳуқуқий мазмунга импера-тив- буйруқ мақомини ва характерини бериш учун муқаррар-ликнинг «соф» ва бўм-бўш шаклидир. Табиий-ҳуқуқий аксиология Табиий-ҳуқуқий акеиологияга мувофиқ, табиий ҳуқуқ ўзида «чинакам» ҳуқуқнинг объектив хоссалари ва қадрият-ларини ифодалайди ва шу сабабли позитив ҳуқуқнинг ҳамда тегишли ҳуқуқни белгнповчи ҳокимиятнинг (қонун чиқарув-чи, умуман давлатнинг) қадриятли (аслида - салбий) баҳо-паши намунаси, мақсадлари ва мезонлари сифатида намоён бўлади. Бунда табиий ҳуқуқ табиатан ахлоқий (диний, маъ-навий ва ҳоказо) ҳодиса сифатида тушунилади ва аввал бош-дан тегишли мутлақ қадрият сифатида қаралади. Шундай қилиб, табиий ҳуқуқ тушунчасига, у ёки бу ҳуқуқнинг объектив хоссалари (кишиларнинг тенглиги в'а уларнинг эркинлиги ва бошқалар) билан биргалиқда, ҳар хил ахлоқий (диний, маънавий) тавсифлар ҳам қўшилади. Ҳуқуқ ва ахлоқнинг (дин ва бошқаларнинг) бундай қоришиғи натижасида табиий ҳуқуқ ижтимоий нормаларнинг симбио-зи, қандайдир ахлоқий-ҳуқуқий (ёки маънавий-ахлоқий, диний-ҳуқуқий) комгшекс сифатида намоён бўлади. Пози-тив ҳуқуқ ва позитив қонун чиқарувчи (давлат ҳокимияти) тўғрисидаги у ёки бу (одатда, салбий) қадриятли ҳукм мана шу нуқгаи назардан чиқарилади. Бундай ёндашувда позитив ҳуқуқ ва давлат (қадрияти жиҳатидан) ҳуқуқий мезон (табиий ҳуқуқнинг.тегишли кон-цепциясида мавжуд бўладиган объектив ҳуқуқий хоссалар) сифатида бақоланибгина қолмай, балки, аслида,

мазкур концепция муаллифининг ушбу ҳуқуқнинг ахлоқий (маъна-вий, диний ва ҳоказо) табиати ва ахлоқий мазмуни тўғри-сидаги тасаввурлари нуқгаи назаридан моҳият эътибори би-лан ахлоқий позиииядан баҳоланади. Табиий ҳуқуқнинг бун-дай ахлоқий-ҳуқуқий хоссалари ва мазмун билан боғлиқ тав-сифлари бу ўринда умумлаштирилган тарзда позитив ҳуқуқ ва умуман давлатнинг фаолияти мувофиқ бўлиши керак бўлган табиий ҳуқуқнинг ялпи умумий ва мутлақ адолатли-лиги сифатида талқин қилинади. Бунда адолат расман юридик маънода эмас, балки ҳар қандай табиий- ҳуқуқий концепция учун алоҳида аҳамиятга эга бўлган ва, бинобарин, чекланган ҳамда аниқ ахлоқий (ёки аралаш ахлоқий-ҳуқуқий) мазмунли ахлоқий ёки ара-лаш ахлоқий-ҳуқуқий ҳодиса ва тушунча сифатида талқин этилади. Шу сабабли адолатнинг ҳар хил табиий-ҳуқуқий концепциялари - унинг ахлоқий (ёки аралаш ахлоқий-ҳуқуқий) умумийлиги ва мутлақ қадриятга даъво қилишига зид равишда, аслида, нисбий қадриятга эгадир ва умуман ахлоқийлик ҳамда хусусан ҳуқуқнинг ахлоқий қадриятлари тўғрисидаги релятивистик тасаввурларни ифодалайди. Қайд этиб ўтилган нуқсонлар анъанавий юснатурализм-гагина хос бўлиб қолмасдан, балки ўтмиш ва ҳозирги за-моннинг ҳар хил фалсафий таълимотларига ҳам хосдир. Улар ҳуқуқни тушунишда у ёки бу даражада табиий ҳуқуқ ғоялари ва конструкцияларидан келиб чиқишади. Шу муносабат би-лан Кант ва Гегелнинг ҳамда уларнинг издошларининг, В.С.Соловьев, Р.Марчичнинг ва ҳуқуқ тўғрисидаги маънавий-ахлоқий таълимотнинг бошқа вакиллари таълимотини, ҳуқуқнинг «ахлоқий минимум», ахлоқий тартиб ёки ахло-қий яхлитликнинг бир қисми, ахлоқий (маънавий, диний) адолатнинг ифодаланиши сифатида талқин этилишини ай-тиб ўтиш мумкин. Шу билан бирга ҳуқуқ қадрияти, барча кишиларнинг эр-кинлиги ва тенглиги, табиий-ҳуқуқий адолат, инсоннинг азалий ва бегоналаштирилмайдиган ҳуқуқлари, ҳркимият-нинг ҳуқуқий чекланиши,

ҳуқуқий давлат муаммоларининг қўйилиши ва ишлаб чиқилишини, шубҳасиз, табиий-ҳуқуқий ёндашув вакилларининг хизмати деб қараш лозим. Либертар-юридик аксиология Либертар-юридик аксиологияга мувофиқ ҳуқуқ тенглик, эркинлик ва адолат каби асосий инсоний қадриятларни ифо-далашнинг- ялпи, зарур ва умуммажбурий шакли эканлиги туфайли қимматлидир. Шакл, амалдаги муносабатларнинг (шу билан бирга ушбу ҳуқуқий шаклнинг расман қисмлари - тенглик, эркинлик, адолатнинг) ҳуқуқий шакли бўлган ҳуқуқни ҳуқуқий шакл билан ифодаланадиган ва тартибга солинадиган • ижтимоий муносабатларнинг амалдаги мазмуни ила аралаштириб юбор-маслик зарур. Бизнинг талқинимизга кўра тенглик, эркинлик ва адолат, - бу амалдалик эмас, балки ҳуқуқий расмиятчилик-дир, бу ҳуқуқ ва ҳуқуқий шаклнинг расман-мазмуний (мод- дий-мазмуний эмас, эмпирик эмас) компонентлари, хосса-лари ва тавсифларидир. Аксиологик жиҳатдан ҳуқуқнинг бундай юридик-расман-лашган концепцияси гап маънавий, ахлоқий, диний ва ҳуқуқий бўлмаган бошқа қадриятлар тўғрисида эмас, балки айнан (ва фақат) ҳуқуқий қадриятлар ҳавдда бораётганлигини исботлашни асослаш имконини беради. Ҳуқуқий қадриятлар ҳуқуқ ва ҳуқуқий шаклнинг мутлақ (абстракт) умумийлиги туфайли ялпи ва умумаҳамиятли (шу маънода нисбий эмас, абсолют) характерга эга бўлади. Бу билан ҳуқуқ ўзининг ак-сиологик ўлчовида табиий-ҳуқуқий ёндашув учун хос бўлган шунчаки ахлоқий (ёки аралаш маънавий-ҳуқуқий) қадрият-ларнинг расманлалиирилмаган (расман-амалий) ташувчиси сифатида эмас, балки муқаррарлик ва қадрият шакллари-нинг бошқа барча (маънавий, диний ва ҳоказо) шакллари-дан фарқ қилувчи ҳуқуқий муқаррарликнинг ўзига хос шак-ли сифатида амал қилади.

Муқаррарликнинг ҳуқуқий шакли яхлит маъносининг бун-дай тушунилиши мазкур муаммога нафақат табиий-ҳуқуқий, балки позитивистик; ёндашишдан ҳам тубдан фарқ қилади. Ҳокимшггаинг ҳар қандай эркин мазмунли буйруғи си-фатида ҳуқуқнинг позитивистик қадрсизланишига зид ра-вишда ҳуқуқнинг либертар концепциясида тенглик, эркин-лик ва адолат шакли бўлган ҳуқу^й шакл сифат жиҳатидан аниқ ва мазмунли, бироқ табиий-ҳуқуқий ёндашувга хос бўлгани сингари у ёки бу фактик мазмун маъносида эмас, балки қатъий, расман-ҳуқуқий маънода аниқ ва мазмундор-дир. Шу сабабли расман- ҳуқуқий жиҳатдан сифатли таъриф ўзида умумий мажбурий, ҳукмрон императив ва ҳоказо маъ-нодаги мажбурийлик шаюшнигина эмас, балки қадриятли-ҳуқуқий мажбурийлик маъносидаги шаклни ҳам ифодалай-ди. Инсон борлиғи (тенглик, эркинлик, адолат) асосий қад-риятларини ҳуқуқий (расман-ҳуқуқий) талқин этишнинг мазкур концепиияси муқаррарликнинг ҳуқуқий шакли жи-ҳатлари сифатада ҳуқуқнинг қадриятли мақомини (муқаррар-лик қадриятлари ва шакллари умумий тизимида қадрият, ҳуқуқнинг ўзига хослиги сифатида ҳуқуқ доираси, таркиби, салоҳиятини) аниқ чизиб беради ва қайд этади. Борлиқ со-ҳасида корреспонденцияланадиган ва релевант ҳуқуқнинг (ҳуқуқий мазмун ва қийматларнинг талаблари, манбаларига мақсад, асос бўлмиш муқаррарлик сифатидаги ҳуқуқнинг) барча феноменларининг қадриятли қиймати ҳуқуқий қад-риятларнинг мана шу нуқгаи назаридан белгиланиши мум-кин ва керак. Борлиқнннг ҳуқуқий муқаррарлик нуқтаи назаридан қадри ят жиҳатидан белгиланадигаи ушбу соҳасини юридик аксио-логия доирасида (унинг предмети ўзига хослигини, ихти-сослиги ва вазифаларини ҳисобга олган ҳолда) бутун реал мавжуд қонун (позитив ҳуқуқ) ва давлат, шунингдек ҳуқуқнинг барча субъектларининг барча кўриниш ва ўлчов- лардаги юридик аҳамиятли хулқ-атвори ташкил этади.

Бинобарин, юридик аксиологияда гап, ҳуқуқ нуқгаи на-заридан мавжуд қонуннинг (позитив ҳуқуқнинг), давлатнинг, ҳуқуқ субъектлари хулқ-атворининг ҳуқуқий мазмуни ва қим-матини баҳолаш (қадрият нуқгаи назаридан фикр юритиш ва баҳолаш), уларнинг ҳуқуқий фазилати, зарур қадрият си-фатида ҳуқуқнинг мақсадлари, талаблари, императивларига мувофиқлиги (ёки мувофиқ эмаслиги) тўғрисида боради. Бунда ҳуқуқ қонун (позитив ҳуқуқ), давлат, кишиларнинг хатти-ҳаракати учун мақсад сифатида амап қилади. Бу қонун (позитив ҳуқуқ), давлат, одамларнинг юридик аҳамиятга эга хулқ-атвори ҳуқуқ талаблари ифодаланиши ва амалга оши- рилиши учун йўналтирилиши керак, чунки уларнинг мақса-ди, мазмуни, қиммати айнан мана шундан иборатдир. Қо-нун (позитив ҳуқуқ), давлат, ҳуқуқ субъектларининг хулқ-атвори фақат ҳуқу^й ҳодисалар сифатида қимматлидир. Қонунга (позитив ҳуқуққа), давлатга, ҳуқуқ субъектлари-нинг хулқ- атворига нисбатан ҳуқуқнинг мақсадини қуйида-ги қадрият-ҳуқуқий императив шаклида ифодалаш мумкин: қонун (позитив ҳуқуқ), давлат, ҳуқуқ субъектларининг хулқ-атвори ҳуқуқий бўлиши керак. Муқаррарлик ва борлиқнинг ушбу аксиологик нисбати позитив ҳуқуқ, давлат ва кишилар хулқ-атворининг амалда шаклланган ва реал иш кўрувчи шаклларини доимий ра-вишда такомиллаштириб бориш зарурияти ғоясини ифода-лайди. Позитив ҳукуқ, давлат, кишиларнинг хулқ-атвори та-рихан ривожланадиган воқелик ҳодисаси сифатида воқелик-нинг ютуқ ва камчиликларини баҳам кўради ҳамда доим иде-ал ҳолатдан йироқ бўлади. Бунинг устига, мавжуд қонун-лар, давлат, ҳуқуқ субъектларининг хулқ- атвори мувофиқ бўлиши керак бўлган ҳуқуқий муқаррарликнинг мазмуни, ҳуқуқий мақсадлар - қадриятлар - талабларнинг бутун комп-лекси тарихий ривожланиш жараёнида янгаланади, бойий-ди ва аниқдаштирилади.

$Ҳуқуқий гносеология Ҳуқуқий гносеологиянинг предмет соҳаси ҳуқуқни ўзига хос ижтимоий объект сифатида билишнинг назарий муам-моларидир. Ҳуқуқий гносеологиянинг асосий вазифаси ҳуқуқни ишончли даражада билишнинг шарт-шароитлари-ни ўрганишдан, ҳуқуқ ва ҳуқуқий ҳодисалар туғрисидаги чинакам билимларни эгаллашдан иборат. Легистнк гвосеологяя Легистик (юридик-позитивистик) гносеология асосида ҳуқуқни фақат расман ҳокимиятнинг буйруғи, бажарилиши шарт бўлган мажбурловчи кўрсатмаси сифатида эътироф этиш (ва билиш) принципи ётади. Шундай позитивистик-прагматистик йўналиш туфайли легистик гносеология асо- сан: 1) расман ҳокимиятнинг ушбу буйруқларининг {бажа-ршшши шарт бўлган мажбурловчи кўрсатмаларининг) тур-лари (шакллари)ни, расман манбалари деб аталадиган ман-баларини аниқлаш, таснифлаш ва тизимга солиш ва 2) қонун чиқарувчининг фикрини (нук^аи назарини), яъни расман ҳужжат матаида ифодаланган ҳокимиятнинг тегишли буй-руқларининг норматив-регулятив мазмунини ойдинлашти-риш билан машғулдир. Легистик гносеологияга мувофиқ, ҳуқуқ тўғрнсидага ҳақиқат қонун чиқарувчишвг (суверешшнг, давлатнинг) нро-даси, нуқгаи назари, фикрини ифодаловчя қонунда бернлган. Шу сабабли ҳуқуқ тўғрисида ҳақиқий билимлар ушбу ўрин-да, гарчи расман-ҳукмли фякр бўлса ҳам, фикр тусига эга-дир. Бундай ҳуқуқий тушуниш мантиқига кўра, ҳуқуқни яра-тувчи ёлғяз ҳокимиятгина ҳуқуқ нима эканлигини ва у но- ҳуқуқдан нимаси билан ажралиб туришини билар эмиш. Фан эса қонунда (амалдаги ҳуқуқца) ифодаланган ушбу ҳукмдор-буйруқли фикрни нари борса муқобил тарзда англаб етиши ва акс этгириши мумкин эмиш. Позитивистик гносеология бу билан моҳиятан ҳуқуқ на-зариясини инкор этади ва фақат предмети - позитив ҳуқуқ, мақсади ва йўналишлари эса - ҳуқуқ догмаси ҳисобланган қонун тўғрисидаги таълимотни, яъни$

Юридик онтология, гносеология ва аксиология муаммолари

19.09.2022

0

111 KB

Похожие